Pracoholicy uporczywie kontynuują pracę z zamiarem uzyskania pewnego dnia tak wysokich osiągnięć, że nie będą mieć żadnej wątpliwości dotyczącej własnej wartości, co nigdy się nie zdarzy. Porter [1996, s. 75]. Pracoholizm z perspektywy poznawczej W niniejszym rozdziale zaproponowano poznawcze podejście do pracoholizmu, przyjmując dwa założenia: a) uzależnienie od pracy przejawia się na każdym z czterech poziomów funkcjonowania podmiotowego: poznawczym, afektywnym, fizjologicznym i behawioralnym, b) mechanizm pracoholizmu opiera się na wzajemnych zależnościach między systemami. Przyjęcie perspektywy poznawczej w podejściu do pracoholizmu wydaje się wartościowe z kilku powodów. Po pierwsze, perspektywa ta jest spójna z koncepcją uzależnień postulującą, że różne rodzaje uzależnień można scharakteryzować w kategoriach trzech dymensji: wymiaru afektywnego (odczucia ulgi, gratyfikacji), poznawczego (obsesyjnych myśli oraz utraty samokontroli) oraz behawioralnego (kontynuowanie zachowania pomimo negatywnych konsekwencji) [por. Smith, Seymour, 2004; też: Ng, Sorensen, Feldman, 2007]. Po drugie, podejście poznawcze integruje szeroki zakres czynników: podmiotowych, środowiskowych oraz etiologicznych i uwzględnia zależności między nimi w powstawaniu i utrzymywaniu się zaburzenia. Po trzecie, uwzględniając czynniki przyczynowe, model poznawczy uzależnienia od pracy dostarcza przesłanek dla założeń dotyczących genezy zjawiska. Po czwarte, model poznawczy pozwala na wyjaśnienie procesu/dynamiki uzależnienia mechanizmów regulacyjnych oraz podtrzymujących zaburzenie (tzw. błędnych kół). Poznawczy model pracoholizmu mógłby mieć również wartość aplikacyjną sprzyjając rozpoznawaniu i leczeniu zjawiska.
54 Podstawą sformułowania poznawczej koncepcji pracoholizmu, prezentowanej w niniejszym rozdziale są dotychczasowe, wybrane wyniki badań empirycznych. 3.1. Model zaburzeń w ujęciu poznawczym 3.1.1. Podstawowe założenia modelu W paradygmacie poznawczym funkcjonowanie człowieka spostrzegane jest w kontekście wzajemnych relacji pomiędzy procesami myślenia, emocjami i zachowaniem. Decydujące znaczenie przypisuje się procesom poznawczym zakładając, że determinują stan emocjonalny, reakcje organizmu oraz sposób zachowania się jednostki. W systemie poznawczym wyróżnia się trzy główne składowe decydujące o optymalnym lub dysfunkcjonalnym funkcjonowaniu podmiotu, tj. powstawaniu i utrzymywaniu się zaburzenia. Są to: myśli automatyczne (najbardziej dostępne poznawczo struktury), przekonania kluczowe (struktury leżące u podstaw myśli zwane również schematami poznawczymi), oraz dysfunkcjonalne założenia (przekonania pośredniczące lub warunkowe) [Beck, 2005; Curwen i in., 2006; też: Kokoszka, 2009; Popiel, Pragłowska, 2008]. Przyjmuje się, że w myślach automatycznych zawarte są zniekształcenia poznawcze, w związku z czym aktywacja treści poznawczych w odpowiedzi na dane zdarzenie wyzwala określone negatywne konsekwencje stany emocjonalne, fizjologiczne oraz objawy behawioralne (zachowania motoryczne i werbalne), charakterystyczne dla określonego zaburzenia (patrz: rycina 5). Dysfunkcjonalne funkcjonowanie podmiotu jest podtrzymywane, ponieważ wszystkie cztery elementy zwrotnie wzajemnie na siebie oddziałują. Na przykład nieadaptacyjne zachowania (unikanie) podtrzymują zwrotnie określone treści myślowe ( Nie jestem dość dobry ). Z analizy wzajemnych zależności między elementami modelu poznawczego, zilustrowanego na rycinie 5, wynika, że powstawanie i utrzymywanie się określonych zaburzonych reakcji jest warunkowane wystąpieniem trzech procesów: aktywacji zdarzenia (A), wyzwalania dezadaptacyjnych treści myślowych (B) oraz występowania określonych konsekwencji (C). Cykl wymienionych procesów, determinujących funkcjonowanie człowieka w podejściu poznawczym określa się zasadą ABC. Zasada ta wywodzi się z koncepcji Alberta Ellisa [1999], dotyczącej funkcjonowania osobowości w kategoriach triady (A wydarzenia aktywizującego, B przekonań, C konsekwencji) oraz modelu depresji Aarona Becka [1967].
Pracoholizm z perspektywy poznawczej 55 Rycina 5. Model poznawczy funkcjonowania osobowości A Przekonania kluczowe B Aktywuj¹ce wydarzenie Przekonania poœrednicz¹ce zasady za³o enia postawy Myœli automatyczne Zachowanie Emocje Fizjologia C Legenda: A wydarzenie aktywuj¹ce, B treœci poznawcze, C konsekwencje Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ellis [1999]; Beck [1967]. 3.1.2. Poznawcze elementy stanów psychopatologicznych W modelach poznawczych przyjmuje się, że zaburzenia kliniczne można rozróżnić na podstawie konkretnych przekonań (struktur poznawczych) i strategii przetwarzania informacji (procesów poznawczych) [Freeman, Reinecke, 1995]. Trzy rodzaje elementów poznawczych (przekonania, dysfunkcjonalne założenia oraz myśli automatyczne) uznawane są za nieprzystosowawcze wzorce reagowania, nabyte w procesie gromadzenia doświadczenia i obserwacji oraz podlegające restrukturyzacji poznawczej (patrz: rycina 5, B ). Warto wspomnieć, że przekonania zwane są gorącymi elementami poznawczymi (hot cognitions) w odróżnieniu od zimnych elementów poznawczych (cold cognitions), do których należą myśli automatyczne oraz procesy poznawcze [Dowd, 2006].
56 Przekonania (np. Nie jestem dość dobry, Nie ma na świecie sprawiedliwości ) stanowią względnie trwałe elementy systemu poznawczego. Są to struktury poznawcze, które powstają w wyniku doświadczeń wczesnego dzieciństwa, definiują tożsamość podmiotu i wyznaczają sposób klasyfikacji, interpretacji i nadawania znaczenia bodźcom. Na podstawie badań Becka [1967] dotyczących triady poznawczej u pacjentów depresyjnych (negatywnych przekonań o sobie, świecie i przyszłości), można przyjąć, że treść przekonań podmiotu dotyczy generalnie trzech kategorii obiektów : obrazu ja, świata oraz wizji przyszłości [por. Maruszewski, 2000]. Schematy poznawcze w związku z tym, że odpowiadają za nadawanie znaczenia zdarzeniom, uczestniczą w procesie samoregulacji osobowości, kontrolując pozostałe systemy psychologiczne (m.in. emocjonalny, motywacyjny [Alford, Beck, 2005] i wyznaczając strategie adaptacyjne (np. radzenie sobie ze stresem). Przekonania należą do tzw. wiedzy ukrytej, uaktywniane są pod wpływem określonych wydarzeń krytycznych i odzwierciedlane w tzw. negatywnych automatycznych myślach wiedzy jawnej, stanowiącej dla podmiotu najbardziej dostępną analizie formę poznania [Beck, 2005; Popiel, Pragłowska, 2008]. Ważną cechą myśli automatycznych jest ich specyficzność dla danej formy zaburzenia i niezależność od sytuacji. W odróżnieniu od przekonań (struktur poznawczych) myśli należą do sfery treści poznawczych [Dowd, 2006]. Powstają wskutek nadawania interpretacji wydarzeniom, a także w wyniku tworzenia przewidywań. Wywołują określone reakcje emocjonalne, fizjologiczne oraz behawioralne (patrz: rycina 5, C ). Zgodnie z hipotezą specyficzności poznawczej Becka schematy poznawcze wpływają na kierunek procesów zniekształcania (tzw. zniekształceń poznawczych) aktywowanych przez bodźce środowiskowe, natomiast myśli automatyczne są wypadkową zaburzonych procesów wnioskowania. Na podstawie wyróżnionych w literaturze przedmiotu klasyfikacji zniekształceń poznawczych [Basco i in., 2000; Curwen, i in. 2006; Leahy, 2008] wyróżnić można cztery grupy błędów myślenia. 1. Pierwsza grupa błędów dotyczy nietrafnego spostrzegania aktualnych wydarzeń jako bardziej negatywnych (powiększanie negatywów) lub mniej pozytywnych (pomniejszanie pozytywów), niż są w rzeczywistości. Do tej grupy błędów można zaliczyć: a) wyolbrzymianie, b) minimalizację, c) nadmierne uogólnianie, d) wnioskowanie na podstawie emocji, e) etykietowanie oraz f) personalizację, dwojakiego rodzaju:
Pracoholizm z perspektywy poznawczej 57 całkowitego przypisywania sobie odpowiedzialności obwiniania siebie vs obwiniania innych lub porównywania siebie do innych w górę lub w dół vs porównywania innych do siebie. 2. Druga grupa błędów polega na filtrowaniu informacji, wybiórczej uwadze, ignorowaniu informacji krytycznych wobec aktualnej oceny zdarzenia. Będące konsekwencją tunelowe widzenie sprawy powoduje, że jednostka jest świadoma informacji, które potwierdzają jej negatywny punkt widzenia, i jednocześnie nie dostrzega informacji przeczących jej poglądowi. 3. Trzecia grupa błędów poznawczych odnosi się do negatywnego przewidywania przyszłych faktów/wydarzeń i przyjmuje formę myślenia katastroficznego lub czytania w myślach przypisywania myśli, intencji, uczuć innym osobom przy braku dowodów. 4. Czwarta grupa błędów dotyczy spostrzegania i analizowania sytuacji w kategoriach ekstremalnych: czarnych lub białych, co przejawia się w wyrażeniach absolutnych/ostatecznych: zawsze, nigdy, nikt. Można tu wyróżnić dwie formy błędów: myślenie czarno-białe oraz myślenie imperatywne: muszę, powinienem, należy. Dysfunkcjonalne założenia (zwane przez Becka przekonaniami pośredniczącymi), to określone reguły wyznaczające sposób postępowania, strategie radzenia sobie z negatywnymi przekonaniami kluczowymi. Określają warunki zaistnienia danych okoliczności dla wystąpienia określonych wydarzeń/stanów, np. Jeśli będę ciężko pracować, ludzie będą mnie szanować. Przekonania pośredniczące występują w formie pozytywnej (warunki określające, co należy/powinno się zrobić, by negatywne zdarzenie nie wystąpiło) lub/i w formie negatywnej (warunki określające wystąpienie zdarzenia negatywnego: np. Jeśli nie będę ciężko pracować, zostanę odrzucony ). Reguły postępowania występują zazwyczaj w formie imperatywów: powinno się, należy i mogą przejawiać się w formie założeń, zasad (np. Zawsze powinienem dawać z siebie wszystko ) lub postaw (np. Przeciętność w pracy jest czymś strasznym ). 3.1.3. Mechanizmy powstawania i utrzymywania się zaburzeń Na podstawie analizy funkcjonalnej elementów modelu poznawczego można wyróżnić dwa rodzaje mechanizmów odpowiedzialnych za powstawanie i podtrzymywanie zaburzeń. Przekonania kluczowe i dysfunkcjonalne założenia zalicza się do tzw. ukrytych mechanizmów psychologicznych, podczas gdy problemy behawioralne, emocjonalne i fizjologiczne współwystępujące z my-
58 ślami automatycznymi określa się mianem jawnych trudności [Persons, 2007]. Mechanizmy poznawcze zaburzeń określane są również przez tzw. tryby, elementy regulacyjne osobowości, które Beck [1996] wyróżnił w rozszerzonej wersji koncepcji poznawczej. Tryby tworzą sieci zintegrowanych schematów poznawczo-emocjonalno-behawioralno-motywacyjnych i odpowiedzialne są za spójną reakcję podmiotu uwzględniającą wymagania środowiska oraz cele jednostki. Aktualne modele zaburzeń w nurcie poznawczym poza złożonością składników poznawczych uwzględniają szerszy kontekst czynników społecznych, środowiskowych, rozwojowych i interpersonalnych mających znaczenie w powstawaniu i utrzymywaniu się zaburzeń. Wyróżnia się zatem czynniki predysponujące (etiologiczne) do powstania problemu oraz czynniki podtrzymujące zaburzenie. Do czynników etiologicznych należą najważniejsze wczesne doświadczenia/zdarzenia z okresu dzieciństwa i utrwalone wzorce interpretowania tych zdarzeń, oraz uwarunkowania genetyczne, które mogą predysponować jednostkę do rozwoju określonego zaburzenia. Czynniki podtrzymujące zaburzenie, można podzielić na podmiotowe/ intrapersonalne oraz czynniki środowiskowe/sytuacyjne/interpersonalne, wyznaczające dynamikę procesu zaburzenia. Podmiotowymi czynnikami podtrzymującymi problem mogą być: aktywowane w określonych sytuacjach myśli automatyczne, oraz przejawiające się w nich zniekształcenia poznawcze, również cechy osobowości, czy określone zachowania (o charakterze zabezpieczającym lub ucieczkowym), służące radzeniu sobie w tych sytuacjach. Warto zauważyć, że właściwości osobowości, w związku z tym, iż kształtują się w toku rozwoju, uważane są w modelu poznawczym za czynniki podtrzymujące zaburzenie, lecz nie wyznaczające go (etiologiczne). Sytuacyjne czynniki podtrzymujące mogą być związane z sytuacją zawodową (wymaganiami pracy), materialną, lub/i społeczną. Interwencja terapeutyczna w podejściu poznawczym zależy od sformułowania przypadku, w którym powinno uwzględniać się pełen zakres symptomatologii, czynników podtrzymujących zaburzenie oraz czynników etiologicznych, wyjaśniających jego powstawanie. Warto zauważyć, że chociaż sformułowanie przypadku ma w każdym przypadku indywidualny, zależny od jednostkowego doświadczenia, charakter, to dla danego zaburzenia można wyróżnić pewne wzorce współwystępujących czynników charakterystycznych [por. Popiel, Pragłowska, 2008]. Teoretyczne podstawy poznawczego modelu zaburzeń posłużyły do sformułowania hipotetycznego poznawczego modelu dla zjawiska pracoholizmu. Przesłanki teoretyczne modelu omówiono poniżej.