Rak, dieta wyzwania Witold Zatoński Centrum Onkologii-Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie Warszawa 7.12.212
Transformacja epidemiologiczna choroby zakaźne +++++ umieralność niemowląt i dzieci +++++ transformacja epidemiologiczna ------------------------------------------------------------------------------------------ choroby układu sercowo-naczyniowego ++++ choroby nowotworowe ++
XXI wiek rak zabójcą nr 1 nowotwory pierwszą przyczyną przerywającą przedwcześnie ludzkie życie
Wsp. std. na 1, pop. Wsp. std. na 1, pop. Nowotwory główna przyczyna przedwczesnej umieralności 9 Mężczyźni 9 Kobiety 8 8 7 7 6 6 5 4 5 4 3 2 3 2 1 1958 1968 1978 1988 1998 28 1 1958 1968 1978 1988 1998 28 Nowotwory Choroby ukł. krążenia Nowotwory Choroby ukł. krążenia Umieralność z powodu nowotworów i chorób ukł. krążenia*, UE15, + * Standaryzowane (na populację Europy) współczynniki umieralności na 1, pop.
Wsp. std. na 1, pop. Wsp. std. na 1, pop. Nowotwory staną się główną przyczyną zgonów w Polsce w tej dekadzie 9 Mężczyźni 9 Kobiety 8 8 7 6 5 4 3 2 1 7 6 5 4 3 2 1 196 197 198 199 2 21 22 Nowotwory Choroby ukł. krążenia Umieralność z powodu nowotworów i chorób ukł. krążenia*, Polska, + * Standaryzowane (na populację Europy) współczynniki umieralności na 1, pop. 196 197 198 199 2 21 22 Nowotwory Choroby ukł. krążenia
Jak kontrolować raka? Badania podstawowe / ustalenie przyczyny Prewencja pierwotna Prewencja wtórna Leczenie Nadzór, opieka treminalna
1/3 nowotworów złośliwych można zapobiec 1/3 nowotworów złośliwych można wcześnie zdiagnozować i wyleczyć 1/3 nowotworów złośliwych można polepszyć jakość życia chorych
Naturalna historia choroby i różne poziomy interwencji Faza przedkliniczna Faza kliniczna Punkt końcowy: Ekspozycja Choroba Przedkliniczne objawy Objawy kliniczne Leczenie Inwalidztwo Zgon Czas Prewencja pierwotna zapobieganie chorobie Prewencja wtórna (wczesna diagnostyka i leczenie) Prewencja trzeciej fazy (leczenie kliniczne) Medycyna zapobiegawcza Medycyna kuratywna
Możliwe do prewencji czynniki ryzyka nowotworowego / Raport: Doll R, Peto R. 25 4% tytoń 2 4% alkohol 1 7% dieta 1 13% zachowania seksualne i reprodukcyjne 2 8% ekspozycja zawodowa 1 5% zanieczyszczenie środowiska Richard Doll ojciec współczesnej epidemiologii Setna rocznica urodzin Richarda Doll a ur. 28 X 1912 W. Zatoński, 212 8
Współczynniki std. na 1, pop. Współczynniki std. na 1, pop. Umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce, 1963-21 8 Mężczyźni 3 Kobiety 7 6 płuco 25 płuco 5 jelito grube żołądek 2 pierś jelito grube 4 prostata 15 jajnik 3 2 pęcherz moczowy trzustka 1 szyjka macicy trzustka 1 krtań 5 żołądek 196 197 198 199 2 21 196 197 198 199 2 21 W. Zatoński, 212 9
Europejski Program Walki z Rakiem W. Zatoński, 212 1
W. Zatoński, 212 11
W. Zatoński, 212 12
Prowadząc zdrowy styl życia, można poprawić ogólny stan zdrowia i zapobiec wielu zgonom z powodu nowotworów złośliwych Nie pal Wystrzegaj się otyłości Bądź codziennie aktywny Spożywaj więcej warzyw i owoców Ogranicz spożycie alkoholu Unikaj nadmiernej ekspozycji na słońce Unikaj substancji rakotwórczych Zaszczep się przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby (WZW) typ B Programy ochrony zdrowia publicznego, mogące zapobiegać rozwojowi nowotworów lub zwiększać szanse ich wyleczenia Kobiety po 25. roku życia: badania w kierunku raka szyjki macicy Kobiety po 5. roku życia: badania w kierunku raka piersi Kobiety i mężczyźni po 5. roku życia: badania w kierunku raka jelita grubego W. Zatoński, 212 13
Dieta wyzwania Dieta śródziemnomorska Czynniki antyoksydacyjne (warzywa, owoce, struktura tłuszczy) Błonnik Sól / konserwanty Cukier Otyłość / wysiłek fizyczny W. Zatoński, 212 14
Mortality from stroke 22 (age-standardized, ages 2-64) Sodium exposure levels since the mid 198s and stroke mortality in 22 at ages 2 to 64 years, EU27 countries with data on urinary sodium excretions 1 9 y = 12.6x - 94.2 R 2 =.76 BG 8 7 HU 6 5 PL 4 3 2 1 FI UK DK DE BE NL FR IT PT ES 2 4 6 8 1 12 14 16 24 hr Na excretion (g/d salt equivalent) Source: sodium excertion data from INTERSALT Committee Research Group. Intersalt: an international study of electrolyte excretion and blood pressure. Results for 24 hour urinary sodium and potassium excretion. BMJ 1988;297:319-28. Data for Bulgaria from Powles et al., 23. 15
W. Zatoński, 211 16
Wzorzec przeżycia do 65 roku życia w UE i Rosji, 27* Różnica M/K Różnica między regionami/krajami Ponad 9% kobiet w Europie Zachodniej dożywa 65 r.ż.; tylko 1 na 2 mężczyzn dożywa 65 lat w Rosji i krajach bałtyckich, w Polsce 2 na 3. Źródło: Zatoński W (ed.), Mańczuk M, Sulkowska U, i zespół Projektu HEM. Closing the health gap in European Union. Centrum Onkologii-Instytut, Warszawa, 28. Dostępny na: http://www.hem.waw.pl * 24: Belgia; 26: Dania, Luksemburg, Portugalia, Rosja W. Zatoński, 211 17
Umieralność z powodu chorób układu krążenia w Europie w 197 i 28 r. u mężczyzn, 45-64 lat 197 28 Finlandia 934 Bułgaria 687 Czechy 688 Rumunia 566 Wlk. Bryt. 662 Węgry 55 Luksemburg 634 UE1 497 Irlandia 629 Polska 437 Węgry 579 Czechy 324 Belgia 544 Finlandia 243 Austria 535 Grecja 222 UE1 516 Słowenia 28 Słowenia 57 Wlk. Bryt. 174 Holandia 494 Belgia 17 Polska 49 Irlandia 162 UE15 476 Dania 161 Dania 465 UE15 156 Rumunia 465 Luksemburg 152 Włochy 411 Austria 148 Szwecja 411 Szwecja 142 Portugalia 49 Hiszpania 139 Bułgaria 399 Portugalia 136 Hiszpania 361 Holandia 129 Francja 337 Włochy 125 Grecja 276 Francja 12 2 4 6 8 1 Współczynniki / 1, 2 4 6 8 Współczynniki / 1, 18
Umieralność z powodu chorób układu krążenia w Europie w 197 i 28 r. u kobiet, 45-64 lat 197 28 Rumunia 332 Bułgaria 237 Irlandia 326 Rumunia 217 Węgry 33 Węgry 178 Finlandia 33 UE1 16 Bułgaria 292 Polska 125 Czechy 289 Czechy 12 UE1 28 Belgia 67 Luksemburg 265 Wlk. Bryt. 65 Wlk. Bryt. 259 Grecja 65 Słowenia 254 Dania 63 Polska 231 Luksemburg 63 Portugalia 231 Finlandia 59 Belgia 219 Słowenia 56 Austria 214 Irlandia 56 Włochy 21 Holandia 53 UE15 22 UE15 53 Hiszpania 191 Szwecja 52 Dania 173 Austria 5 Holandia 162 Portugalia 5 Grecja 155 Włochy 43 Szwecja 152 Hiszpania 39 Francja 139 Francja 38 5 1 15 2 25 3 35 Współczynniki / 1, 5 1 15 2 25 Współczynniki / 1, 19
Std. wsp. / 1, pop. Umieralność z powodu chorób układu krążenia w wybranych krajach, mężczyźni w wieku 45-64 lat, 1968-28 16 Rosja 14 12 1 Finlandia Bułgaria Grecja, Francja, etc.: kultura śródziemnomorska najniższe ryzyko CV w 199 r. 8 6 Wlk. Bryt. Norwegia Finlandia: wyrównanie różnicy 4 2 Holandia Francja Grecja Case Rosji 1967 1973 1979 1985 1991 1997 23 29 W. Zatoński, 211 2
Umieralność z powodu chorób układu krążenia, 45-64 16 14 Finlandia 16 Polska A B C 16 14 14 Rosja 12 12 12 Mężczyźni 1 1 1 8 8 Mężczyźni 8 Mężczyźni 6 6 6 Kobiety 4 4 Kobiety 4 Kobiety 2 2 2 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 W. Zatoński, 211 21
12 11 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Umieralność z powodu chorób układu krążenia, wiek 45-64 Finlandia Mężczyźni Kobiety 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 Historycznie w zachorowalności i umieralności na choroby układu krążenia w Europie obserwowane były znaczące różnice między północą a południem (Studium siedmiu krajów). Po II Wojnie Światowej obserwowano wzrost umieralności na CVD w północnej Europie. Na początku lat 7-8-tych np. w Finlandii czy Wielkiej Brytanii umieralność z powodu CVD osiągnęła najwyższy poziom kiedykolwiek notowany w Europie. Niespodziewanie, po 197 r. zachorowalność i umieralność na CVD zaczęła znacząco spadać w krajach zachodnich. Ten trend jest nadal obserwowany na początku XXI wieku. Zgony przed 65 r.ż. z powodu CVD stają się rzadkością. W. Zatoński, 211 22
UK 1959-27: Mężczyźni i Kobiety Umieralność z powodu chorób układu krążenia, 45-64 8 671.5 / 1, means 27% vasc. death at ages 45-64 7 6 Mężczyźni 5 4 288 / 1, means 13% vasc. death at ages 45-64 3 2 Kobiety 18.4 / 1, means 15% vasc. death at ages 45-64 1 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 65.4 / 1, means 5% vasc. death at ages 45-64 Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK W. Zatoński, 211 23
Zgony zapobieżone w 2 roku MODEL IMPACT: Wyjaśnienie spadku liczby zgonów z powodu chorób wieńcowych serca, Anglia i Walia 1981-2 2 1-1 -2 Czynniki ryzyka-pogorszenie +12.4% Czynniki ryzyka-polepszenie -7.6% Czynniki ryzyka-58.2% Palenie -48.1% Nadciśnienie BP -9.5% Dieta/Chol. -9.6% Inne +9.% -3-4 -5-6 -7-8 O 68,23 mniej zgonów w 2 r. Leczenie -41.8% 1981 rok 2 Leczenie -41.8% Zawały -7.7% Prewencja wtórna ogółem -11.2% Niewydolność serca - 12.6% Inne -1.3% Źródło: Unal B, Critchley JA, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in England and Wales between 1981 and 2. Circulation. 24 Mar 9;19(9):111-7. Epub 24 Mar 1. W. Zatoński, 211 24
Wsp. standaryzowane / 1, Umieralność z powodu chorób układu krążenia, mężczyźni w wieku 45-64, 1963-199 12 1 8 6 4 2 1961 1971 1981 1991 W odróżnieniu od Europy Zachodniej, w Europie Wschodniej w latach 7. i 8. umieralność z powodu CVD nadal rosła (badanie MONICA). We wszystkich krajach Europy Wschodniej transformacja CVD została przesunięta w czasie. Finlandia Polska Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 W. Zatoński, 211 25
Umieralność z powodu chorób układu krążenia, Polska, grupa wieku 45-64 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1948 1968 1988 28 Mężczyźni Kobiety Demokracja jest zdrowsza W Polsce wzrost umieralności z powodu CVD zakończył się w 199 r. Wraz transformacją społeczno-gospodarczą rozpoczęła się faza spadku u obu płci, we wszystkich grupach wieku, na terenach wiejskich i miejskich, u lepiej i gorzej wykształconych mieszkańców. Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 W. Zatoński, 211 26
kg/osob./rok Spożycie olejów roślinnych w Polsce* i UE15** 25 2 15 1 5 UE15 Polska Wzrost spożycia olejów roślinnych w Polsce W 22 roku spożycie olejów roślinnych doszło do średniego poziomu w krajach EU15 196 1967 1974 1981 1988 1995 22 * Dane Instytutu Żywności i Żywienia ** dane FAO Źródło: Zatoński W (ed.) with Mańczuk M, Sulkowska U, and the HEM Project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Center and Institute of Oncology, Warsaw, 28. Available from: http://www.hem.waw.pl W. Zatoński, 211 27
Spożycie oleju roślinnego w Polsce, 197-2 (kg/osobę/rok) 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 197 1975 198 1985 199 1995 2 Stabilność i spójność tego zjawiska zdają się potwierdzać hipotezę, że najważniejszą przyczyną była dramatyczna zmiana diety spowodowana wprowadzeniem gospodarki rynkowej (Zatoński i in., 1998). Kluczowym elementem wydaje się być wyraźny wzrost spożycia oleju rzepakowego i sojowego, co wiąże się z uzupełnieniem niedoboru kwasów tłuszczowych omega-3 w polskiej diecie (Zatoński & Willett, 25; Zatoński et al., 27). Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211, based on data from National Food and Nutrition Institute W. Zatoński, 211 28
Stosunek Stosunek kwasów wielonienasyconych do nasyconych w Polsce, 195-1999.6.5.4.3.2.1 195 196 197 198 199 2 Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211, based on data from National Food and Nutrition Institute W. Zatoński, 211 29
Źródło: Zatoński W, et al. (1998) BMJ; 316: 147-151 W. Zatoński, 211 3
Niezbędne czynniki pokarmowe niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe kwas linolenowy kwas α linolenowy (ALA) The global availability of n-3 fatty acids W. Zatoński, 211 31
Liczba zgonów MODEL IMPACT:Wyjaśnienie spadku liczby zgonów z powodu chorób wieńcowych serca w Polsce, 1991-25 -5-1 -15 Czynniki ryzyka: -54% Leczenie: -37% Czynniki ryzyka-54% Dieta/Chol. -39% Palenie -11% / Mężcz. -15% Aktywność fizyczna -1% Nadciśnienie % Cukrzyca +2% BMI +4% -2-25 26,22 mniej zgonów w 25 Niewyjaśnione: -1% Leczenie -37% Zawały-12% Prewencja wtórna-7% Niewydolność serca-5% Nadciśnienie -2% Inne-12% -3 1991 rok 25 Źródło: Bandosz P, O Flaherty M, Drygas W, Koziarek J, Wyrzykowski B, Rutkowski M, Bennett K, Opolski G, Zdrojewski T, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in Poland between 1991 and 25. Eur Heart J. 21;31 (Abstract Suppl.), 167 W. Zatoński, 211 32
Umieralność z powodu chorób układu krążenia, wiek 45-64, Polska i Finlandia, 1963-27 Mężczyźni 12 1 8 777 6 483 438 4 248 2 1961 1973 1985 1997 29 Kobiety 4 35 3 25 257 2 15 15 126 1 58 5 1961 1973 1985 1997 29 Rozbieżność trendów umieralności z powodu CVD na wschodzie i zachodzie Europy Powrót do normalnej transformacji CVD w centralnej Europie po 1991 r. Polska Finlandia Polska Finlandia Źródło: Zatoński W (ed.) with Mańczuk M, Sulkowska U, and the HEM Project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Center and Institute of Oncology, Warsaw, 28. Available from: http://www.hem.waw.pl W. Zatoński, 211 33
Wsp. stand / 1, Wsp. stand / 1, Umieralność z powodu chorób układu krążenia, wybrane kraje, 1959-28 9 8 Mężczyźni, 45-64 1992 199 4 35 Kobiety, 45-64 7 6 199 3 25 199 1993 5 4 2 199 3 15 2 1 Polska Węgry Czechy 1958 1968 1978 1988 1998 28 1 5 Polska Węgry Czechy 1958 1968 1978 1988 1998 28 Polska: roczny spadek od 199: 3.6% Czechy.: roczny spadek od 199: 4.4% Węgry: roczny spadek od 1992: 2.5% Polska: roczny spadek od 199: 4.5% Czechy.: roczny spadek od 199: 4.6% Węgry: roczny spadek od 1993: 3.5% Źródło: Zatoński W (ed.) with Mańczuk M, Sulkowska U, and the HEM Project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Center and Institute of Oncology, Warsaw, 28. Available from: http://www.hem.waw.pl W. Zatoński, 211 34
MODEL IMPACT - SPADEK UMIERALNOŚCI CHD Anglia i Walia 1 Polska 2 Czechy 3 Finlandia 4 Czynniki ryzyka -58% Czynniki ryzyka -54% Czynniki ryzyka -58% Czynniki ryzyka -53% Palenie -48% Dieta / Chol. -1% Obesity +4% Aktywność fizyczna +4% Nadciśnienie -1% Palenie -11% Dieta / Chol. -39% Obesity +4% Aktywność fizyczna -1% Nadciśnienie % Palenie -8% Dieta / Chol. -41% Obesity +1% Aktywność fizyczna Nadciśnienie -15% Palenie -9% Dieta / Chol. -37% Obesity Aktywność fizyczna Nadciśnienie -8% Leczenie -42% Leczenie -37% Leczenie -41% Leczenie -23% Prewencja wtórna -11% Zawały -8% Niewydolność serca -13% Inne -1% Prewencja wtórna -7% Zawały -5% Niewydolność serca -12% Inne -12% Prewencja wtórna -11% Zawały -7% Niewydolność serca -13% Inne -1% Prewencja wtórna -8% Zawały -4% Niewydolność serca -2% Inne -1% Niewyjaśnione % Niewyjaśnione -1% Niewyjaśnione -2% Niewyjaśnione -24% Źródło: 1 Unal B, Critchley JA, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in England and Wales between 1981 and 2. Circulation. 24 Mar 9;19(9):111-7. Epub 24 Mar 1. 2 Bandosz P, O Flaherty M, Drygas W, Koziarek J, Wyrzykowski B, Rutkowski M, Bennett K, Opolski G, Zdrojewski T, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in Poland between 1991 and 25. Eur Heart J. 21;31 (Abstract Suppl.), 167 3 Brythans J, Lanska V, Cifkova R, Flaherty M, Critchley J, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in the Czech Republic between 1985 and 27. EUROPREVENT, Prague, 5.5.21 4 Laatikainen T, et al. Explaining the Decline in Coronary Heart Disease Mortality in Finland between 1982 and 1997. Am. J. Epidemiol. 25;162:764-773 Table prepared by W. Zatoński W. Zatoński, 211 35
Umieralność z powodu chorób układu krążenia, 45-64 lat 16 A Finlandia B Polska C 16 16 Rosja 14 14 14 12 12 12 1 1 1 8 8 Mężczyźni 8 Mężczyźni Mężczyźni 6 6 6 4 4 Kobiety 4 Kobiety 2 Kobiety 2 2 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 W. Zatoński, 211 36
Umieralność z powodu chorób układu krążenia, 45-64 lat Rosja 16 15 14 13 12 11 1 9 Mężczyźni 8 7 6 5 4 Kobiety 3 2 1 1948 1958 1968 1978 1988 1998 28 W Rosji, na Ukrainie i w innych krajach byłego Związku Radzieckiego po 1991 r. wystąpił ogromny wzrost i fluktuacje umieralności. Wydaje się, że nadużywanie alkoholu w Rosji doprowadziło nie tylko do wzrostu typowych problemów zdrowotnych związanych z alkoholem (marskość wątroby, a zwłaszcza wypadki, samobójstwa, zabójstwa i inne przyczyny zewnętrzne), ale także do ogromnego dodatkowego (alkoholowego) wzrostu umieralności z powodu non-mi acute IHD" (ICD-1 I24), (Lancet 27/6/29). Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 W. Zatoński, 211 37
Umieralność z powodu chorób układu krążenia w Rosji, 198-26, 45-64 lat 15 Over 5% (112,625) of Enterprises Privatized 1 Gorbatchov s anti alcohol campaign May 1985; (decreases 25%) Mass Privatization begins Male 5 Female USSR collapses 98 Russian Financial Crisis (Per capita GDP drops 3%) 1978 1983 1988 1993 1998 23 28 Adaptacja: John Powles W. Zatoński, 211 38
Source: Richard Peto, CTSU, University of Oxford, UK 39
Source: Richard Peto, CTSU, University of Oxford, UK 4
Demokracja jest zdrowsza We wszystkich krajach Europy wschodniej transformacja chorób układu krążenia jest przesunięta w czasie W Polsce wzrost umieralności zakończył się około 199 roku Wraz z transformacją społecznoekonomiczną rozpoczęła się faza spadku Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK
Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK Inaczej niż w zachodniej i środkowej Europie, w Rosji i innych krajach post sowieckich obserwowano olbrzymie fluktuacje w umieralności z powodu chorób układu krążenia
Wsp. umieralności / 1 mężczyzn Umieralność ogółem, mężczyźni ZSRR kampania antyalkoholowa z 1985; spadek spożycia o ok. 25% Upadek ZSRR w 1991 Kryzys rubla w 1998 12 4% 1 8 6 4 3% 2% ryzyko zgonu w 4 r.ż. (%) 1% 2 198 1985 199 1995 2 25 21 % Źródło: Baza umieralności WHO Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK