JACEK OLENDER Kompleksowe badania obiektów zabytkowych jako podstawa planowania działań konserwatorskich Comprehensive research on the historic objects as a basis for planning conservation work [abstract in English on page 196] Cytowanie: Jacek Olender, Kompleksowe badania obiektów zabytkowych jako podstawa planowania działań konserwatorskich [W:] Izabela Michalik (red.), Studia i materiały konferencji naukowej studentów konserwacji i restauracji dzieł sztuki. Kraków, 12-13 kwietnia 2013, Wydawnictwo Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Kraków, 2014, ss. 187-200 Paginacja zgodna z oryginałem (stąd też drobne niedoskonałości edytorskie w tym dokumencie)
Jacek Olender Kompleksowe badania obiektów zabytkowych jako podstawa planowania działań konserwatorskich Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydział Sztuk Pięknych Opiekun pracy: prof. Bogumiła Rouba Niniejszy artykuł przedstawia skrótowy opis badawczych ćwiczeń terenowych, które pod kierunkiem trójki pracowników Zakładu Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej odbyli studenci konserwacji malarstwa z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Po przedstawieniu przebiegu i wyników prac autor najpierw omawia wyciągnięte z nich wnioski oraz słabości i silne strony prezentowanego przykładu, potem zalety kompleksowego traktowania obiektów zabytkowych, a na koniec pozwala sobie na odrobinę czysto akademickich rozważań o postulatach, ideałach i utopiach, dotyczących konserwacji opartej na kompleksowym rozpoznaniu obiektu. Ćwiczenia terenowe odbyły się w lipcu i sierpniu 2011 roku. Brało w nich udział troje pracowników Zakładu Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej: prof. Bogumiła Rouba, mgr Teresa Łękawa-Wysłouch i mgr Ludmiła Tymińska-Widmer oraz pięcioro studentów: Agnieszka Chenc, Alicja Mogielska, Aleksandra Prejs, Iwona Włodarczyk oraz autor. Badania sfinansowane były przez Gminę Bobrowo, parafie uczestniczące w projekcie, Stowarzyszenie Przyjaciół Zakładu Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej oraz Województwo Kujawsko-Pomorskie, za pośrednictwem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Inicjatorem zwrócenia 187
uwagi konserwatorów na lokalne zabytki było stowarzyszenie Aktywna Gmina z Bobrowa. Badaniami objęto trzy kościoły gotyckie znajdujące się w powiecie Brodnickim, w gminie Bobrowo. Poza kościołem z samego Bobrowa przebadano kościół w Brudzawach oraz kościół w Kruszynach. Wszystkie trzy zostały objęte jednym programem badań, w szczegółach dopasowywanym na bieżąco do każdego z obiektów. W zakres badań wchodziły: - badania historyczne, oparte na dostępnych źródłach pisanych głównie historia budowy, przemian, remontów, przekształceń wyposażania itp. Badania zostały przeprowadzone w Toruniu oraz w otoczeniu kościołów (np. archiwa parafialne); - analiza bezpieczeństwa wilgotnościowego kościoła (ukształtowanie terenu, odprowadzenie wody opadowej itp.); - wstępne określenie stanu zachowania murów w zakresie możliwości; - ocena stopnia zawilgocenia ścian we wnętrzu wizualnie oraz metodą mikrofalową; - wstępne określenie klimatu wewnątrz kościoła trzy czujniki pozostawały przez trzy tygodnie w każdym z kościołów oraz jeden był umieszczony na zewnątrz parafii w Bobrowie jako referencyjny; - badanie wentylacyjności kościołów, czyli krotności wymiany powietrza we wnętrzu; - poszukiwanie malowideł ściennych wykonano obserwację w świetle skośnym, odkrywki schodkowe oraz pasowe w wybranych miejscach na ścianach; - poszukiwanie dekoracji stropu (tam gdzie było to możliwe); - ocena stanu zachowania wyposażenia: badania odkrywkowe ołtarzy i pozostałych elementów wyposażenia; - wykonanie dokumentacji fotograficznej każdego kościoła, jego wyposażenia oraz przeprowadzonych badań; - opracowanie dokumentacji badań i określenie założeń konserwatorskich (wstępny projekt konserwatorski). Co wykazały badania w Bobrowie? Sam obiekt stanowi: Kościół gotycki z renesansową wieżą, orientowany. Murowany z cegły o układzie gotyckim, na podmurówce z głazów narzutowych. Czteroprzęsłowy, kwadratowy, oskarpowany, jednouskokowy w zachodnich narożach korpus nawowy, do którego od wschodu przylega trójbocznie zamknięte, również oskarpowane, prezbiterium 188
z zakrystią od strony północnej. Do południowego boku nawy przylega kruchta boczna, do zachodniego trójkondygnacyjna, kwadratowa wieża 1. Parafia w Bobrowie została powołana edyktem biskupim w 1251 roku, prezbiterium kościoła datuje się na około 1260, a nawę na XIV wiek. Kościół został poważnie uszkodzony podczas powstań pruskich oraz wojen polsko-krzyżackich. Oryginalną drewnianą wieżę zastąpiła w XVII wieku murowana. Mimo iż kościół stoi na lekkim wzniesieniu, mury mocno podciągają wodę. Jest to spowodowane położeniem posadzki poniżej poziomu gruntu (nawet do ok. 50 cm) oraz betonową opaską na zewnątrz. Dodatkowo problem stanowi woda opadowa, która wnika przez nieszczelny dach oraz zniszczony system rynien i rur spustowych. Powoduje to zawilgocenie i wysolenia na ścianach wewnątrz kościoła. Ponadto we wnętrzu znaleziono ślady wykraplania się wody kondensacyjnej w wielu miejscach nie ma natomiast żadnego systemu jej zbierania (np. rynienek w parapetach). Zagrożona jest również więźba dachowa, która zalewana przez nieszczelny dach została zaatakowana grzybami rozkładu brunatnego. Należy pamiętać, że wnikająca woda jest jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla obiektów zabytkowych. Przyczynia się do przenoszenia soli, które w trakcie wysychania krystalizują na powierzchniach oraz sprzyja rozmnażaniu się mikroorganizmów 2. Stan murów jest ogólnie dobry, choć istnieje kilka pęknięć, które wyraźnie odnowiły się po remoncie z ostatnich lat XX wieku. Na powierzchniach zewnętrznych, pod wpływem wilgoci rozwijają się mchy i porosty, a w niektórych miejscach nawet rośliny wyższe. Natomiast zdecydowanie gorzej mają się zawilgocone tynki, które są dość mocno zagrożone. Wykonywano szereg pomiarów zawilgocenia metodą mikrofalową, codziennie przez cały tydzień. Miejsca wybrano na podstawie oględzin możliwych punktów zbierających wodę czy to kapilarną, czy opadową (il. 1). Równocześnie wykonano szereg odkrywek na ścianach kościoła, udokumentowanych fotografiami i opisanych. Miejsca wybierano w taki sposób, aby nie rzucały się w oczy i wykonane odkrywki można było zakryć, np. elementami wyposażenia. Resztki malowidła średniowiecznego, w typowych dla średniowiecza kolorach udało się znaleźć jedynie na ścianie zachodniej nawy, w miejscu przebiegu dawnych schodów na emporę. Istnieją podejrzenia, iż podczas jednego z remontów 1 Dokumentacja wstępnych badań konserwatorskich wraz z opracowaniem założeń projektu konserwatorskiego: Kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła w Bobrowie, pod red. prof. B. Rouby, kps w archiwum Zakładu Konserwacji i Restauracji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej UMK, Toruń, s. 7. 2 B. Rouba, Pielęgnacja świątyni, Toruń 2000, s.. 189
w pozostałych miejscach zostały założone nowe tynki. Czy śladów istnieje więcej? Konieczne są dalsze badania. W kościele znajdują się też malowidła nowożytne, datowane na XVIII wiek i przemalowane w latach 60. 3 Znaleźliśmy ślady zarówno przemalowań, jak i samych malowideł, prawdopodobnie są w dość dobrym stanie. Strop został wymieniony, przypuszczalnie przy wymianie więźby dachowej w pod koniec XIX wieku. W złym stanie jest wyposażenie. Pochodzi w większości z XVIII wieku, było wielokrotnie przemalowywane. Na stan zachowania wpływa głównie silna aktywność owadów wszystkie elementy wyposażenia są bardzo mocno osłabione. W Brudzawach wyniki badań nie były daleko odmienne. Budynek stanowi: Kościół gotycki, orientowany. Murowany z głazów granitowych, z górną kondygnacją wieży oraz szczytami ceglanymi. Wzniesiony na planie prostokąta z zakrystią od strony północnej, kruchtą boczną od południa oraz trójkondygnacyjną kwadratową wieżą od strony zachodniej, przechodzącą w górnych kondygnacjach w ośmiobok. Mury świątyni wzniesione na cokole, w zwieńczeniu ściany wschodniej fryz opaskowy. Otwory okienne i wejściowe do kościoła ostrołukowe. 4 Parafia powstała najprawdopodobniej w czternastym wieku, sam kościół odnotowano dopiero w 1414 roku jako spalony w wojnie polsko-krzyżackiej. Kilkukrotnie remontowany, najważniejsza była wymiana więźby w ostatnich latach XIX wieku, połączona z wymianą stropu. Podobnie jak w Bobrowie, tak i tu występuje szereg problemów z zawilgoceniem. Zagrożenia stanowią zbyt krótkie korytka na końcach rur spustowych, które odprowadzają wodę zbyt blisko kościoła oraz cementowe spoiny pomiędzy kamieniami murów, zatrzymujące wilgoć. Szkodliwe są też te obszary dachu, które nie mają ani rynien, ani okapów, co powodowało trwające latami zalewanie ścian. Należy zaznaczyć, iż w roku 2011 dokonano remontu dachu, co będzie miało wpływ na sytuację wilgotnościową w kościele. Wobec przekazów o wielokrotnym niszczeniu i kolejnych odbudowach kościoła zaskoczeniem były pozytywne rezultaty poszukiwań malowideł ściennych. Jedną z odnalezionych dekoracji jest prawdopodobnie malowany baldachim nad (usuniętą w latach 90. XX wieku) amboną. Malowidło odnalezione na północnej ścianie 3 Dokumentacja wstępnych badań konserwatorskich wraz z opracowaniem założeń projektu konserwatorskiego: Kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła w Bobrowie, op.cit., s. 5. 4 Dokumentacja wstępnych badań konserwatorskich wraz z opracowaniem założeń projektu konserwatorskiego: Kościół parafialny p.w. św. Andrzeja w Brudzawach, pod red. prof. Bogumiły Rouby, kps w archiwum Zakładu Konserwacji i Restauracji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej UMK, Toruń, s. 6. 190
nawy głównej, tuż przy granicy prezbiterium ma kolor jaskrawopomarańczowy (il. 2). W zachodniej części ściany północnej odkryto malowidło, leżące w głębszej warstwie niż malowany baldachim możliwe iż jest nawet gotyckie. Program wstępnych poszukiwań ograniczający powierzchnię odkrywek pozwolił na odnalezienie polichromii, jednak nie udało się jeszcze ustalić tematu przedstawienia (il. 3). Wyposażenie w brudzawskim kościele również znajduje się w złym stanie. Bardzo silna aktywność owadów, a miejscami też grzybów, doprowadziła już do poważnych ubytków w formach rzeźb i ornamentów. Trzeci z przebadanego zespołu kościół parafialny w Kruszynach również dotyka szereg problemów pojawiających się w dwóch poprzednich obiektach. Kościół założony na planie prostokąta, z kwadratową wieżą od zachodu, od północy kwadratowa kaplica, od wschodu, na dłuższej osi kościoła, prostokątna zakrystia. Jednonawowy, jednoprzestrzenny. Wejście główne umieszczone centralnie na dłuższej osi kościoła. Wejście boczne na pierwszej osi od wschodu ściany południowej nawy. Schody na chór w południowo-zachodnim narożniku nawy. 5 Parafię wydzielono z parafii Bobrowo w połowie XIV wieku i prawdopodobnie też wtedy rozpoczęto budowę kościoła. Kościół raczej nie ucierpiał w okresie wojen polskokrzyżackich i wojen polsko-szwedzkich, jednak przez 150 lat, licząc od 1590 roku, nie miał własnego proboszcza i funkcjonował jako filia sąsiedniej parafii Lembarg. Okres ten był okresem systematycznego niszczenia kościoła, który zaczęto remontować dopiero pod koniec XVIII wieku. Kościół ma dach nad przestrzenią nawy i prezbiterium w bardzo złym stanie. Nowo położony (!) dach na wieży w zbyt małym stopniu wychodzi poza obrys murów, co powoduje systematyczne zalewanie ściany zachodniej kościoła (il. 4, 5). Nie wszystkie połacie dachu mają system odprowadzania wody, a tam, gdzie są rynny i rury spustowe, są one w bardzo złym stanie, również powodując wnikanie do wnętrza dużych ilości wody opadowej. Zbyt krótkie są korytka odprowadzające wodę z rur spustowych, ponadto betonowy chodnik wokół kościoła utrudnia odpływ wody. W niezbyt dobrym stanie są mury budowli. Widoczne są liczne spękania, ponadto systematyczne zalewanie ścian wypłukuje spoiny, a z cementowych uzupełnień tychże spoin wypłukuje sole, które krystalizują w strukturze i na powierzchni tynków wewnętrznych. 5 Dokumentacja wstępnych badań konserwatorskich wraz z opracowaniem założeń projektu konserwatorskiego: Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja w Kruszynach, pod red. prof. Bogumiły Rouby, kps w archiwum Zakładu Konserwacji i Restauracji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej UMK, Toruń, s. 7. 191
Odkrywki wykonane na ścianach potwierdziły istnienie na obszarze całej nawy głównej malowanej lamperii olejnej pochodzącej najpewniej z 1900 roku, o wzorze późnosecesyjnym. Udało się wskazać przemalowania polichromii na stropie. Jak wspomniano powyżej, we wszystkich kościołach wykonano trzytygodniowe badania klimatyczne. Jak można się domyślić w budowlach systematycznie zawilgoconych wilgotność względna powietrza utrzymywała się stale na bardzo wysokim poziomie. Po zakończeniu badań przystąpiono do sporządzania dokumentacji wraz ze wstępnym projektem konserwatorskim. Podstawowym założeniem podczas przygotowywania opracowań było określenie priorytetów ochrony i działań konserwatorskich w każdym z obiektów. Dlatego też, w każdej z trzech dokumentacji zamieszczono rozdziały omawiające wartość obiektu i jego elementów widzianą z różnych aspektów, takich jak: wartość artystyczna, historyczna, jakości wykonanych remontów oraz znaczenia dla społeczności lokalnej czy całego kraju. To oczywiście tylko przykłady, tych punktów jest znacznie więcej 6. Na tej podstawie (wyniki oględzin, badań i wartościowania), dla każdego obiektu wskazano najpilniejsze potrzeby konserwatorskie oraz te odleglejsze, których zaspokojenie nie jest konieczne od razu lub musi być ze swej natury rozłożone na lata. Założenia te wyznaczono zarówno w obrębie samej budowli, jak i dla wyposażenia oraz otoczenia kościoła. Wskazano również na możliwe kierunki dalszych badań z jednej strony historyczno-archeologicznych lub ważnych dla przetrwania budowli, jak konieczne badania inżynieryjne. Przygotowane opracowanie pozwoliło na wysnucie pewnych niepokojących wniosków. Wyniki badań wskazują bardzo wyraźnie na szereg problemów z jakimi borykają się wszystkie trzy budowle. Kłopoty z wodą opadową i kapilarną, błędne interwencje remontowo-konserwatorskie dokonane w przeszłości, żerujące owady i zagrzybienie można by wymieniać dalej Jednocześnie we wszystkich tych przykładach widać było doraźność poszczególnych rozwiązań, naznaczoną brakiem spójnej koncepcji opieki nad zabytkiem. Co więcej na jaw wyraźnie wychodziła nieznajomość obiektów przez kolejnych użytkowników, a także brak ciągłości w przekazywaniu informacji o nich. Należy pamiętać, że interwencyjne rozwiązania w łącznym rozrachunku są zawsze najdroższe. Nie tylko pod względem finansowym (choć oczywiście nie jest to aspekt bez znaczenia), ale też historycznym i artystycznym zniszczenia oryginalnej materii już nigdy nie mogą zostać odwrócone. 6 Wszystkie można znaleźć w wymienionych opracowaniach; por.: B. Rouba, Dlaczego adaptacje niszczą zabytki i czy tak być musi? [w:] Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych, pod red. B. Szmygina, Warszawa- Lublin 2009. 192
Kompleksowe, interdyscyplinarne 7 badania pozwalają na dobre rozpoznanie obiektu jako całości. Potrafią wskazać na właściwe rozłożenie priorytetów opieki nad zabytkiem. Wiadomo bowiem, że nigdy nie będzie środków w odpowiedniej ilości do zaradzenia wszystkiemu dlatego też, tylko dobre rozpoznanie problematyki całego zespołu obiektów (de facto takim zespołem jest, np. cały kościół wraz z wyposażeniem) może być podstawą racjonalnego gospodarowania. Jak sensownie poprowadzić instalację, jeśli nie wiadomo, czy na ścianie nie ma malowideł (il. 6)? Ponadto, jeśli badania są właściwie przeprowadzone, potrafią ukazać szereg zagrożeń w bardzo wczesnym momencie, zanim zaradzenie im będzie operacją długą, żmudną i skomplikowaną, a co za tym idzie bardzo drogą. Niestety, takie kompleksowe badania są w Polsce wciąż rzadkością. Przyczyn może być kilka: - niska świadomość użytkowników obiektów zabytkowych, dotycząca korzyści płynących z takich badań; - stosunkowo wysokie koszty i brak natychmiastowych efektów dokumentacja i opracowanie wytycznych nie są traktowane jako widoczny i trwały efekt; - brak wymagania takich badań przez służbę ochrony zabytków bądź przez administrację państwową przyznającą dotacje na konserwację tym samym tracone jest efektywne źródło nacisku na właścicieli obiektów, które mogłoby wymuszać racjonalne gospodarowanie środkami. Posiadanie lub użytkowanie obiektu zabytkowego jest z jednej strony przywilejem, możliwością ciągłego obcowania z pięknem i historią, natomiast z drugiej strony jest zobowiązaniem. Jest odpowiedzialnością przed społeczeństwem, albowiem zabytki i dzieła sztuki są częścią wspólnej historii. Wyrazem poszanowania tego obowiązku jest sprawowanie właściwej opieki nad zabytkiem, świadomość jego potrzeb i zapobieganie (!) uszkodzeniom. Dlatego kompleksowe badania obiektów zabytkowych mogą być bardzo skutecznym narzędziem w opiece nad skomplikowanymi obiektami zabytkowymi. Jednocześnie takie badania mogą być z jednej strony bardzo korzystne dla inwestorów ukazując stan konserwatorski, znaczenie poszczególnych elementów uzyskuje się jasność dotyczącą potencjału obiektu i granic przekształceń, jakich można dokonać bez utraty żadnej z istotnych wartości zabytku. Z drugiej strony, stanowią one widoczną korzyść dla konserwatorów, zwłaszcza urzędowych, którzy dzięki nim uzyskaliby silne argumenty w uzasadnianiu swoich 7 Opisywane tu badania wykonywali tylko konserwatorzy jednej specjalności, co wynikało z obiektywnych uwarunkowań organizacyjnych i finansowych. Oczywistym jest jednak, iż poszerzenie składu zespołu o osoby posiadające inne kompetencje (np. historyków sztuki, architektów, konserwatorów innych specjalności) pozwoliłoby na uzyskanie jeszcze lepszych rezultatów. 193
racji dla efektywnej ochrony materialnych śladów historii. Zdaniem autora, należy podnosić świadomość dotyczącą tych kwestii, zarówno wśród użytkowników, inwestorów, ale także wśród ludzi zajmujących się ochroną obiektów zabytkowych. Upowszechnianie takiego sposobu myślenia mogłoby się zawierać w różnych działaniach podejmowanych przez środowiska konserwatorskie: Narodowy Instytut Dziedzictwa, Służbę Ochrony Zabytków, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przy wsparciu organów samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych. Leży to bowiem nie tylko w interesie samego środowiska konserwatorskiego, ale również w szeroko pojętym interesie społecznym. 194
Bibliografia Rouba B., Dlaczego adaptacje niszczą zabytki i czy tak być musi? [w:] Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych, pod red. B. Szmygina, Warszawa-Lublin 2009. Rouba B., Pielęgnacja świątyni, Toruń 2000. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Strasburg [w:] Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. H. 8, Danzig 1891. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kulmerlandes und der Löbau [w:] Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. Bd 2, Danzig 1887. Dokumentacja wstępnych badań konserwatorskich wraz z opracowaniem założeń projektu konserwatorskiego: Kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła w Bobrowie, pod red. prof. B. Rouby, kps w archiwum Zakładu Konserwacji i Restauracji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej UMK, Toruń Dokumentacja wstępnych badań konserwatorskich wraz z opracowaniem założeń projektu konserwatorskiego: Kościół parafialny p.w. św. Andrzeja w Brudzawach, pod red. prof. Bogumiły Rouby, kps w archiwum Zakładu Konserwacji i Restauracji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej UMK, Toruń Dokumentacja wstępnych badań konserwatorskich wraz z opracowaniem założeń projektu konserwatorskiego: Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja w Kruszynach, pod red. prof. Bogumiły Rouby, kps w archiwum Zakładu Konserwacji i Restauracji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej UMK, Toruń 195
Jacek Olender Comprehensive research on the historic objects as a basis for planning conservation work Tutor: prof. dr hab. Bogumiła Rouba During his studies, art conservation-restoration student learns how to take comprehensive care of an object that was assigned to him, relevant to his specialization. He/She learns how to recognize technology and technique of an object, how to describe the state of preservation and how to find out the main threats to the object. This diagnosis finally becomes a basis for planning the conservation actions. In the case of big, complex monuments, like churches full of equipment, the situation is not that simple and the range of necessary research is far from standard. Author, using the example of summer classes done by a group of students under the guidance of profoessor Bogumiła Rouba, Teresa Łękawa-Wysłouch, MA and Ludmiła Tymińska-Widmer, MA shows a possible way of conducting a comprehensive research on the monument. Using the example of three examined in summer 2011 gothic churches from the Brodnica region author points out the necessity of comprehensive treating the object and the gains that come out of such attitude. Research included (among other) climate changes inside the building, walls moisture, search for wall paintings. Results have shown numerous problems, that have been solved in a wrong way, what resulted in more damage. Author attempts to explain how procedure of comprehensive research can help to avoid such situations, as well as positively influencing the future planning of conservation works and the determining of conservation priorities. 196
Il. 1 Kościół w Bobrowie, więźba dachowa. Widoczny atak grzybów rozkładu brunatnego w miejscu zalewania belek wodą opadową przez otwór w poszyciu; fot. Jacek Olender. Il. 2 Kościół w Bobrowie, wewnętrzna strona południowej ściany prezbiterium przy posadzce. Widoczna krystalizacja soli w strukturze i na powierzchni tynku, powodująca osypywanie się zaprawy oraz złuszczanie warstwy malarskiej; fot. Alicja Mogielska. 197
Il. 3 Schematyczny rysunek ukazujący strefy zawilgocenia murów kościoła w Bobrowie wraz z przyczynami ich powstawania. Analogiczne schematy wykonano dla pozostałych kościołów; oprac. Iwona Włodarczyk. Il. 4 Kościół w Brudzawach, odkrywka na ścianie północnej nawy głównej, przy granicy prezbiterium. Widoczne malowidło prawdopodobnie malowany baldachim ambony. 198
Il. 5 Kościół w Brudzawach, odkrywka na ścianie północnej nawy głównej, około połowy długości nawy. Widoczne malowidło znajdujące się w warstwie głębiej położonej niż baldachim (por. il. 4); fot. Jacek Olender. Il. 6 Kościół w Kruszynach, widok od wschodu na wieżę i ścianę zachodnią nawy głównej. Widoczny zbyt krótki dach wieży, bez rynien i okapów oraz ślady zalewania murów wieży i nawy; fot. Alicja Mogielska. 199
Il. 7 Kościół w Kruszynach, ściana zachodnia nawy poniżej empory w świetle UV. Widoczne odspojenia tynku, a także ślady krystalizacji soli i ataku mikrobiologicznego; fot. Alicja Mogielska. Il. 8 Kościół w Brudzawach, odkrywka na ścianie północnej prezbiterium. Widoczne ślady polichromii wraz przebiegiem instalacji elektrycznej, prawdopodobnie przeprowadzonej w poprzek polichromii. Ponadto uwagę zwraca jakość wykończenia prac tynkarskich; fot. Jacek Olender 200