EKONOMIA INTERDYSCYPLINARNA Zajęcia 3 Ekonomia a polityka Katarzyna Metelska-Szaniawska 15/10/2007
PLAN WYKŁADU I Ekonomia polityczna dzisiaj wprowadzenie II Teoria wyboru publicznego III Przykłady problemów
I Ekonomia polityczna dzisiaj co to jest polityka? całokształt działalności związanej z dążeniem do zdobycia, sprawowania i utrzymania władzy, teorią jej organizacji oraz funkcjami i charakterem państwa (Wikipedia) dążenie do udziału we władzy bądź wpływu na podział władzy (Max Weber) sztuka rządzenia państwem (Arystoteles) roztropne działania na rzecz wspólnego dobra (Jan Paweł II) government, public, authority (Caporaso i Levine, 1992)
I Ekonomia polityczna dzisiaj dlaczego ekonomiści interesują się polityką? zawodności rynku, dostarczanie dóbr publicznych wielkość i znaczenie sektora publicznego w gospodarce, rozwój finansów publicznych czynniki ze sfery politycznej istotne dla gospodarki
I Ekonomia polityczna dzisiaj (klasyczna) ekonomia polityczna trzon nauk ekonomicznych: pocz. XVIII w. koniec XIX w. przedstawiciele: David Hume, Adam Smith, John Stuart Mill, Karol Marks ekonomia jako nauka społeczna analizująca procesy gospodarowania jako część zjawisk społecznych (ekonomia społeczna, ekonomia publiczna) zainteresowania: funkcjonowanie gospodarki narodowej, wzrost i podział bogactwa; funkcjonowanie państwa i relacje państwo-rynek
I Ekonomia polityczna dzisiaj (klasyczna) ekonomia polityczna badanie procesów gospodarczych w powiązaniu z filozofią, etyką, polityką, prawem A. Marshall, Principles of Economics (XIX/XX w.): odejście od idei ekonomii politycznej Economics marksizm: ekonomia polityczna narzędziem krytyki kapitalizmu powrót ekonomii politycznej: nurt instytucjonalny w ekonomii, ostatnio ekonomia polityczna transformacji
I Ekonomia polityczna dzisiaj podejście do polityki od strony ekonomii nowa ekonomia polityczna ekonomiczna teoria polityki (teoria wyboru publicznego) Political Economics (neoklasyczna ekonomia polityczna) ekonomia polityki (Economics of Politics)
II Teoria wyboru publicznego ekonomiczna analiza nierynkowego procesu podejmowania decyzji (Mercuro i Medema, 1997; Mueller, 2003) ekonomiczna analiza/teoria polityki (Wilkin, 2005) wykorzystanie założeń metodologicznych i narzędzi ekonomii do analizy zachowań w sferze polityki (homo oeconomicus + TRW)
II Teoria wyboru publicznego wybór = akt selekcji spośród dostępnych alternatyw wybór prywatny / wybór publiczny związki przede wszystkim z: mikroekonomią, (nową) ekonomią instytucjonalną, teorią gier główne szkoły: Virginia, Chicago, Rochester
II Teoria wyboru publicznego początki teorii wyboru publicznego wzrost znaczenia sektora publicznego po II wojnie światowej Duncan Black: On the Rationale of Group Decision Making (1948) czysta teoria polityki Kenneth Arrow (Nobel 1972): Social Choice and Individual Values (1951) teoria wyboru społecznego James M. Buchanan (Nobel 1986) i Gordon Tullock: Calculus of Consent (1962) + Committee on Non-Market Decision Making (później: Public Choice Society i czasopismo Public Choice) uznanie TWP Nobel dla J.M. Buchanana (1986)
II Teoria wyboru publicznego szkoła Virginii (Virginia School) Center for Study of Public Choice, George Mason University James M. Buchanan (Nobel 1986) Gordon Tullock inni: R. Congleton, T. Cowen, A. Tabarrok, Y.J. Yoon młodsze pokolenie: B. Caplan, R. Hanson, D. Houser, T. Stratmann analiza funkcjonowania władzy (efektywność władz, rządu i biurokracji, tworzenie i działalność grup interesu, pogoń za rentą, government failure, ekonomia konstytucyjna) uchylanie założenia o racjonalności sięganie do badań eksperymentalnych i filozofii moralnej
Center for Study of Public Choice, George Mason University, Fairfax, VA
James M. Buchanan (ur. 1919) Buchanan House, George Mason University, Fairfax, VA
Buchanan House, George Mason University, Fairfax, VA czytelnia pracownia J. M. Buchanana
II Teoria wyboru publicznego szkoła Virginii (Virginia School) Center for Study of Public Choice, George Mason University James M. Buchanan (Nobel 1986) Gordon Tullock inni: R. Congleton, T. Cowen, A. Tabarrok, Y.J. Yoon młodsze pokolenie: B. Caplan, R. Hanson, D. Houser, T. Stratmann analiza funkcjonowania władzy (efektywność władz, rządu i biurokracji, tworzenie i działalność grup interesu, pogoń za rentą, government failure, ekonomia konstytucyjna) uchylanie założenia o racjonalności sięganie do badań eksperymentalnych i filozofii moralnej
II Teoria wyboru publicznego szkoła chicagowska (Chicago School) University of Chicago George Stigler (Nobel 1982) Gary Becker (Nobel 1992) Sam Peltzman Richard A. Posner, William Landes homo oeconomicus i trwała równowaga (ekonomia neoklasyczna) w sferze politycznej ekonomiczna teoria regulacji i ekonomiczna analiza prawa
II Teoria wyboru publicznego szkoła Rochester (Rochester School) University of Rochester William H. Riker Peter C. Ordeshook, Kenneth Shepsle, Peter H. Aranson (Barry Weingast) pozytywna teoria polityki, zastosowanie narzędzi matematycznych i teorii gier do analizy polityki problemy głosowania i teoria wyboru społecznego badania empiryczne dotyczące funkcjonowania sfery politycznej w USA (także w państwach postsocjalistycznych P.C. Ordeshook)
II Teoria wyboru publicznego podstawowe obszary zainteresowań: problematyka głosowania teoria wyboru społecznego ekonomiczna teoria władzy w państwie dostarczanie dóbr publicznych grupy interesu
II Teoria wyboru publicznego teoria wyboru społecznego bada metody zbiorowego podejmowania decyzji w wyniku głosowania członków grupy (lub wybranych przez nich reprezentantów) oraz sposoby dokonywania społecznego wyboru lub społecznej oceny rozwiązań, których konsekwencje są rożne dla poszczególnych głosujących ekonomia & socjologia
II Teoria wyboru publicznego ekonomiczna teoria władzy stosuje analizę ekonomiczną do poszukiwania rozwiązań w zakresie struktury i organizacji władzy odpowiadających potrzebom poszczególnych państw bada przyczyny różnorodności struktur władzy w państwach przez odwołanie do teorii ekonomii ekonomia w sferze władzy
II Teoria wyboru publicznego dostarczanie dóbr publicznych analizuje wykorzystanie dóbr o charakterze publicznym (oraz szerzej dóbr wspólnych) i bada mechanizmy efektywnego ich dostarczania, zarówno w wymiarze teoretycznym jak i praktycznym
II Teoria wyboru publicznego grupy interesu bada ekonomiczne motywy i warunki działań grup interesu, ich skuteczność i efektywność oraz skutki gospodarcze tej działalności analizuje źródła rent ekonomicznych i politycznych oraz efekty społeczno-gospodarcze pogoni za rentą, bada sposoby uzyskiwania rent politycznych i metody ograniczania tego zjawiska
problemy dostarczania dóbr publicznych grupy interesu i pogoń za rentą polityczne czynniki reform gospodarczych w transformacji
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH klasyfikacja dóbr w ekonomii MOŻNOŚĆ WYŁĄCZENIA Z KONSUMPCJI TAK NIE KONKURENCYJNOŚĆ W KONSUMPCJI TAK NIE DOBRA PRYWATNE DOBRA KLUBOWE WSPÓLNE ZASOBY DOBRA PUBLICZNE
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH klasyfikacja dóbr w ekonomii MOŻNOŚĆ WYŁĄCZENIA Z KONSUMPCJI TAK NIE KONKURENCYJNOŚĆ W KONSUMPCJI TAK NIE DOBRA PRYWATNE DOBRA KLUBOWE WSPÓLNE ZASOBY DOBRA PUBLICZNE
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding w teorii
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding dylemat więźnia dobro nie zostaje dostarczone KARGUL NAPRAWIAĆ CZEKAĆ NAPRAWIAĆ 2,2-2,6 PAWLAK CZEKAĆ 6,-2 0,0
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding dylemat więźnia dobro nie zostaje dostarczone KARGUL NAPRAWIAĆ CZEKAĆ NAPRAWIAĆ 2,2-2,6 PAWLAK CZEKAĆ 6,-2 0,0
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding gra chicken dobro dostarczone w ilości mniejszej niż optymalna KARGUL NAPRAWIAĆ CZEKAĆ NAPRAWIAĆ 4,4 2,6 PAWLAK CZEKAĆ 6,2 0,0
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding gra chicken dobro dostarczone w ilości mniejszej niż optymalna KARGUL NAPRAWIAĆ CZEKAĆ NAPRAWIAĆ 4,4 2,6 PAWLAK CZEKAĆ 6,2 0,0
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding model równowagi na rynku dobra publicznego E Lepszy mechanizm dostarczania dóbr publicznych?
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding optimum Pareto dla gospodarki z dobrem prywatnym (X) i dobrem publicznym (G): MCG MRSi = = MRT MC i model Lindahla X pozwala wskazać ilość dobra publicznego i jego cenę w postaci podatku, na który osoby z niego korzystające zgodzą się jednogłośnie wszyscy konsumują taką samą ilość dobra publicznego mając różną skłonność do płacenia za nie
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding model Lindahla cd. dwie osoby A: B:
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding model Lindahla cd.
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding model Lindahla cd.
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding mechanizm ujawniania preferencji podatek Grovesa-Clarka 1) pytamy pojedyncze osoby o wyceny dóbr publicznych 2) porównujemy projekty (dobra) wygrywa ten, który uzyskuje w sumie najwyższą wycenę 3) znajdujemy osobę decyzyjną dla wybranego projektu 4) obciążamy tę osobę podatkiem Grovesa-Clarka pojedyncze osoby nie mają motywacji do zawyżania ani do zaniżania swoich wycen dobra publicznego problemy mechanizmu podatkowego: nie gwarantuje osiągnięcia optimum Pareto
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding w praktyce
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH niesprawność mechanizmu rynkowego free riding edukacja dobro publiczne? dostarczanie i finansowanie edukacji czy rząd może jechać na gapę? prywatne składki dobroczynne wypychają wydatki rządów lokalnych na publiczne szkolnictwo wyższe, w niektórych przypadkach dolar za dolara (Becker i Lindsay, 1994)
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH wspólne zasoby funkcja wypłat dla gracza i: wybór optymalny dla gracza i: wypasam 2 krowy π i = 3 4 = 12 optimum społeczne: Q = 4 π i =16 >12
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH wspólne zasoby współpraca przy ograniczaniu korzystania z pastwiska (1 krowa codziennie a 2-ga co 3 dni)? wieloosobowy dylemat więźnia (każdy ma bodźce by się wyłamać) tragedia zasobów wspólnych (tragedy of the commons) rozwiązania praktyczne (pastwiska w Islandii, prywatyzacja, własność oceanu)
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH dobra klubowe model dóbr klubowych Buchanana (1965) założenia: F koszt budowy basenu dzielony równo pomiędzy członków klubu, niezależny od wielkości klubu N liczba członków klubu optymalna wielkość klubu? korzyść krańcowa z przyjęcia dodatkowego członka klubu: MB = F/N (pokrywa 1/N kosztu całkowitego) koszt krańcowy z przyjęcia dodatkowego członka klubu: MC rosnący (zatłoczenie)
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH dobra klubowe model dóbr klubowych Buchanana (1965)
PROBLEMY DOSTARCZANIA DÓBR PUBLICZNYCH dobra klubowe znaczenie zróżnicowanych gustów i wielkości populacji model Tiebouta (1956) głosowanie nogami (ang. voting-with-thefeet) mieszkańcy różnych rejonów tworzą kluby osób o podobnych preferencjach co do lokalnie dostarczanych dóbr publicznych głosowanie nogami jako mechanizm ujawniania preferencji względem dóbr publicznych
GRUPY INTERESU i POGOŃ ZA RENTĄ grupy interesu = zbiory jednostek mających wspólne interesy; zbiorowości zdolne do podejmowania zorganizowanych działań oraz reprezentowania wspólnego interesu wobec organów władzy przykłady: producenci rolniczy, kompanie węglowe, producenci ropy skutki: ich działanie obniża efektywność ekonomiczną gospodarki, spowalnia wzrost i czyni życie polityczne bardziej konfliktowym przedstawiciele: Mancur Olson (The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups), szkoła chicagowska (ekonomiczna teoria regulacji)
GRUPY INTERESU i POGOŃ ZA RENTĄ pogoń za rentą (rent-seeking) = działalność, w której grupy społeczne dążą do uzyskiwania sztucznych transferów w wyniku zabiegów politycznych przykłady: renta monopolowa, protekcjonizm handlowy, preferencyjne rozwiązania podatkowe, dopłaty dla rolników skutki: pogłębianie rozbieżności między kosztami prywatnymi i społecznymi, nieproduktywne wykorzystanie zasobów (gospodarka poniżej granicy możliwości produkcyjnych) przedstawiciele: Gordon Tullock, Anne O. Krueger, Richard Posner
POLITYCZNE CZYNNIKI REFORM GOSPODARCZYCH W TRANSFORMACJI w teorii i praktyce
REFORMY GOSPODARCZE W KRAJACH POSTSOCJALISTYCZNYCH (zagregowany wskaźnik transformacji EBOiR, 1989 2006) 4 Albania Belarus Bulgaria 3 Croatia Czech Republic Estonia Hungary 2 Kazakhstan Poland Russia 1 Slovenia Tajikistan Turkmenistan 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Ukraine Uzbekistan Źródło: Opracowanie własne na podstawie EBOiR (1994 2006).
POLITYCZNE CZYNNIKI REFORM GOSPODARCZYCH W TRANSFORMACJI polityka ważna w dyskusji na temat wyboru strategii reform (strategia zmian radykalnych vs. strategia gradualistyczna) czynniki polityczne miały wpływ na powodzenie reform, m.in..: wymiana elit politycznych na początku transformacji spójność preferencji politycznych koncentracja władzy konkurencyjność systemów politycznych czynniki geopolityczne
POLECANA LITERATURA Buchanan J.M., 2003, Public Choice: The Origins and Development of a Research Program, Fairfax, Va.: Center for Study of Public Choice. Buchanan J.M., Tullock G., 1962, Calculus of Consent. Logical Foundations of Constitutional Democracy, Ann Arbor: The University of Michigan Press. Lemieux P.,2004, The Public Choice Revolution, Regulation, Fall (on-line) Mueller D., 2003 Public Choice III, Cambridge, Mass.: Cambridge University Press. Persson T., Tabellini G., 2002, Political Economics. Explaining Economic Policy, Cambridge, Mass.: MIT Press. Wilkin J. (red.), 2004, Czym jest ekonomia polityczna dzisiaj?, Warszawa: Wydawnictwo WNE UW. Wilkin J. (red.), Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2005. /i pozycje tam powołane/
CIEKAWE ZASOBY INTERNETOWE elektroniczny zbiór dzieł Jamesa M. Buchanana: http://www.econlib.org/library/buchanan/buchccontents.html Public Choice Society: http://www.pubchoicesoc.org Center for Study of Public Choice (GMU): http://www.centerforstudyofpublicchoice.com