Wpływ sugestywności wizualnej na dostrzeganie zmian przez użytkownika mapy animowanej

Paweł Cybulski Wpływ sugestywności wizualnej na dostrzeganie zmian przez użytkownika mapy animowanej The Impact of Visual Suggestiveness on Noticing Changes by a User of the Animated Map Tezy rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. UAM dr hab. Beaty Medyńskiej-Gulij w Zakładzie Kartografii i Geomatyki Poznań 2017

Wprowadzenie Jedną z cech środowiska geograficznego jest to, że jest ono dynamiczne. Kartografowie niemal od początku swojej działalności próbowali uchwycić zmieniającą się rzeczywistość na mapach i stale rozwijali metody, które służyły do jej prezentowania. Kolejne próby prezentowania zmian geograficznych na mapach połączone z rozwojem technologii przyniosły efekt w postaci map animowanych. Pierwsze publikacje związane z tzw. kartografią animowaną pojawiły się już na początku lat 60-tych XX wieku (Thrower 1959; 1961). Za pierwszą próbę wykonania mapy animowanej uznaje się prace Toblera (1970), w której prezentował on spodziewany rozwój urbanizacji w rejonie Detroit. Właściwy rozwój kartografii animowanej wg Campbella i Egberta (1990) nastąpił dopiero w latach 90-tych i był on wywołany pojawieniem się komputerów stacjonarnych (PC) i sieci Internet. Te dwa czynniki spowodowały gwałtowny rozwój kartografii animowanej, który trwa do dzisiaj. Technologia grafiki komputerowej z jednej strony ułatwia prezentowanie dynamiki zjawisk geograficznych na mapach, a z drugiej wprowadza obszary problemowe. Są to pewne kwestie, które nie mają swojego odniesienia w kartografii statycznej i wobec rozwoju metod wizualizacji stanowią luki badawcze. Jedną z nich jest problem związany z dostrzeganiem określonych wartości ekstremalnych zjawisk geograficznych. Jest to szersze zagadnienie dotyczące obrazów ruchomych i zauważania istotnych zmian, które na nich zachodzą. Zjawisko niedostrzegania różnic w zmieniającym się obrazie zostało wykryte przez psychologów i nazwane ślepotą na zmiany. Polega ono na niezauważaniu różnic w zmieniającym się obrazie (Rensink 2002). Niniejszą obserwację potwierdzili także kartografowie oraz inni badacze, którzy wskazali jednocześnie, że owa ślepota powoduje spadek efektywności w przekazywaniu przez mapy informacji przestrzenno-czasowej (Tversky i in. 2002; Harrower 2007). Do tej pory próby rozwiązania tego problemu badawczego ograniczały się do stosowania na mapach animowanych różnych form interakcji, poprzez które użytkownik może kontrolować upływ czasu (Fish 2015). Oprócz odpowiednich narzędzi interaktywnych oraz kartograficznego designu uwagę badaczy zwróciły także zabiegi graficzne mające wpływ na uwypuklanie pewnych informacji przedstawianych na mapie (Muehlenhaus 2012). Autor niniejsze rozwiązania nazywa sugestywnością wizualną (Cybulski 2014), ponieważ kierują one uwagę użytkownika mapy na określone elementy graficzne prezentowane na mapie kosztem pozostałych. Sugestywność wizualna jest więc związana ze stosowanymi w statycznej kartografii zmiennymi graficznymi opracowanymi przez Bertina (1967) oraz opracowanymi w kartografii animowanej zmiennymi dynamicznymi (DiBiase i in. 1992). 2

Drugą interesującą kwestią jest fakt, że w studiach nad zauważaniem np. wartości ekstremalnych na mapach animowanych, mało uwagi poświęca się rozmieszczeniu geograficznemu prezentowanego zjawiska. Dzieje się tak mimo, że niektórzy badacze jednoznacznie wskazują, iż koncentracja wzroku użytkownika mapy w jednym polu jest przyczyną niezauważania przez niego zmian zachodzących w obszarze je otaczającym (Carter i in. 2003). Jest to problem szczególnie istotny w odniesieniu do ekstremalnych wartości zjawisk geograficznych przedstawianych w czasie. Efektywność map polega na ich skuteczności w przekazywaniu informacji (Leonowicz 2006), dlatego niezauważanie ekstremów zjawisk geograficznych powoduje jej spadek, a co za tym idzie, również obniżenie poziomu przydatności takiej mapy dla użytkownika publicznego (Medyńska-Gulij 2015). Powyższe obszary problemowe i luki badawcze skłoniły autora niniejszej rozprawy do podjęcia badań nad wpływem sugestywności wizualnej na zauważanie wartości ekstremalnych przez użytkownika na mapach animowanych. Cele i tezy pracy Celem głównym niniejszej rozprawy jest zbadanie w jaki sposób sugestywność wizualna wpływa na zauważanie ekstremalnych wartości zjawiska geograficznego przez użytkownika mapy animowanej w zależności od rozmieszczenia geograficznego tego zjawiska. Na podstawie studiów literatury oraz identyfikacji luk badawczych autor stawia dwie tezy badawcze: Teza 1: Rozmieszczenie geograficzne wpływa na zróżnicowane zauważanie przez użytkownika mapy animowanej ekstremalnych wartości zjawiska geograficznego oraz dat ich wystąpienia na osi czasu. Teza 2: Niezauważanie ekstremalnych wartości zjawiska geograficznego przez użytkownika mapy animowanej jest redukowalne przez równoczesną modyfikację szybkości i porządku wyświetlania lub jednoczesną zmianę koloru i wielkości sygnatury kartograficznej. 3

Do weryfikacji postawionych tez oraz realizacji celu głównego autor przyjął następujące cele szczegółowe: Przeprowadzenie badania w oparciu o różne zjawiska geograficzne prezentowane na mapach animowanych w tym zjawiska społeczno-ekonomiczne oraz fizyczno-geograficzne. Zbadanie wpływu rozmieszczenia geograficznego na dostrzeganie przez użytkownika map internetowych ekstremalnych wartości zjawisk geograficznych oraz daty ich pojawienia się na osi czasu przedstawionych na mapie animowanej. Analiza możliwości wykorzystania zmiennych graficznych (kolor i wielkość) i zmiennych dynamicznych (porządek oraz szybkość wyświetlania) do sugerowania zmian ilościowych na mapach animowanych. Zbadanie znaczenia typu geometrycznego obiektów, za pomocą których przedstawiane są zjawiska geograficzne na mapie animowanej, na ich zauważanie przez użytkowników. Opracowanie metodyki służącej do projektowania map animowanych z uwzględnieniem zjawiska niezauważania wartości ekstremalnych. Celem aplikacyjnym niniejszych badań było zaproponowanie użytkownikowi publicznemu i profesjonalnemu zestawu teoretycznych podstaw do projektowania animacji kartograficznych redukujących niezauważanie wartości ekstremalnych i dat ich wystąpienia na osi czasu. Metody badań Postępowanie badawcze przyjęte w niniejszej dysertacji polega na realizacji wyznaczonych celów szczegółowych w oparciu o przyjęte metody z zakresu kartografii, geografii, geowizualizacji oraz psychologii widzenia: analizę i wybór metod prezentacji kartograficznej dynamiki zjawisk geograficznych; klasyfikację zjawisk geograficznych w oparciu o rozmieszczenie przestrzenne; wybór zmiennych graficznych i dynamicznych pod kątem sugestywności wizualnej na mapie animowanej do prezentacji wartości ekstremalnych; 4

wybór oprogramowania do projektowania map pod względem przydatności dla animacji kartograficznej; dobór uczestników badania pod kątem kryterium wiedzy kartograficznej oraz korzystania Internetu; wybór metod badania dostrzegania wartości ekstremalnych przez użytkowników na mapach animowanych; wybór metod analizy statystycznej wyników badań; opracowanie autorskiego schematu badań wpływu sugestywności wizualnej na dostrzeganie wartości ekstremalnych zjawisk geograficznych przez użytkownika mapy animowanej. Przedmiot badań Przedmiotem badań są wybrane animacje kartograficzne przedstawiające zjawiska geograficzne prezentowane w Internecie. Zjawiska geograficzne, które są wizualizowane za pomocą mapy animowanej są zarówno zjawiskami o charakterze dyskretnym, jak i ciągłym. Różnią się także jeśli chodzi o przyjęty typ geometryczny (punkty, linie i powierzchnie) oraz sposób w jaki będą sugerowane ich wizualne zmiany ilościowe. Kolejną różnicą jaka zachodzi pomiędzy mapami animowanymi jest przyjęty model rozmieszczenia przestrzennego rozproszony lub skoncentrowany. Mapy nie są również jednolite pod względem liczby przedziałów klasowych, reprezentowanych obiektów oraz liczby stanów czasowych. Jest to podyktowane koniecznością sprawdzenia wpływu sugestywności wizualnej w zróżnicowanych zadaniach kartograficznych. Wartości ekstremalne, które były poszukiwane przez użytkownika mapy animowanej były maksymalnymi i minimalnymi wartościami liczbowymi zjawisk geograficznych przedstawianych na mapie za pomocą zmiennych graficznych koloru i wielkości. Wyjątek stanowiła mapa prezentująca stany wód w zlewni Sanu w 1997 roku. Tam poszukiwanymi wartościami były przekroczenia stanów ostrzegawczych poziomu wody i stany alarmowe. Animacje kartograficzne uwzględnione w badaniach obrazują zjawiska geograficzne według różnych metod kartograficznej prezentacji (Medyńska-Gulij 2011). Metody te są zależne od typu geometrycznego przyjętego do wizualizacji zjawiska geograficznego. W pracy posłużono się klasycznymi metodami kartograficznej prezentacji, które są używane do przedstawiania zjawisk punktowych, liniowych i powierzchniowych. Na podstawie zmian 5

elementów graficznych, które symbolizują wizualizowane obiekty, prezentowano dynamikę tych zjawisk na mapie animowanej. Sugestywność wizualna, która jest rozumiana jako efekt jednoczesnej modyfikacji parametrów dwóch zmiennych graficznych bądź dynamicznych, jest tu wykorzystana w celu zwrócenia uwagi użytkownika na wartości ekstremalne zjawiska geograficznego na mapie animowanej. Efekt sugestywności wizualnej polega na dodaniu drugiej zmiennej graficznej i jednoczesnej modyfikacji, w tym przypadku, kolorem i wielkością sygnatury kartograficznej oraz modyfikowanie dwóch zmiennych dynamicznych porządkiem oraz szybkością wyświetlania jednocześnie. Przyjęto modyfikowanie tylko jednym rodzajem zmiennych na jednej mapie aby zbadać, które z nich są odpowiednie do sugerowania zmian ilościowych na mapach animowanych. Jak zostało już wspomniane, w kartografii przyjęto dwa modele rozmieszczenia zjawiska geograficznego skoncentrowany i rozproszony (Runge 2008). Model skoncentrowany miał jedno pole koncentracji, a model rozproszony nie posiadał go wcale. Zauważanie wartości ekstremalnych na mapach animowanych przebadano z uwzględnieniem obu tych modeli rozmieszczenia. W celu otrzymania obiektywnych wyników badań posłużono się fikcyjnymi danymi aby użytkownik udzielał odpowiedzi na podstawie mapy, a nie na podstawie posiadanej wiedzy czy też przewidywania. Podobne założenie przyjmowali w badaniach inni autorzy, którzy zajmowali się empirycznym badaniem map animowanych (Opach 2007; Fish i in. 2011). Badaniu został poddany wpływ sugestywności wizualnej na zauważanie wartości ekstremalnych zjawisk geograficznych przez użytkownika mapy animowanej w zależności od modelu rozmieszczenia geograficznego. Wpływ ten został wyrażony w postaci porównania udziału poprawnych odpowiedzi w zależności od zmiennych użytych do sugerowania oraz modelu rozmieszczenia. Istotność statystyczna tych różnic została określona za pomocą testów statystycznych. Przeprowadzanie tak zdefiniowanej analizy miało na celu wypełnienie dostrzeżonych luk badawczych i zwrócenie uwagi na możliwość kartograficznego rozwiązania problemu dotyczącego niezauważania wartości ekstremalnych przez użytkowników map animowanych. Badania mają także na celu kontynuację rozwoju metodyki animacji kartograficznej w prezentowaniu dynamiki zjawisk geograficznych oraz wskazanie nowego kierunku w badaniach nad znaczeniem rozmieszczenia geograficznego i jego wpływu na zauważanie 6

wartości ekstremalnych. Lukę badawczą stanowi przede wszystkim brak metodyki dotyczącej sugestywności wizualnej w kartografii animowanej, szczególnie w odniesieniu do problemu niedostrzegania maksimum i minimum prezentowanego zjawiska i jego rozmieszczenia geograficznego. Etapy badań Podsumowaniem zagadnień teoretycznych z zakresu: głównych rodzajów animacji kartograficznych, dostrzegania wartości ekstremalnych na mapach animowanych przez użytkowników, rodzajów sugestii wizualnej, a także metod badawczych wykorzystywanych w kartografii animowanej, jest zaproponowany przez autora schemat badania wpływu sugestywności wizualnej na dostrzeganie wartości ekstremalnych zjawisk geograficznych przez użytkownika mapy animowanej. Jest on jednocześnie jedną z metod badawczych wyprowadzonych przez autora niniejszej rozprawy, bazując na wcześniejszych doświadczeniach innych badaczy, a także przestudiowaniu literatury z przedstawionego zakresu tematycznego. Opracowany schemat postępowania badawczego jest widoczny na rycinie na stronie 8. Składa się on z pięciu głównych etapów. Pierwszy etap, nazwany etapem koncepcyjnym, zawiera szczegółowe założenia autora rozprawy dotyczące przedmiotu badań i jego projektowania na potrzeby niniejszej pracy. Ponadto omawia zastosowane metody badawcze, które zostały użyte oraz założenia dotyczące uczestników biorących udział w badaniu. Kolejne etapy są krokami wykonawczymi i są wspomagane przez programy komputerowe wykorzystywane w projektowaniu map animowanych, ankiet cyfrowych, przetwarzania danych oraz analizy statystycznej. Drugim etapem jest opracowanie map animowanych. Wszystkie mapy były opracowane w identycznym oknie kartograficznym, z tym samym interfejsem graficznym i tymi samymi interakcjami w dwóch modelach rozmieszczenia przestrzennego, ale różnymi rodzajami sugerowania wartości ekstremalnych. Wykorzystano trzy typy geometryczne obiektów do prezentacji różnorodnych zjawisk geograficznych. Mapy animowane bez sugestywności wizualnej wykorzystane w badaniu przedstawione są na rycinie na stronie 10. Trzecim etapem było opracowanie ankiet cyfrowych w taki sposób, aby były one połączone z mapami animowanymi, a pytania użyte w kwestionariuszu spełniały kryteria obiektywności założone na etapie koncepcyjnym. 7

Ryc. schemat badania wpływu sugestywności wizualnej na dostrzeganie wartości ekstremalnych zjawisk geograficznych przez użytkownika mapy animowanej 8

Czwartym etapem schematu było przeprowadzenie badania ankietowego. Przedstawiono w jaki sposób zadawano pytania uczestnikom, ale także omówiono działania zmierzające do ujednolicenia wyników tak, aby było możliwe wykonanie na ich podstawie analizy statystycznej. Zaprezentowano strukturę płci, wieku oraz kierunku studiów uczestników badania. Ponadto omówiono sprzęt komputerowy, na którym wykonano badanie ankietowe. Piątym, a więc ostatnim etapem postępowania badawczego, był etap analizy wyników. Otrzymane wyniki posłużyły do określenia wpływu sugestywności wizualnej na dostrzeganie przez użytkowników map animowanych wartości ekstremalnych zjawisk geograficznych zarówno w modelu skoncentrowanym, jak i rozproszonym. Na tym etapie przedstawiono również odniesienie wyników do współczesnego stanu wiedzy i podjęto dyskusję z literaturą przedmiotu. 9

Ryc. Mapy animowane bez sugestywności wizualnej przedstawiające różne zjawiska i różne modele rozmieszczenia geograficznego w pięciu stanach czasowych. 10

Wybrane wyniki i wnioski Przedstawiona w niniejszej pracy autorska metoda badania wpływu sugestywności wizualnej na dostrzeganie wartości ekstremalnych zjawisk geograficznych przez użytkownika mapy animowanej umożliwiła sprawdzenie i potwierdzenie postawionych we wstępie dwóch tez. Autor potwierdza, że obie tezy zostały w sposób empiryczny udowodnione, a wytyczony cel główny oraz cele szczegółowe zostały osiągnięte. W odniesieniu do pierwszej tezy dotyczącej wpływu rozmieszczenia geograficznego na zauważanie wartości ekstremalnych to dowiedziono istnienia tej zależności. Mimo różnorodnych zadań, duży wpływ na zauważanie wartości ekstremalnych, a co za tym idzie, wartości ilościowych, ma koncentracja lub rozproszenie zjawiska geograficznego na mapie. Okazuje się, że rozproszenie zjawiska na mapie sprzyja częstszemu dostrzeganiu poszukiwanych wartości szczególnie w odniesieniu do osi czasu. Znacznie łatwiej jest użytkownikom zidentyfikować moment na osi czasu, w którym wartość ekstremalna pojawiła się kiedy zjawisko jest rozproszone jak np. opady deszczu, migracje ludności czy stopa bezrobocia (50,85%) niż w przypadku koncentracji i zjawisk geograficznych takich jak trzęsienia ziemi, stany wód czy maksymalne temperatury powietrza (40,05%). Jest to bardzo istotna informacja z punktu widzenia projektującego mapę animowaną, szczególnie kiedy dostrzeganie położenia tych wartości na mapie jest na zbliżonym poziomie, a mapa publikowana jest w Internecie gdzie dostęp do niej jest niemal nieograniczony. Tendencja ta ujawnia się bez względu typ zmiennych służących do projektowania mapy animowanej, na które położony jest nacisk. Zarówno przy wykorzystaniu zmiennych graficznych jako głównego przekaźnika informacji ilościowej, jak i przy zmiennych dynamicznych, rozproszenie zjawiska na mapie sprzyja dostrzeganiu szczególnie momentów na osi czasu pojawienia się wartości ekstremalnej. W modelu rozproszonym i zjawiskach geograficznych takich jak migracja ludności najłatwiej użytkownikom zauważyć ekstrema na mapie (85%) oraz na osi czasu (75%). W przypadku modelu skoncentrowanego najłatwiej zauważyć maksimum i minimum na mapie (83,3%) i osi czasu (43,3%) w zjawiskach takich jak maksymalne temperatury powietrza. Zjawiska o charakterze punktowym np. opady deszczu czy trzęsienia ziemi w obu modelach sprawiają taką samą trudność. Ważnym stwierdzeniem jest również to, że typ zmiennych użytych do projektowania mapy animowanej również wpływa na dostrzeganie wartości ekstremalnych. Łatwiejsze w przekazie informacji dla użytkowników okazywały się te mapy, które wykorzystywały 11

zmienne dynamiczne jako przekaźnik informacji ilościowej. Dostrzeganiu wartości ekstremalnych sprzyja wówczas wyświetlanie zjawisk po kolei. W połączeniu z rozproszonym modelem rozmieszczenia geograficznego daje to najlepsze efekty jeśli chodzi o częstotliwość zauważania wartości ekstremalnych. W odniesieniu do drugiej tezy należy stwierdzić, że w części dotyczącej modyfikacji koloru i wielkości, jako rodzaju sugestywności wizualnej wyniki potwierdzają jej prawdziwość. Natomiast w części dotyczącej sugestywności wizualnej poprzez modyfikację szybkości i porządku wyświetlania brak jest dowodów potwierdzających tę tezę. W przypadku wykorzystywania jednoczesnej modyfikacji koloru i wielkości jako sugestywności wizualnej na mapach animowanych, to bez względu na rodzaj mapy oraz zadania z nią związanego, ten rodzaj sugestywności wizualnej wyraźnie poprawia dostrzeganie wartości ekstremalnych. Poprawa ta następuje zarówno jeśli chodzi o zauważanie miejsca na mapie (71,6% na mapie opadów deszczu i stopy bezrobocia i 52,8% na mapie stanów wód) jak i momentu na osi czasu pojawienia się ekstremum (37% w modelu rozproszonym i 33,3% w modelu skoncentrowanym). Ponadto występuje pewne sprzężenie z tezą pierwszą. Mianowicie, wykorzystanie sugestywności wizualnej poprzez jednoczesną modyfikację koloru i wielkości znacznie bardziej poprawia zauważanie maksimów i minimów w zjawiskach geograficznych takich jak opady deszczu czy stopa bezrobocia. Dotyczy to zarówno miejsc na mapie jak i momentów na osi czasu pojawienia się tych wartości. Oznacza to iż model rozmieszczenia geograficznego nie tylko wpływa na zauważanie wartości ekstremalnych, ale także na skuteczność sugestywności wizualnej. Częstsze zauważanie poszukiwanych wartości ilościowych wiązało się ponadto z dłuższym czasem odpowiedzi użytkowników. W stosunku do postawionych celów szczegółowych autor niniejszej pracy wyciągnął następujące wnioski: 1. Istnieje większy wpływ rozmieszczenia zjawisk geograficznych na mapie na zauważanie wartości ekstremalnych na osi czasu niż na zauważanie maksimów i minimów na mapie. 2. Zmienne graficzne (kolor i wielkość jednocześnie) znacznie bardziej nadają się do sugerowania wartości ekstremalnych oraz ogólnie zmian ilościowych na mapach animowanych niż zmienne dynamiczne (szybkość i porządek wyświetlania). 12

3. Typ geometryczny obiektu ma znaczenie jeśli chodzi zauważanie wartości ekstremalnych w kontekście modelu rozmieszczenia przestrzennego. 4. Opracowana metodyka badawcza okazała się skuteczna w badaniu problematyki związanej z dostrzeganiem zmian ilościowych na mapach animowanych. W związku z zaproponowaną metodyką autor zauważa, że zastosowanie fikcyjnego charakteru danych oraz wariantowości ankiet cyfrowych pomogło w otrzymaniu bardziej obiektywnych wyników badań. Wykorzystanie ankiet cyfrowych połączonych z mapą animowaną umożliwiło szybsze przetworzenie danych, a także pozwala uniknąć możliwych błędów związanych z eksportem danych z innego oprogramowania lub ankiety zewnętrznej. Nowością w przeprowadzonych badaniach było wykorzystanie zmiennych graficznych oraz zmiennych dynamicznych jako środka do poprawy zauważania wartości ekstremalnych na mapach animowanych. Dodatkowym aspektem, który nie był do tej pory analizowany w kontekście sugestywności wizualnej był uwzględniony model rozmieszczenia geograficznego. Na tle poprzednich badań niniejsza praca rozszerza badania nad wykorzystaniem różnorodnych zjawisk geograficznych przedstawionych na mapach animowanych. Za oryginalny i użyteczny można uznać autorski schemat postępowania badawczego, który może być wykorzystany jako uniwersalny. Porządkuje on proces zarówno tworzenia mapy animowanej jak również uwzględnia implementację sugestywności wizualnej. W pewien sposób określa też jej miejsce w procesie tzw. designu kartograficznego. Autor swoją pracą nie wyczerpuje tematu związanego z dostrzeganiem zmian ilościowych przez użytkowników map animowanych. Wśród zagadnień, które nie zostały w niniejszej pracy poruszone jest między innymi kwestia bardziej zróżnicowanych rodzajów sugestywności wizualnej np. z wykorzystaniem sygnatur dynamicznych czy wpływ kilku miejsc na koncentracji na dostrzeganie wartości ekstremalnych. Ponadto autor nie badał map animowanych wykorzystujących dźwięk, który również może być wykorzystywany jako swego rodzaju sugestywność. 13

Literatura (wybrana) Bertin J. 1967 Semiologie graphique. Les diagrammes, les reseaux, les cartes. La Haye-Paris. Cambell C.S., Egbert S.L. 1990 Animated Cartography: Thirty Years Scratching the Surface. Cartographica 27 (2): 24-46. Carter K., Chalmers A., Dalton C. 2003 Varying rendering fidelity by exploiting human change blindness. Proceedings of the 1st International Conference on Computer Graphics and Interactive Techniques in Australia and South East Asia: 39-46. ACM. Cybulski P. 2014 Presentation of spatio-temporal data in the context of information capacity and visual suggestiveness. Geodesy and Cartography 63 (2): 147-159. DiBiase D., MacEachren A., Krygier J., Reeves C. 1992 Animation and the role of map design in scientific visualization. Cartography and Geographic Information Systems 19 (4): 201-214. Fish C., Goldsberry K.P., Battersby S. 2011 Change Blindness in Animated Choropleth Maps: An Empirical Study. Cartography and Geographic Information Science 38 (4): 350-362. Fish C. 2015 Cartographic Challenges in Animated Mapping. ICA Workshop on Envisioning the Future of Cartographic Research, August 21, Brazil. Harrower M. 2007 The Cognitive Limits of Animated Maps. Cartographica: The International Journal of Geographic Information and Geovisualization 42 (4): 349-357. Leonowicz A. 2006 Kartogram jako forma prezentacji zależności zjawisk geograficznych. PAN, IGiPZ im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa. Medyńska-Gulij B. 2011 Kartografia i geowizualizacja. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Medyńska-Gulij B. 2015 Kartografia. Zasady i zastosowania geowizualizacji. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Muehlenhaus I. 2012 If Look Could Kill: The Impact of Different Rhetorical Styles on Persuasive Geocommunication. The Cartographic Journal 49 (4): 361-375. 14

Opach T. 2007 Sprawność map animowanych prezentujących dynamikę zjawisk. Praca doktorska, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Katedra Kartografii, Warszawa. Rensink R.A. 2002 Change Detection. Annual Review of Psychology 53 (1): 245-277. Runge A., Runge J. 2008 Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej. Wydawnictwo Videograf Edukacja. Thrower N.J.W. 1959 Animated Cartography. The Professional Geographer 11 (6): 9-12. Thrower N.J.W. 1961 Animated Cartography in the United States. International Yearbook of Cartography 1: 20-30. Tobler W. 1970 A Computer Movie Simulating Urban Growth in the Detroit Region. Economic Geography 46: 234-240. Tversky B., Morrison J.B., Betrancourt M. 2002 Animation: Can It Facilitate? International Journal of Human Computer Studies 57: 247-262. 15