POZNAJEMY MIESZKAŃCÓW NASZYCH RZEK

2 POZNAJEMY MIESZKAŃCÓW NASZYCH RZEK CELE OGÓLNE: rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych rozwijanie umiejętności analizowania obserwowanych zjawisk uświadomienie własnej odpowiedzialności za stan otoczenia osobiste i trwałe zaangażowanie w ochronę przyrody we własnym otoczeniu kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: opisać zjawisko krążenia wody w przyrodzie zbadać temperaturę, głębokość, przejrzystość i prędkość przepływu rzeki wymienić przystosowania zwierząt do życia w wodzie porównać wygląd i zachowanie wybranych zwierząt wodnych rozpoznać wybrane bezkręgowce wodne zbadać stopień czystości wody, obserwując żyjące w niej zwierzęta opowiedzieć o problemach zanieczyszczeń wody oraz konieczności ochrony i oszczędzania zasobów wodnych oszczędzać wodę w swoim domu. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: zestaw do badania fizycznych właściwości rzeki (termometr, taśma miernicza lub linka o dł. 10 m, stoper) sita i czerpaki do odłowu wodnych bezkręgowców, pojemniki plastikowe, lupy materiały plastyczno techniczne. Literatura dla nauczyciela: Jan Igor Rybak. Bezkręgowe zwierzęta słodkowodne. Przewodnik do rozpoznawania. PWN Warszawa 2000. Lubosza Wesołowska. Przewodnik do rozpoznawania niektórych organizmów wodnych występujących w Wigierskim Parku Narodowym. WPN 2003. Wolfgang Engelhardt. Flora i fauna wód śródlądowych. MULTICO 1998. Słownik hydrobiologiczny. Praca zbiorowa pod red. Ludwika Żmudzińskiego. PWN 2002. 20

PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Kilka dni przed realizacją tematu trzeba znaleźć bezpieczny, łatwo dostępny odcinek rzeki. Zwierzęta wodne znajdziemy w rzekach i strumieniach o naturalnym charakterze. W betonowanym korycie jest niewiele form życia. PRZEBIEG ZAJĘĆ: Etap wprowadzający 1. Rozmowa kierowana Skąd się bierze woda w rzece? (Zał. 1) 2. Praca plastyczna Przygody kropli wody. (Zał. 6, zadanie 1) Zadaniem uczniów jest przedstawienie w formie ilustracji w karcie pracy wszystkich znanych etapów krążenia wody w przyrodzie. Poznajemy naszą rzekę klasa III Szkoła Podstawowa w Olszówce wychowawczyni Zofia Sokół Wniosek: Woda jest w ciągłej podróży. W czasie tej wędrówki podtrzymuje życie wszystkich istot. O jej zanieczyszczeniu decyduje człowiek. Etap realizacji 1. Ćwiczenie Poznajemy naszą rzekę. pomiar temperatury wody: Gdy jest płytko należy ostrożnie wejść do wody, zanurzyć koniec termometru na ok. minutę i odczytać temperaturę, nie wyjmując termometru z wody. Uwaga: gdy woda jest zbyt głęboka należy pobrać próbę przy pomocy naczynia umocowanego na długim drążku. 21

pomiar głębokości Gdy jest płytko należy wejść do wody, zanurzyć pionowo kij, tak by dotknąć dna, po czym na brzegu zmierzyć taśmą (lub linijką) mokrą część kija. pomiar prędkości przepływu Wzdłuż brzegu należy rozciągnąć linkę o długości 10 m. Powyżej początku linki wrzucić do wody kawałek drewna (gałązki) i zmierzyć stoperem jak długo płynie do drugiego końca linki. Pomiar trzeba powtórzyć 2 3 razy, by uzyskać średnią. obserwacja dna rzeki Jeśli przejrzystość wody jest wystarczająca można przyjrzeć się jak wygląda dno, z czego jest zbudowane (muł, piasek, żwir, kamienie, skała, beton). Jeśli woda jest mętna trzeba pobrać próbkę dna za pomocą czerpaka. 3. Ćwiczenia z lupą Poznajemy mieszkańców naszej rzeki. (Zał. 2 5) Celem ćwiczenia jest odkrycie różnorodności organizmów wodnych, obserwacja i porównanie ich wyglądu. Na podstawie tej prostej obserwacji uczniowie poznają życie Poznajemy mieszkańców naszej rzeki klasa III Szkoła Podstawowa w Olszówce wychowawczyni Zofia Sokół wodnych bezkręgowców, zapamiętują kilka nazw. Uczniowie pracują w grupach i pod nadzorem nauczyciela wykonują kolejne czynności: znajdują płytki odcinek rzeki o zróżnicowanej prędkości przepływu, z kamieniami różnej wielkości, przeszukują dno, odwracają kamienie i odławiają drobne zwierzęta bezkręgowe (jeśli woda jest głęboka, należy użyć czerpaka na długim drążku) znalezione zwierzęta umieszczają w przezroczystych pojemnikach z wodą z pomocą lupy dokładnie oglądają bezkręgowce z pomocą ilustracji rozpoznają odłowione zwierzęta i odpowiadają na pytania: W jaki sposób się porusza? 22

Jak oddycha? Jest drapieżcą czy roślinożercą? Uwaga! Podczas ćwiczenia należy bardzo delikatnie obchodzić się z obserwowanymi bezkręgowcami, jak najkrócej trzymać w pojemniku i wypuścić do miejsca, z którego zostały zabrane. 4. Ćwiczenie dodatkowe Poznajemy mieszkańców zbiornika wody stojącej. Jeśli mamy dostęp do naturalnego zbiornika wody stojącej można wykonać analogiczne ćwiczenia jak w rzece. Do pobrania prób jest potrzebny czerpak na długim drążku. Zawartość czerpaka należy wlać do pojemnika. Następnie plastikową łyżeczką wybrać zwierzęta i umieścić w mniejszych pojemnikach z wodą. Interesujące będzie znalezienie zwierząt, których nie było w wodzie płynącej (np.: larwy ważek, chrząszcze). Wniosek: Woda jest środowiskiem życia wielu organizmów. W rzece żyją te, które potrzebują wody o silnym nurcie, czystej, zimnej i dobrze natlenionej. Zwierzęta żyjące w oczku wodnym mają inne wymagania. Etap podsumowujący 1. Wypełnianie karty pracy. Narysuj wędrówkę kropli wody, która dociera do Twojego kranu. Zaznacz i podpisz zwierzęta, które udało Ci się znaleźć podczas zajęć. 2. Rozmowa kierowana Czy w naszej rzece woda jest czysta? Na podstawie obserwacji bezkręgowców wodnych uczniowie wspólnie z nauczycielem próbują ocenić stopień czystości wody, odpowiadając na pytanie: Czy w naszej rzece żyje dużo larw chruścików, widelnic i jętek? Jeżeli tak, to znaczy, że woda w naszej rzece jest czysta. ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Zjawisko krążenia wody w przyrodzie Nr 2 Zbiornik wodny Świat istot żywych Nr 3 Mieszkańcy naszych rzek tablica Nr 46 Nr 4 Mieszkańcy naszych rzek tablica Nr 47 Nr 5 Mieszkańcy naszych rzek tablica Nr 48 Nr 6 Karta pracy. 23

Załącznik 1. ZJAWISKO KRĄŻENIA WODY W PRZYRODZIE Skąd się bierze woda w rzece? Na to pytanie z pewnością większość uczniów odpowie: z chmur.... Skąd zaś biorą się chmury...? Odpowiedź znajdziemy odkrywając tajemnice wędrówki kropli wody. Deszcz, nim dotrze do rzeki, może wybrać jedną z wielu dróg. Krople z chmur mogą wpaść bezpośrednio do koryta rzeki to najkrótsza trasa. Jednak większość kropel spada na grunt i wsiąka w głąb gleby. Co się dzieje z wodą w glebie? Może parować bezpośrednio z gruntu lub zostać wchłonięta przez korzenie roślin, a następnie wyparowana przez liście. Kiedy krople wnikną w ziemię, która już wcześniej była nasycona wilgocią, woda nie wsiąka w głąb, lecz płynie wewnątrz powierzchniowej warstwy gleby i tą drogą dotrze do rzeki. Jeszcze inna możliwość to wsiąkanie głęboko w ziemię, aż do poziomu wód gruntowych i wreszcie do wód podziemnych. Kiedy poziom wód gruntowych jest wysoki, to na zboczu wzgórza woda wypływa na powierzchnię i tak rodzi się źródło. Gdy zaś zwierciadło wód gruntowych jest bardzo głęboko woda drogą przepływu podziemnego dostaje się do rzeki. Zdarza się też, że deszcz wcale nie wsiąka w grunt. Dzieje się tak, gdy gleba jest już całkowicie nasączona i nie przyjmuje więcej wilgoci. Wówczas woda dociera do rzeki, płynąc po powierzchni ziemi. Niezależnie od obranej drogi, woda w różnych etapach swojej wędrówki paruje (paruje powierzchnia ziemi, rośliny, ludzie i zwierzęta, zbiorniki wodne) i powraca do postaci chmur. W ten sposób zamyka się cykl krążenia wody w przyrodzie. Działalność człowieka wpływa na krążenie wody w przyrodzie zarówno na tempo obiegu, jak i na jej skład chemiczny. Dlatego, prawie na każdym etapie może ona ulec zanieczyszczeniu. 24

Załącznik 2. ZBIORNIK WODNY ŚWIAT ISTOT ŻYWYCH Podobnie jak w lądowych ekosystemach, tak i w zbiornikach wodnych rośliny i zwierzęta przystosowały się do warunków środowiska i utworzyły skomplikowaną sieć wzajemnych zależności. Kiedy zapytamy uczniów, jakie zwierzęta żyją w wodzie, z pewnością pierwsza odpowiedź zabrzmi: ryby. Ryby to jednak tylko jedna z wielu grup mieszkańców wodnego świata. Przy dnie, w toni wodnej i wśród wodnej roślinności żyją drobne zwierzęta bezkręgowe, których wygląd i tryb życia są bardzo interesujące. Co decyduje o tym, jakie zwierzęta żyją w zbiorniku wodnym? O warunkach życia w wodzie decydują: charakter dna czyli materiał, z którego jest ono zbudowane, prędkość przepływu wody, temperatura, zawartość tlenu, światło, odczyn i skład chemiczny wody. Ogromny wpływ na warunki życia w środowisku wodnym wywiera również człowiek (obecność pól uprawnych, fabryk i miast, regulacje koryt rzecznych, melioracje, zabudowa brzegów itp.). Jakie zwierzęta bezkręgowe żyją w naszych wodach? Świat zwierząt bezkręgowych, żyjących w naszych wodach jest bardzo bogaty i nie sposób poznać wszystkich jego przedstawicieli. Jest jednak kilka grup, które w czasie zajęć będziemy spotykać najczęściej. Mają one charakterystyczny wygląd i są łatwe do rozpoznania. Oto one: chrząszcze wodne i ich larwy, pluskwiaki, larwy ważek, chruścików, muchówek, jętek i widelnic. Chruściki Dorosłe owady mają dwie pary skrzydeł pokrytych włoskami. W spoczynku składają skrzydła dachówkowato na odwłoku. Na głowie mają długie segmentowane czułki. Żywią się pokarmem płynnym. Chruścik odpoczywający owad dorosły larwa domki chruścików 25

Ich larwy budują charakterystyczne domki z ziaren piasku, drobnych kamyków, kawałków roślin, muszelek itp. Szkielet domku utkany jest z przędzy (czyli wydzieliny gruczołu przędnego). Larwa wędruje wraz z domkiem i w miarę własnego wzrostu rozbudowuje mieszkanie. Materiał i sposób budowy domku jest cechą gatunkową. Larwy chruścików domkowych żywią się pokarmem roślinnym. Są wśród chruścików również takie gatunki, których larwy są drapieżnikami. Te nie budują domków, lecz nieprzenośne sieci łowne, które w wodach płynących są ustawione pod prąd, zaś w wodach stojących wiszą jak hamaki umocowane na podwodnej roślinności. Larwy chruścików przechodzą przeobrażenie zupełne wewnątrz kokonów. Ważki Dorosłe ważki wszyscy znamy z widzenia. Są doskonałymi lotnikami, osiągają prędkość 15 m/sek, potrafią w locie zawisać i wykonywać gwałtowne zwroty. W ich wyglądzie zwraca uwagę duża i ruchliwa głowa oraz bardzo duże oczy. Wygląd i sposób poruszania się świadczą o tym, że ważki są drapieżcami. Polują na inne owady, chwytając je w locie. Jętki Również larwy prowadzą drapieżny tryb życia. Posiadają wyrzucany aparat gębowy, zwany maską. Podobnie jak formy dorosłe mają dużą głowę i oczy. Polują na inne bezkręgowce wodne. Rozwój larwy w wodzie trwa 1 5 lat (w zależności od gatunku). W tym czasie przechodzi ona ok. 15 20 linień. Żyją głównie w wodach stojących, rzadziej w wolno płynących. Dorosłe jętki to bardzo delikatne owady o małej głowie, krótkich czułkach i 2 parach przejrzystych gęsto żyłkowanych skrzydeł, których druga para jest mniejsza. W spoczynku skrzydła są składane do góry. Na końcu odwłoka znajdują się 2 lub 3 długie wyrostki. Jętki możemy obserwować w czasie masowych lotów godowych w pobliżu wód. Dorosłe owady żyją jednak bardzo krótko. Ich życie trwa zaledwie kilka godzin lub kilka dni. W tym czasie nie pobierają pokarmu. Ich narządy gębowe są zredukowane, a układ pokarmowy wypełniony powietrzem. Po złożeniu jaj giną. W naszych wodach możemy często obserwować larwy jętek, które żyją znacznie dłużej, niż formy dorosłe, bo aż do 3 lat i przechodzą ok. 25 linień. Są bardzo delikatne, łatwo je uszkodzić. Larwy podobnie, jak dorosłe owady mają krótkie czułki 26

i długie wyrostki na końcu odwłoka. Pokrój ich ciała i sposób poruszania jest dość różnorodny. Możemy więc spotkać larwy typu pływającego, łażącego, płaskiego lub grzebiącego. Są bardzo wrażliwe na wszelkie zmiany środowiska, zasiedlają wody czyste lub słabo zanieczyszczone. Widelnice Dorosłe owady mają dwie pary dużych skrzydeł składanych wzdłuż tułowia. Głowa jest dość duża i płaska, czułki długie, segmentowane, zaś na końcu odwłoka znajdują się dwa krótkie wyrostki. Są wśród nich gatunki roślinożerne, drapieżne oraz takie, które żyją krótko i nie pobierają pokarmu. Larwy żyją w wodzie od 1 roku do 3 lat, przechodząc w tym czasie 20 30 linień. Żywią się materią roślinną lub są drapieżne. Cechują się dużą wrażliwością na zanieczyszczenia. Są bardzo wymagające pod względem zawartości tlenu w wodzie. Dlatego, na skutek pogarszania się jakości wód wiele gatunków jest zagrożonych wyginięciem. owad dorosły 27

Muchówki W wodach stojących występują larwy wielu gatunków muchówek, takich jak: komar, koziułka, ochotka, gnojka. Larwy muchówek, zwane czerwiami, nie mają odnóży lokomocyjnych, ich głowa jest mała i słabo wyodrębniona. Taki kształt określamy, jako robakowaty. Chrząszcze Kilka rodzin chrząszczy przystosowało się do życia w wodzie m.in. pływakowate. Ich owalne, grzbieto brzusznie spłaszczone ciało jest silnie natłuszczone oleistą substancją odpychającą wodę. Tylne nogi długie, szerokie i mocne, pokryte szczecinkami działają jak wiosła. Zarówno dorosłe jak i larwy chrząszczy są bardzo drapieżne. Atakują nawet kijanki, małe rybki i płazy. Larwy są bardzo szybkie i sprawne, polują na inne bezkręgowce wodne. Zasiedlają głównie wody stojące. Często spotykanymi przedstawicielami są pływak żółtobrzeżek i topień. Larwy chrząszczy z rodziny kałużnicowatych pływają słabo lub pełzają, a zdobycz łowią czatując. Przedstawiciele tej rodziny budują okrągłe kokony z charakterystycznymi masztami, służącymi do wymiany gazowej. Często na powierzchni zbiorników wody stojącej możemy spotkać chrząszcze z rodziny krętakowatych. Poznamy je po charakterystycznym sposobie poruszania się pływają po powierzchni wody bardzo szybko, zataczając koła i ósemki. Pływak żółtobrzeżek owad dorosły larwa maszt kokonu kałużnicy 28

Pluskwiaki Pluskwiaki to zróżnicowana grupa owadów. Przednia para skrzydeł, podobnie jak u chrząszczy jest przekształcona w twarde pokrywy osłaniające drugą błoniastą parę skrzydeł. Wodne pluskwiaki są najczęściej szarego lub brunatnego koloru. Część z nich żyje na powierzchni wody, niektóre chodzą po dnie, inne pływają aktywnie w toni wodnej grzbietem lub brzuchem do góry. Najczęściej możemy spotkać nartniki żyjące wyłącznie na powierzchni wody. Poruszają się ruchem ślizgowym przy pomocy bardzo długich odnóży wykorzystując napięcie powierzchniowe. Szczególnie duże, o interesującym wyglądzie, są topielica i płoszczyca, żyjące wśród roślinności wodnej zbiorników stojących. Oba gatunki są wyposażone w specjalne długie rurki oddechowe na końcu odwłoka. Wdzięcznym obiektem obserwacji jest również drapieżny pluskolec, pływający w toni wodnej brzuchem do góry. Spód jego ciała srebrzyście połyskuje, ponieważ wśród niezwilżalnych włosków uwięziona jest warstwa powietrza atmosferycznego. Płoszczyca szara Pluskolec owad dorosły larwa owad dorosły larwa Kiełże i ośliczki To przedstawiciele skorupiaków. Ich ciało jest wyraźnie segmentowane i pokryte pancerzykiem. Posiadają kilka par odnóży oraz czułki. Kiełż o jasnym kremowym zabarwieniu, wydaje się przejrzysty. Jego ciało jest łukowato wygięte i charakterystycznie się porusza pływa na boku. Spotkamy go w wodach płynących, czystych i dobrze natlenionych. Ośliczka to skorupiak o szarym zabarwieniu, porusza się pełzając. Prowadzi przydenny tryb życia pośród materii roślinnej, w wodach wolnopłynących i stojących. Ośliczka pospolita Kiełż 29

Załącznik 3. MIESZKAŃCY NASZYCH RZEK tablica Nr 46 30