Makroekonomia 1 dla MSEMen Dr Gabriela Grotkowska
Wykład 2 Elementarz makroekonomisty częśd 1 Ruch okrężny kluczowe rynki wiążące podmioty w gospodarce Nim zaczniemy wyjaśniad wielkośd produkcji, nauczmy się ją mierzyd: rachunek dochodu narodowego (tworzenie dochodu i jego podział) Rynek pracy: podstawowe pojęcia i miary sytuacji na rynku pracy 2
Ostatecznym celem gospodarowania jest konsumpcja J. M. Keynes Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2011 3
Ekonomiczna charakterystyka gospodarstw domowych Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2011 4
Wysokośd dochodów gospodarstw domowych Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2011 5
Struktura spożycia indywidualnego w sektorze gospodarstw domowych Inne towary i usługi 5% Restauracje i hotele 2% Edukacja 1% Rekreacja i kultura 8% Łącznośd 5% Transport 10% Pozostałe wydatki 5% Żywnośd i napoje bezalokoholowe 25% Odzież i obuwie 5% Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3% Zdrowie 5% Użytkowanie mieszkania i nośniki energii 21% Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego 5% Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2011 6
Zmiana modelu konsumpcji w Polsce? Pozostałe wydatki Inne towary i usługi Restauracje i hotele Edukacja Rekreacja i kultura Łącznośd Transport Zdrowie Wyposażenie mieszkania i prowadzenie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Odzież i obuwie Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe Żywnośd i napoje bezalokoholowe Zmiana udziału między 2003 a 2010 (%) -30.00-20.00-10.00 0.00 10.00 20.00 30.00 40.00 7
Przedsiębiorstwa Cel istnienia przedsiębiorstw Od jednoosobowej firmy Usługi szewskie do wielkich korporacji Zagadka: jaka jest największa firma świata (pod względem obrotów)? http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2 008/full_list/ A w Polsce? 8
Makroekonomiczna rola gospodarstw domowych i firm Gospodarstwa domowe: Kupują dobra i usługi wytwarzane przez przedsiębiorstwa ( dobra i usługi finalne) Dysponują podstawowym czynnikiem produkcji (pracą) oraz oszczędnościami, które udostępniają firmom (to drugie zwykle za pośrednictwem systemu finansowego) Płacą za dobra i usługi z dochodu, jaki uzyskują od przedsiębiorstw za sprzedawane im usługi pracy i pożyczane im oszczędności 9
Makroekonomiczna rola gospodarstw domowych i firm Przedsiębiorstwa: Dysponują technologią wytwarzania dóbr i usług, czyli wiedzą, jak łączyd czynniki produkcji, aby powstał produkt Firmy dla swojej działalności potrzebują czynników wytwórczych: kupują pracę od gospodarstw domowych na rynku pracy Kupują oszczędności od gospodarstw domowych na rynku kapitałowym Powyższe zakupy finansują z dochodów, a te powstają dzięki sprzedaży wytworzonych produktów 1 0
Rola rynków W gospodarce krajowej (zamkniętej) funkcjonują rynki: Produktów: Konsumpcyjnych sprzedają firmy gospodarstwom domowym Inwestycyjnych i zaopatrzeniowych sprzedają firmy innym firmom Pracy gospodarstwa domowe sprzedają swoją pracę firmom Kapitału (w znaczeniu finansowym) gospodarstwa domowe pożyczające swoje oszczędności firmom (zwykle za pośrednictwem systemu instytucji finansowych, np. banków) Na każdym rynku ustalają się odpowiednie ceny: produktów, pracy stawki płac, kapitału stopy procentowe. 1 1
Model ruchu okrężnego Pierwszy, najprostszy model gospodarki (zawierający dużo daleko idących uproszczeo) Pozwoli zrozumied ogóle zasady powiązao działao podmiotów w makroekonomii oraz wprowadzid podstawowe pojęcia Jest podstawą dla rachunku dochodu narodowego (SNA) 1 2
Podstawowy model ruchu okrężnego (gospodarka zamknięta, brak rządu) Dobra i usługi finalne Wydatki na dobra i usługi (konsumpcja, C) Gospodarstwa domowe: dysponują czynnikami produkcji Przedsiębiorstwa: dysponują technologią produkcji Wynagrodzenie za usługi czynników produkcji Usługi czynników produkcji 1 3
Komplikujemy obraz (1) Przedsiębiorstwa sprzedają swoje produkty nie tylko konsumentom, do ostatecznej konsumpcji, ale także innym przedsiębiorstwom, które wykorzystują je w dalszej produkcji Problem: nie policzmy dwa razy tego samego! Przykład: Dobro Sprzedawca Nabywca Wartość transakcji Wartość dodana Wydatki na dobra finalne Dochody czynników produkcji Żwir Kopalnia żwiru Konsument 500 500 500 500 Żwir Kopalnia żwiru Betoniarnia 1500 1500 1500 Cement Producent cementu Betoniarnia 1800 1800 1800 Beton Betoniarnia Producent bloczków 4000 700 700 Bloczki betonowe Producent bloczków Konsument 4500 500 4500 500 Suma 12300 5000 5000 5000 1 4
Dobra pośrednie/ dobra finalne a wartośd dodana Dobra finalne są to dobra, które służą ostatecznemu użytkownikowi do konsumpcji lub produkcji. Dobra pośrednie są to dobra przetwarzane na kolejnych etapach procesu produkcji Wartośd dodana - przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji. W działalności gospodarczej jest to różnica między całkowitym przychodem ze sprzedaży a całkowitymi kosztami zasobów zewnętrznych zużytych do produkcji (surowców, energii i usług zewnętrznych związanych z daną produkcją). 1 5
Podstawowa metoda mierzenia aktywności gospodarczej.. poprzez sumowanie wartości dodanej wytworzonej przez wszystkie podmioty w gospodarce Cytat z Małego Rocznika Statystycznego Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2009 1 6
Pomiar aktywności od strony wartości dodanej Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2011 1 7
Komplikujemy obraz (2) Gospodarstwa domowe nie wydają wszystkiego, co otrzymają od firm w postaci wynagrodzenia OSZCZĘDNOŚCI: niewydana częśd dochodu dyspozycyjnego gospodarstw domowych Motywy oszczędzania Co się dzieje z oszczędnościami? 1 8
Komplikujemy obraz (3) Jak działa firma: 1) pożycza środki produkcji, wytwarza produkt, oddaje środki produkcji (przykład: prowadzę firmę WyKOP. Kopanie rowów: tanio i solidnie. A zatem: wypożyczam koparkę z firmy wypożyczającej sprzęt budowlany, wynajmuję pracownika, kopię rów, inkasuję należnośd, oddaję koparkę po wykonaniu zlecenia, płacę za wypożyczenie koparki i pracownikowi za pracę) 2) nabywa środki produkcji (kupuję koparkę na własnośd; czemu może mi się to opłacad?) ZAKUPY MAJĄTKU TRWAŁEGO (czyli nakładów w produkcji nie zużywających się w jednym cyklu produkcyjnym) INWESTYCJE Skąd firma ma środki na inwestycje? Jedyne źródło: pożycza je od gospodarstw domowych (korzystając z ich oszczędności): Wkłady właścicieli (np. akcje) Pożyczka (kredyt bankowy, obligacja itp.) Zwykle za pośrednictwem systemu finansowego 1 9
Komplikujemy obraz (4) Firmy nie sprzedadzą wszystkiego, co wyprodukują zapasy Firmy posiadają zwykle także zapasy nakładów produkcji (surowców, półproduktów) opłaca im się w celu ograniczenia ryzyka Zapasy zaliczane są do inwestycji, jako tak zwane INWSTYCJE NIEPLANOWANE 2 0
Model ruchu okrężnego (tylko przepływy finansowe, gospodarka zamknięta, brak rządu) Sektor finansowy Wydatki inwestycyjne (I) Oszczędności (S) Wydatki na dobra i usługi (konsumpcja, C) Gospodarstwa domowe Przedsiębiorstwa Sprzedaż dóbr pośrednich (między firmami) Wynagrodzenie za usługi czynników produkcji 2 1
Udział paostwa (rządu) w gospodarce Funkcje rządu w gospodarce Regulacje (ramy działalności gospodarczej) Stabilizacja Redystrybucja dochodu 2 2
Narzędzia oddziaływania rządu na gospodarkę Regulacje prawne Podatki Bezpośrednie (opodatkowanie dochodu, majątku etc.), np.: Podatek od dochodów osobistych (PIT) Podatek od zysku firm (CIT) Podatek od nieruchomości Pośrednie (opodatkowanie transakcji), np.: VAT akcyza Wydatki rządu na zakupy dóbr i usług Transfery (zasiłki i świadczenia socjalne) Inne narzędzia 2 3
Źródło: http ec.europa.eu taxation.pdf 2 4
Model ruchu okrężnego (gospodarka zamknięta, z udziałem rządu) Sektor finansowy Oszczędności (S) Konsumpcja Wydatki rządu (G) Inwestycje Gospodarstwa domowe Rząd Podatki pośrednie CIT Przedsiębiorstwa Sprzedaż dóbr pośrednich (między firmami) PIT Transfery Wynagrodzenie za usługi czynników produkcji 2 5
Rynki w gospodarce otwartej W gospodarce otwartej tj. współpracującej z zagranicą na każdym z rynków zachodzą zmiany powodowane udziałem zagranicy Na rynku produktów dochodzi do sprzedaży produktów wytworzonych zagranicą (import), a częśd produktów z krajowych firm nie trafia na rynek krajowy, bo jest sprzedawana odbiorcom zagranicznym (eksport) Na rynku pracy pojawiają się imigranci, a częśd osób nie pracuje w kraju, tylko zagranicą (emigranci) Na rynku kapitału mogą się pojawid kapitały zagraniczne, a oszczędności krajowe mogą byd lokowane zagranicą W następstwie wymiany z zagranicą dochodzi do powstania popytu na obce waluty (np. potrzebne na import samochodów) i podaż tych walut (np. za eksport miedzi i truskawek, z zarobków Polaków na Wyspach Brytyjskich). Ten popyt i podaż obcych walut są realizowane na rynku walutowym, gdzie ustala się ich cena (kurs walutowy)
Model ruchu okrężnego (gospodarka otwarta z udziałem rządu: zwród uwagę na zwrot strzałek przy eksporcie i imporcie) Eksport (X) ZAGRANICA Import (Imp) Sektor finansowy Oszczędności (S) Konsumpcja (C) Wydatki rządu (G) Inwestycje (I) Gospodarstwa domowe Rząd Podatki pośrednie CIT Przedsiębiorstwa Sprzedaż dóbr pośrednich (między firmami) PIT Transfery Dotacje Zyski niepodzielone (oszczędności przedsiębiorstw) Wynagrodzenie za usługi czynników produkcji: Wynagrodzenia dla pracowników Odsetki od kredytów i obligacji Dywidendy od akcji (zysk podzielony) 2 7
Interesuje nas wartośd produkcji wytwarzanej w gospodarce, ale okazuje się, że wszystkie powyższe strumienie są sobie równoważne Wydatki Produkcja Dochody 2 8
Wartośd produkcji wytwarzanej w gospodarce PKB: wartośd dóbr finalnych wytworzonych w jakimś okresie na terenie danego kraju Od strony wydatków: PKB = C + I + G + X Imp 2 9
25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0-5.0-10.0-15.0 Z czego wynika wahliwośd PKB? Przykład USA i Polski: stopy wzrostu poszczególnych wielkości USA PKB Inwestycje Konsumpcja prywatna Konsumpcja publiczna 25.0 20.0 15.0 10.0-5.0-10.0-15.0 Polska Względna stabilnośd konsumpcji prywatnej Źródło: WEI, IMF Kontrcyklicznośd wydatków rządowych Ogromne wahania inwestycji Produkcja dóbr i usług konsumpcyjnych stanowi ok. 80% PKB o i odpowiada za ok. 20% wahao PKB Produkcja dóbr i usług inwestycyjnych stanowi ok. 20% PKB o i odpowiada 3 za ok. 80% wahao PKB 0 5.0 0.0 PKB Inwestycje Konsumpcja prywatna Konsumpcja publiczna
Amortyzacja Z punktu widzenia celu makroekonomii (wyjaśnianie zmian/ różnic dobrobytu) interesuje nas nie tyle wartośd całkowitej produkcji, ile wartośd nowych dóbr i usług (bez produkcji mającej na celu jedynie odtworzenie istniejącego już wcześniej majątku): PKN (produkt krajowy netto) to produkt krajowy brutto pomniejszony o amortyzację: PKN = PKB Amortyzacja = C + I netto + G + X - Imp 3 1
Krajowy czy narodowy? Mierząc wartośd wszystkich towarów i usług rozróżniamy: PKB = (GDP) Produkt Krajowy Brutto (wytworzony przez podmioty zlokalizowane na terenie kraju, bez względu na to, kto jest ich właścicielem) PNB = (GNP) Produkt Narodowy Brutto (wytworzony przez podmioty będące własnością rezydentów krajowych, bez względu na to, gdzie są zlokalizowane) PKB + saldo przychodów czynników produkcji = PNB 3 2
Rachunek dochodu narodowego PKB = C + I + G + X Imp = C + I + G + NX PNB = PKB + dochody netto z tytułu własności za granica PNN = PNB Amortyzacja PNN w cenach czynników produkcji, czyli Dochód narodowy = PNN podatki pośrednie + dotacje rządowe dla firm 3 3
Podział dochodu narodowego Co dzieje się z dochodem narodowym? Częśd zostaje w firmach w postaci nierozdzielonych zysków Reszta trafia do wypłaty tym, którzy przyczynili się do wytworzenia tego zysku (pracownikom, właścicielom oszczędności, dzięki którym firma istnieje itd.) Ale po drodze. 3 4
Model ruchu okrężnego (gospodarka otwarta z udziałem rządu: zwród uwagę na zwrot strzałek przy eksporcie i imporcie) Eksport (X) ZAGRANICA Import (Imp) Sektor finansowy Oszczędności (S) Konsumpcja (C) Wydatki rządu (G) Inwestycje (I) Gospodarstwa domowe PIT Rząd Podatki pośrednie CIT Przedsiębiorstwa Sprzedaż dóbr pośrednich (między firmami) Odsetki Transfery Dotacje FUS Zyski niepodzielone (oszczędności przedsiębiorstw) Wynagrodzenie za usługi czynników produkcji: Wynagrodzenia dla pracowników Odsetki od kredytów i obligacji Dywidendy od akcji (zysk podzielony) 3 5
Co trafia do budżetu gospodarstwa domowego? Dochód osobisty = Dochód narodowy nierozdzielone zyski podatek od zysków składki na ubezpieczenie społeczne + odsetki od długu publicznego + transfery społeczne 3 6
Źródła dochodów gospodarstw domowych Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2011 3 7
Dochód dyspozycyjny Dyspozycyjny dochód osobisty = dochód osobisty - podatki bezpośrednie Co dzieje się z dyspozycyjnych dochodem osobistym: Jest przeznaczany na: Konsumpcję (C) lub Oszczędności (S) DOMKNIĘCIE RUCHU OKRĘŻNEGO 3 8
Rachunek dochodu narodowego: podsumowanie - sumowanie wartości dodanej - PKB od strony wydatkowej - PKB od strony dochodów czynników produkcji 3 9
Jeszcze raz PKB z dwóch stron: Popatrzmy raz jeszcze: PKB = C + I + G + X Imp => C = PKB (I + G + X Imp) DDO = [PKB + saldo dochodów z zagranicy Amortyzacja podatki pośrednie + dotacje rządowe dla firm nierozdzielone zyski podatki od zysku składki na ubezpieczenie społeczne + odsetki od długu publicznego + transfery społeczne podatki bezpośrednie] = C + S => C = [] S Można przyrównad prawe strony zielonych równao: PKB (I + G + X Imp) = [] S 4 0
Tożsamośd oszczędności i inwestycji Oszczędności sektora publicznego + oszczędności prywatne + oszczędności przedsiębiorstw + oszczędności zagranicy + odpisy na amortyzację = inwestycje brutto Oszczędności krajowe Oszczędności prywatne Generalnie: oszczędności brutto = inwestycje brutto 4 1
Tożsamośd oszczędności i inwestycji W gospodarce zamkniętej, bez rządu: I = S W gospodarce z rządem: I = S deficyt budżetowy W gospodarce otwartej: I = S deficyt budżetowy CA I = S deficyt budżetowy + deficyt CA CA - rachunek obrotów bieżących (w przybliżeniu: NX + dochody) 4 2
CA (% PKB) S, I (% PKB) CA (% PKB) Tożsamośd oszczędności i inwestycji: ilustracja 35 Japonia 6 22 USA 0 30 4 20-2 2 18 25 0 16-4 20-2 14-6 1980 1985 1990 1995 2000 2005 1980 1985 1990 1995 2000 2005 I S CA I S CA Źródło: WEI, IMF 4 3
% PKB % PKB Deficyty bliźniacze? 5 Japonia 2 USA 0 0-2 -5-4 -10 1980 1985 1990 1995 2000 2005-6 1980 1985 1990 1995 2000 2005 T-G CA T-G CA Źródło: WEI, IMF 4 4
Rachunek obrotów bieżących a kryzys finansowy 4 5
Podstawowe kategorie rynku pracy
PKB a zatrudnienie Źródło: Employment in Europe 2010 4 7
Podstawowe kategorie na rynku pracy Populacja w wieku produkcyjnym POP Zasoby pracy (osoby, chcące i mogące pracować): aktywni zawodowo LF Nieaktywni (bierni) zawodowo N Pracujący: samozatrudnieni i zatrudnieni najemnie E Bezrobotni U 4 8
Wiek produkcyjny Jak się określa? Dolna granica: (1) Koniec obowiązku szkolnego (2) Zezwolenie na pracę Górna granica: (1) Uzyskania uprawnień emerytalnych w powszechnym systemie ubezpieczeń (2) Brak 4 9
Definicja pracującego Praca przynosząca zarobek lub dochód Minimalny czas pracy (MOP 1 godz. tygodniowo) Problem ze zdefiniowaniem pracującego w dzisiejszych czasach Co z pracą w rolnictwie? 5 0
Definicja bezrobotnego Definicja ekonomiczna Jest w wieku produkcyjnym Nie pracuje Chce podjąć pracę Może w krótkim czasie podjąć pracę Rozbieżności i ich przyczyny Jw. + określone sposoby weryfikacji Definicja administracyjna Ograniczenie możliwości posiadania dochodów Czasem warunek uprzedniego zatrudnienia i/lub ubezpieczenia 5 1
Wielkośd poszczególnych populacji na polskim rynku pracy, II kwartał 2011 E LF 16 163 tys. 17 853 tys. POP (15 lat i więcej) 31 853 tys. U 1 690 tys. N 14 000 tys. 5 2
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Zmiany podstawowych wskaźników rynku pracy w przebiegu transformacji 65 25 60 20 55 50 15 10 Aktywnośd Zatrudnienie Bezrobocie (prawa oś) 45 5 40 0 Źródło: Publikowane wyniki BAEL 5 3
Podstawowe mierniki stanu na rynku pracy (wykorzystania zasobów pracy); dane za II kwartał 2011 Stopa bezrobocia u U LF 9,5% Stopa aktywności zawodowej a LF POP 56,0% Stopa zatrudnienia e E POP 50,7% Bezrobocie długookresowe
Koniec wykładu 2 Dziękuję i zapraszam za tydzieo.