AKTA DOWÓDZTW OKRĘGÓW KORPUSÓW. 1. Zarys organizacyjny

Tadeusz Wawrzyński AKTA DOWÓDZTW OKRĘGÓW KORPUSÓW 1. Zarys organizacyjny Organizowanie wojskowych władz terytorialnych zostało rozpoczęte jeszcze przed odzyskaniem niepodległości z inicjatywy istniejącego od października 1918 roku Sztabu Generalnego. Utworzono wówczas na terenie b. Królestwa Polskiego 15 okręgów wojskowych oraz trzy (a następnie cztery) Inspektoraty Lokalne, jako zwierzchnie w stosunku do okręgów wojskowych 1. Stan ten trwał bardzo krótko, gdyż już rozkazem z 17 listopada 1918 roku 2 utworzono pięć okręgów generalnych: warszawski, lubelski, kielecki, łódzki i krakowski. Stopniowo, w miarę przejmowania nowych terenów przez administrację polską, tworzone były nowe Dowództwa Okręgów Generalnych. Organizację wewnętrzną DOGenów kilkakrotnie zmieniano i uzupełniano, nie była ona zresztą początkowo jednolita. Zasadniczą reorganizację przeprowadzono z dniem 1 czerwca 1920 roku 3. Nadano wówczas numerację okręgom generalnym i ustalono organizację wewnętrzną, która przedstawiała się następująco: 1. Dowódca Okręgu Generalnego oraz jego pomocnik 1 Rozkaz Sztabu Generalnego nr 4 z dnia 30.10.1918 roku. Dziennik Rozporządzeń Komisji Wojskowej nr 2 z dnia 1.11.1918 roku, poz. 25. 2 Dziennik Rozporządzeń MSWojsk. nr 6 z dnia 27.11.1918 roku, pkt 89. 3 Rozkaz MSWojsk. Oddz. I Org. Mob. nr 3300/org. Mob. z 31.05.1920 roku. Tymczasowa organizacja Dowództw Okręgów Generalnych. CAW, sygn. 371.2.1.

2. Sztab Dowództwa Okręgu Generalnego a) I Wydział mobilizacyjno-organizacyjny z referatami: 1. mobilizacyjnym, 2. organizacyjnym, 3. bezpieczeństwa i asystencji, 4. ewidencji i map, 5. kancelarią; b) II Wydział informacyjny z referatami: 1. defenzywnym, 2. informacyjno-politycznym, 3. prasowym, 4. propagandy, 5. dozoru korespondencji, 6. jeńców i internowanych, 7. stowarzyszeń wojskowowychowawczych, 8. kancelarią; c) Wydział III-a wyszkolenia; d) Wydział III-b Uniwersytetu Żołnierskiego z referatami: 1. szkolnym, 2. bibliotek żołnierskich, 3. instytucji oświatowo-społecznych; e) Wydział IV techniczny z referatami: 1. saperskim, 2. łączności, 3. uzbrojenia, 4 koni i taborów, 5. samochodów, 6. kancelarią; f) Wydział V-a personalny z referatami: 1. personalnym, 2. spraw honorowych i dyscyplinarnych, 3. ewidencyjnym; g) Wydział V-b (dla spraw szeregowych) z referatami: 1. poboru i uzupełnień, 2. personalnym i 3. kancelarią; h) Wydział VI Wojskowo-Prawny. 3. Dział sanitarny 4. Dział intendentury 5. Dział kontroli gospodarczej 6. Dział budowlano-kwaterunkowy 7. Dział duszpasterstwa 8. Okręgowi inspektorowie broni głównych (na czas mobilizacji i wojny) piechoty, jazdy i artylerii. 9. Szef inżynierii DOGen. 10. Urząd opieki nad grobami wojennymi 11. Adiutantura DOGen. Poszczególne działy składały się z referatów i posiadały osobne kancelarie. Kancelaria główna DOGen. wchodziła w skład Adiutantury. Z chwilą przejścia siły zbrojnej z organizacji wojennej na pokojową w roku

1921 nastąpiły również zmiany w organizacji dowództw terytorialnych. Obszar państwa podzielono na dziesięć okręgów korpusów: 1. DOK I Warszawa, 2. DOK II Lublin, 3. DOK III Grodno, 4. DOK IV Łódź, 5. DOK V Kraków, 6. DOK VI Lwów. 7. DOK VII Poznań, 8. DOK VIII Toruń, 9. DOK IX Brześć n. Bugiem, 10. DOK X Przemyśl 4. Dowódca OK sprawował z ramienia ministra spraw wojskowych władzę wojskową na obszarze Okręgu Korpusu. Wszystkie formacje stacjonujące na terenie OK podlegały jemu pod względem mobilizacji, uzupełnienia, administracji i przysposobienia rezerw do służby wojskowej. Dowództwo OK dzieliło się na: A. Sztab, B. Szefostwa broni i służb, C. Kwaterę Główną OK 5. A. S z t a b składał się z pięciu oddziałów: I organizacyjnomobilizacyjnego, II informacyjnego, III wyszkolenia i oświaty, IV zaopatrzenia materiałowego, V personalnego. Oddziałowi I podlegały sprawy: organizacji, mobilizacji, demobilizacji, dyslokacji, bezpieczeństwa i dyscypliny. Zakres czynności Oddziału II określała specjalna instrukcja. Do kompetencji Oddziału III należały sprawy ogólnego wyszkolenia wojskowego formacji przynależnych do danego OK, przysposobienia i wyszkolenia rezerw, szerzenia oświaty i kultury w wojsku oraz sprawy związane z podniesieniem wychowania fizycznego w wojsku. Oddziałowi IV podlegały sprawy związane z opracowywaniem ogólnych planów mobilizacyjnych względnie demobilizacji materiałowej Okręgu Korpusu, sprawy zasobów terenowych w planach mobilizacyjnych i koordynowanie działalności wszystkich służb w tym zakresie. Do kompetencji Oddziału V należały sprawy personalne i ewidencja oficerów i szeregowych, sprawy oficerskich sądów honorowych oraz sprawy związane z biurowością w instytucjach podległych DOK. Wszystkie oddziały sztabu miały wspólną kancelarię i kreślarnię. B. S z e f o s t w a broni i służb Okręgu Korpusu. Każdy szef broni względnie służby OK posiadał etatowy personel, który łącznie z szefem nosił nazwę 4 Plan przejścia DOGen. Łódź z organizacji obecnej na organizację pokojową i przemianowanie na DOK nr IV 26.09.1921 roku. CAW, sygn. 371.4.3. 5 Rozporządzenie MSWojsk. Oddz. I Szt. Gen. nr 3450/org. Dodatek tajny nr 8 do Dz. Rozk. Wojsk. nr 16/21.

szefostwa Okręgu Korpusu. W myśl organizacji DOK z 1921 roku istniały następujące szefostwa: a) Artylerii i Służby Uzbrojenia, b) Inżynierii i Saperów, c) Łączności, d) Intendentury, e) Sanitarne, f) Weterynarii, g) Duszpasterstwa, h) Poboru, i) Remontu. Rolę szefów służb taborowej, samochodowej i lotniczej pełnili dowódcy dywizjonu taborów i dywizjonu samochodowego oraz najstarszy stopniem i starszeństwem dowódca jednostki lotniczej. Wszystkie szefostwa prowadziły podobne agendy w odniesieniu do odpowiedniego rodzaju broni i służby, a mianowicie: sprawy organizacji, mobilizacji i wyszkolenia, kwalifikowania i opiniowania fachowego uzdolnienia oraz wyszkolenia personelu oficerskiego i szeregowego. Ponadto Szefostwo Duszpasterstwa normowało obsługę duchowną wszystkich formacji na obszarze OK oraz prowadziło sprawy metryk i rodowodów osób wojskowych. Szefostwo Poboru zajmowało się organizacją i kontrolą poboru, a także sporządzało statystyki poborowe i ogólną statystykę rezerwistów na terytorium OK oraz załatwiało sprawy reklamacji, superrewizji i zwolnień szeregowych. Szefostwo Remontu prowadziło statystyki dotyczące zakupu koni, ogólną ewidencję koni na terytorium OK oraz zajmowało się sprawami poboru koni i wozów. C. W skład K w a t e r y G ł ó w n e j wchodziły: a) kancelaria główna wraz z archiwum, b) drukarnia, c) komisja gospodarcza, d) kompania sztabowa, e) stacja telegraficzna Hughesá. W okresie przechodzenia od organizacji wojennej do organizacji pokojowej istniały jeszcze w DOK następujące komórki organizacyjne: 1. Dział kontroli gospodarczej, 2. Urząd Opieki nad grobami wojennymi przy Szefostwie Duszpasterstwa, 3. Referat osad żołnierskich przy Oddziale I Sztabu, 4. Wydział inwalidzko-superrewizyjny przy Szefostwie Sanitarnym, 5. Wydział zaopatrzenia inwalidzkiego przy Szefostwie Intendentury, 6. Wydział zaopatrzenia rodzin przy Szefostwie Intendentury, 7. Referat przemysłu wojennego. W roku 1924 ustalono nową organizację Dowództwa Okręgu Korpusu na stopie pokojowej, która wprowadzała poważne zmiany 6. Szefowie broni i służb zostali wyłączeni ze składu organizacyjnego DOK; sprawowali oni jedynie funkcje 6 MSWojsk. Szt. Gen. Oddz. I L. 1000 Org. 24 z 7.05.1924. CAW, sygn. 371.7.68.

fachowych doradców OK. Czasowo utworzono stanowisko inspektora poborowego, zlikwidowano Oddział IV zaopatrzenia materiałowego, którego agendy przeszły częściowo do Oddziału Ogólnego, a częściowo do Oddziału Wyszkolenia; Oddział II Informacyjny został przemianowany na Samodzielny Referat Informacyjny. Podział na referaty w obrębie Oddziałów (Samodzielnych Referatów Informacyjnych) był zależny od decyzji dowódców OK i z tego względu sprawa ta przedstawiała się różnie w poszczególnych DOK. I tak na przykład w DOK II istniały w Oddziale Ogólnym referaty: organizacyjny i koni, mob., uzupełnień i osobowy 7, zaś w DOK VIII ponadto jeszcze występował Referat Dyscypliny i Bezpieczeństwa 8. Natomiast Oddział Ogólny DOK IV dzielił się jedynie na trzy referaty: organizacyjny, mob. i uzupełnień, a ponadto istniał jeszcze Samodzielny Referat Personalny 9. Również ilość referatów w oddziałach wyszkolenia nie była jednakowa we wszystkich DOK. W DOK VIII istniało pięć referatów (Wyszkolenia, PW, WF, Oświaty, Osłony) 10, w DOK II cztery (Wyszkolenia, Budżetowy, PW i WF, Naukowo- Oświatowy) 11, w DOK III także cztery (Wyszkolenia, PW, WF, Oświaty) 12, w DOK IV jedynie dwa referaty: Wyszkolenia i Kulturalno-Oświatowy oraz Referat WF i PW podległy bezpośrednio szefowi Sztabu 13. Pewna zmiana w organizacji DOK nastąpiła w roku 1929. Utworzono wówczas Okręgowe Urzędy PW i WF, które przejęły z Oddziału Wyszkolenia sprawy pw i wf 14. Nowa organizacja DOK została wprowadzona w roku 1931 15. Z Oddziału Ogólnego i Oddziału Wyszkolenia utworzono: A. Wydział Ogólny, który swoją działalnością miał obejmować wszystkie sprawy na szczeblu DOK z wyłączeniem spraw dotyczących mob. i uzupełnień. Wydział Ogólny dzielił się na referaty: 1. 7 Komunikat dyslokacyjny DOK II z 25.03.1928. CAW, sygn. 371.2.101. 8 Komunikat dyslokacyjny DOK VIII z 1.11.1926. CAW, sygn. 300.28.13. 9 Komunikat dyslokacyjny DOK IV z 1.06.1928. CAW, sygn. 371.4.110. 10 Jak przypis 8. 11 Jak przypis 7. 12 Komunikat dyslokacyjny DOK III z 1.01.1927. CAW, sygn. 371.8.87. 13 Jak przypis 9. 14 Rozkaz wykonawczy do P.S. 10 1900 władze i jednostki wf i pw 10.09.1929. CAW, sygn. 371.8.308. 15 Zarządzenie Biura Og. Org. MSWojsk. L. 1793 Org. Tjn. z 19.09.1931 roku. CAW, sygn. 302.4.217.

Organizacyjno-administracyjny, 2. Wyszkolenia, 3. Personalny, B. Wydział Mob. i Uzupełnień z referatami: 1) Ogólnym, 2) Mob. Personalnej, 3) Mob. materiałowej i koni, 4) Uzupełnień. Wydział Mob. i Uzupełnień posiadał własną kancelarię. W myśl nowej organizacji DOK został utworzony także Samodzielny Referat Bezpieczeństwa, ponadto w skład organizacyjny dowództwa OK włączono Szefostwa: Uzbrojenia, Sanitarne, Weterynarii i Duszpasterstwa. Dalsze zmiany, jakie dokonały się w organizacji DOK w latach 1932 1939, polegały na przemianowaniu Wydziału Ogólnego na Samodzielny Referat Ogólny, usamodzielnieniu Referatu Personalnego i Oświatowego 16, zlikwidowaniu kompanii sztabowych (z dniem 1.05.1934 roku), zlikwidowaniu stanowisk inspektorów uzupełnień (z dniem 1.12.1934 roku) i utworzeniu stanowiska dowódcy OPL. Ostatnia reorganizacja DOK miała miejsce w 1939 roku. Opracowana przez Departament Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. Tymczasowa ogólna instrukcja organizacyjna Dowództwa Okręgu Korpusu na stopie pokojowej 17 została wprowadzona do użytku służbowego rozkazem ministra spraw wojskowych z dnia 4 maja tegoż roku. Jak wynika z tytułu instrukcja miała charakter tymczasowy; dowódcy OK winni byli w terminie do 1 maja 1940 roku przedstawić swoje uwagi, spostrzeżenia i wnioski. W stosunku do poprzedniej organizacji DOK instrukcja wprowadziła następujące zmiany: 1) utworzono stanowisko kwatermistrza, któremu podlegali szefowie służb (z wyjątkiem szefów służb duszpasterskich podlegających bezpośrednio dowódcy OK), powołano doradcę prawnego oraz nowy Samodzielny Referat Kwatermistrzowski; 2) Samodzielny Referat Ogólny został przemianowany na Wydział Ogólny; w skład Wydziału Ogólnego wszedł Referat Oświatowy, który utracił charakter samodzielny; 3) dowódca OPL został podporządkowany zastępcy dowódcy OK; 16 Samodzielne Referaty Oświatowe zostały utworzone rozkazem Biura Og. Org. MSWojsk. L. 1058/Tj. 1934 Dod. tjn. do Dz. Rozk. nr 5/1934, poz. 41. 17 CAW, sygn. 302.28.17.

4) utworzono nowe szefostwa: a) Łączności, b) Saperów; 5) drobne zmiany wprowadzono w podziale wydziałów i samodzielnych referatów na referaty. 2. Zawartość aktowa Akta 10 zespołów dowództw okręgów korpusów liczą w sumie około 95 mb. Stopień ich zachowania w poszczególnych zespołach jest bardzo różny. Najpełniejsze grupy to akta DOK I, DOK V i DOK VIII; najmniej liczne DOK III, DOK VI, DOK IX i DOK X. Wartość poznawcza akt poszczególnych zespołów jest również bardzo rozmaita. Największą wartość poznawczą posiadają archiwalia samodzielnych referatów ogólnych, referatów informacyjnych oraz referatów bezpieczeństwa wojennego. Niestety, występują one zaledwie w kilku zespołach. W czasie porządkowania aktom nadano układ strukturalno-rzeczowochronologiczny, co w znacznym stopniu ułatwia dostęp do poszczególnych archiwaliów. * Dowództwo Okręgu Korpusu nr I 18 44 mb. Najlepiej zachowały się akta Samodzielnego Referatu Oświatowego, Szefostwa Intendentury i Szefostwa Budownictwa. Wśród akt Samodzielnego Referatu Oświatowego na uwagę zasługują następujące pozycje: wytyczne i programy pracy oświatowo-wychowawczej (t. 4), wykazy statystyczne pracy kulturalno-oświatowej w jednostkach DOK I 1934 rok (t. 17), materiały dotyczące bibliotek wojskowych 1935 rok (t. 22), wytyczne i komunikaty Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego w sprawach wycieczek zagranicznych i krajoznawczych 1937 1938 rok (t. 23), wytyczne obchodów Dnia 18 Zespół częściowo opracowany.

Polaka Zagranicą 1936 1938 (t. 28), organizacja i zakres Komitetu Koordynacyjnego przy DOK I 1936 1937 (t. 35), wytyczne pracy oświatowowychowawczej w Junackich Hufcach Pracy 1937 rok (t. 44) i materiały dotyczące akcji oświatowo-propagandowej wśród poborowych 1937 rok (t. 53). Z akt Szefostwa Intendentury wymienić należy zarządzenia w sprawie formowania 2 i 8 dywizji piechoty 1919 rok (t. 1), organizację dowództw okręgów generalnych i służby intendentury DOGen. Warszawa 1920 rok (t. 9), rozkazy i zarządzenia dotyczące sformowania, reorganizacji i likwidacji oraz demobilizacji jednostek broni i służb, komunikaty Oddziału I Sztabu MSWojsk. o sytuacji obozów jeńców (t. 12), zarządzenia asystencyjne i meldunki sytuacyjne DOK I 1922 rok (t. 15), organizację służby intendentury OK I 1922 rok (t. 16), schemat organizacji MSWojsk., dzienne meldunki sytuacyjne DOK I 1923 rok (t. 20), zarządzenia i instrukcje dotyczące akcji przeciwstrajkowej, sprawy strajków robotniczych i wybuchu w Cytadeli (t. 25), korespondencja dotycząca spraw robotniczych i asystencyjnych (t. 31), akta dotyczące wypadków majowych 1926 roku i spraw robotniczych (t. 33), organizację i obsadę służby intendentury na terenie DOK I 1926 roku (t. 34). W Szefostwie Budownictwa zachowały się liczne plany sytuacyjne i budowlane różnych obiektów wojskowych na terenie DOK I, a m.in. plany przebudowy gmachu Sztabu Generalnego w Warszawie (t. 3 5), umowa w sprawie budowy stadionu WP w Warszawie (t. 2) i plany cmentarza wojskowego na Powązkach (t. 157). Pozostałe komórki organizacyjne DOK I są znacznie słabiej reprezentowane. Wymienić tu można jedynie komunikaty dyslokacyjne 1928 1930 (t. 25), stenogram odczytu pt. Ochrona tajemnicy wojskowej przed wywiadem obcym 1925 rok (t. 165), organizację batalionu czołgów na stopie wojennej (t. 167) oraz instrukcję przeciwstrajkową (t. 196). * Dowództwo Okręgu Korpusu nr II 301 j.a. W tym zespole najpełniej

zachowały się akta Dowództwa Okręgu Generalnego Lublin i Samodzielnego Referatu Ogólnego. Z akt DOGen. Lublin wymienić należy zarządzenia w sprawie organizacji dowództw okręgów generalnych, dowództw okręgów korpusów i pułków dragonów, O. de B. i dyslokacje wojsk na terenie DOGen. Lublin, tymczasowy plan dyslokacyjny 1919 1921 (t. 1), zarządzenia w sprawie organizacji MSWojsk., artylerii najcięższej i górskiej, pułków jazdy dywizyjnej oraz żandarmerii wojskowej 1921 roku (t. 2), zarządzenia w sprawie organizacji szwadronów technicznych i wojskowej służby kolejowej oraz w sprawie likwidacji oddziałów powstańczych (górnośląskich) 1921 roku (t. 4), zarządzenia w sprawie organizacji jazdy, służby uzbrojenia, służby inżynieryjno-saperskiej, centrów wyszkolenia i kursów instrukcyjnych, pułków saperskich, pułków wojsk łączności, pułków lotniczych i baonu mostowego 1919 1922 (t. 28), zarządzenia w sprawie organizacji 16 i 28 dywizji piechoty, wojskowych zakładów sanitarnych, stacji zbornych, obozów warownych, baonów wartowniczych i etapowych 1920 rok (t. 29), zarządzenia przeciwstrajkowe 1921 rok (t. 30), zarządzenia w sprawie organizacji MSWojsk., służby uzbrojenia, intendentury, zdrowia, artylerii górskiej i najcięższej oraz baonów czołgów 1921 rok (t. 31). W Wydziale Mobilizacji i Uzupełnień zachowały się m.in. wykazy przydziału mob. szeregowych rezerwy 1935 rok (t. 66), zestawienia stanu szeregowych rezerwy i pospolitego ruszenia 1939 rok (t. 69 71), wskazówki do rozdziału i wcielenia poborowych 1929 1937 (t. 93) oraz sprawozdania z poboru 1931 1937 (t. 94). Z akt Referatu Organizacyjnego Samodzielnego Referatu Ogólnego na wymienienie zasługują zarządzenia i rozkazy dotyczące organizacji MSWojsk., dowództw okręgów korpusów, piechoty, kawalerii, taborów, służby weterynaryjnej, 12 baonu pancernego i Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii nr 2 (t. 100). Ponadto zachowały się komunikaty dyslokacyjne DOK II 1925 1936 (t. 101), przepisy o udzielaniu pomocy wojskowej władzom cywilnym, zarządzenia i instrukcje przeciwstrajkowe 1928 1932 (t. 104), zarządzenia w związku z dniem 1 maja, sprawozdania, raporty i meldunki o przebiegu dnia 1 maja na terenie OK II 1934 roku (t. 106), komunikaty informacyjne tygodniowe i kwartalne 2 dywizjonu żandarmerii 1936 1939 (t. 108), zarządzenia, wykazy, statystyki dotyczące przestępczości,

przewinień dyscyplinarnych i nieszczęśliwych wypadków w wojsku 1931 1939 (t. 109) oraz sprawozdanie prezesa Prokuratorii Generalnej RP za rok 1933 (t. 110). Z pozostałych komórek organizacyjnych DOK II wymienić można jedynie poszczególne pozycje: Samodzielny Referat Ogólny Referat Wyszkolenia: komunikaty Departamentu Piechoty MSWojsk. o pracy w wojsku zagranicą 1932 rok (t. 119), rozkazy organizacyjne, zarządzenia i sprawozdania dotyczące ćwiczeń międzydywizyjnych Włodzimierz 1928 rok i Lida 1929 rok (t. 126) oraz Wołyń 1932 rok (t. 127), sprawozdania z wyszkolenia i ćwiczeń w okresie letnim 1935 rok (t. 139). Referat Bezpieczeństwa Wojennego: tygodniowe meldunki sytuacyjne 2 dywizjonu żandarmerii oraz DOK II, III i IX 1937 1938 (t. 173), miesięczne sprawozdania wojewodów lubelskiego, poleskiego i wołyńskiego 1938 rok (t. 174), tygodniowe meldunki sytuacyjne DOK I (t. 177), mapa w skali 1 : 300.000 ilustrująca rozmieszczenie KPZU i OUN na terenie OK II (t. 180). Szefostwo Intendentury: organizacja kawalerii, broni pancernej, taborów, Korpusu Ochrony Pogranicza i służby przemysłu wojennego 1924 1931 (t. 204); Szefostwo Sanitarne: zarządzenia w sprawie wystąpień antyniemieckich i działalności agentów Gestapo 1939 rok (t. 292); Szefostwo Weterynaryjne: sprawozdania weterynaryjne i ogólne za rok 1933 i 1935 (t. 296), sprawozdania roczne służby weterynaryjnej DOK II i formacji z terenu OK II za rok 1933 i 1934 (t. 297); Szefostwo Żandarmerii: zarządzenia w sprawie podległości i zadań żandarmerii na terenie OK II, wrzesień 1939 rok (t. 299). * Dowództwo Okręgu Korpusu nr III 41 j.a. Zespół zachował się w stanie szczątkowym. Na uwagę zasługują: schematy organizacji dowództw okręgów generalnych i MSWojsk. (t. 1), komunikaty dyslokacyjne DOK III z lat 1927 1933 (t. 9), zarządzenia dowódcy OK III gen. Berbeckiego w sprawie organizacji służby

asystencyjnej na terenie województw wschodnich (t. 10), wytyczne pracy oświatowokulturalnej w wojsku (t. 13), mapy ilustrujące statystykę ludnościową w miastach, rozmieszczenie komórek organizacji komunistycznych, dyslokację policji na terenie OK III oraz opracowanie pt. Stowarzyszenia polityczne (t. 14). * Dowództwo Okręgu Korpusu nr IV 226 j.a. Najliczniej reprezentowane są akta DOGen. Łódź, Wydziału Mobilizacji i Uzupełnień, Referatu Organizacyjnego Samodzielnego Referatu Ogólnego oraz Szefostwa Intendentury. Z akt DOGen. Łódź na uwagę zasługują zarządzenia i rozkazy w sprawach organizacji władz administracyjnych (1919 rok), szkół podoficerskich (1920 rok) oraz plan przejścia DOGen. Łódź na organizację pokojową 1921 rok (t. 3), a także organizacja wojskowych zakładów sanitarnych 1919 rok (t. 12). W aktach Wydziału Mobilizacji i Uzupełnień zachowały się m.in. zarządzenia w sprawie mobilizacji oficerów 1938 1939 (t. 47), wyciągi z zasadniczego rozdzielnika mob. szeregowych rezerwy 1938 (t. 49 51), wykazy stanu szeregowych rezerwy i pospolitego ruszenia 1939 rok (t. 52 76), wykazy fabryk przewidzianych do wycofania oraz przewidzianych do rozmieszczenia na terenie OK IV, szczegółowe instrukcje wycofania fabryk 1926 1933 (t. 81), plan osłony S 26/27 opracowany przez Inspektora Armii nr 4 w Krakowie 1925 1927 (t. 84) oraz przez dowódcę OK IV 1926 1928 (t. 85). Z akt Referatu Organizacyjnego wymienić należy komunikaty dzienne Oddziału I Sztabu Generalnego 1923 1925 (t. 105 107), meldunki dzienne DOK IV 1924 1925 (t. 108), zarządzenia i wykazy w sprawie organizacji MSWojsk., artylerii, wojsk saperskich i samochodowych, przysposobienia wojskowego, służby poborowej 1922 1938 (t. 109). Ponadto występują: komunikaty i szkice dyslokacyjne DOK IV oraz Straży Granicznej 1925 1935 (t. 110), instrukcje asystencyjne i przeciwstrajkowe 1923 1934 (t. 113), materiały dotyczące organizacji starostw województwa łódzkiego, sprawozdanie wojewody łódzkiego o ogólnym stanie i działalności administracji państwowej na obszarze województwa w okresie

1933 1934 oraz ważniejszych zamierzeniach na przyszłość (t. 117), sprawozdanie Związku Przemysłu Chemicznego RP za rok 1934 oraz sprawozdania łódzkiego i kieleckiego Okręgu Wojewódzkiego LOPP za rok 1935 (t. 118). Szefostwo Intendentury zawiera m.in. następujące materiały: organizacja służby intendentury i pw konnego (t. 164), protokół zjazdu szefów intendentur okręgów korpusów 1921 rok (t. 168), dane o zasobach materiałowych na terenie pow. kutnowskiego, rawsko-mazowieckiego; skierniewickiego i wieluńskiego (t. 171), protokoły posiedzeń Wojewódzkiej Rady Naprawy Ustroju Rolnego w Łodzi 1927 1928 (t. 172). Z pozostałych komórek organizacyjnych na wyróżnienie zasługują jedynie niektóre pozycje, a mianowicie: Szef Sztabu: sprawozdanie tygodniowe z przebiegu czynności DOK IV z lat 1922 1923 (t. 39), dyslokacja posterunków Straży Granicznej, Policji Państwowej i Policji Wojewódzkiej w pow. Częstochowa i Lubliniec (t. 39); Samodzielny Referat Ogólny Referat Wyszkolenia: sprawozdania z wyszkolenia, koncentracji, ćwiczeń letnich i inspekcji 1922 1929 (t. 126), sprawozdanie z działalności Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego za rok 1930 (t. 129); Samodzielny Referat Personalny: zarządzenia MSWojsk. i Sztabu Generalnego w sprawach personalnych (t. 132); Samodzielny Referat Bezpieczeństwa Wojennego: dane dotyczące Towarzystwa Akcyjnego Przemysłu Metalurgicznego w Polsce 1933 rok (t. 144); Okręgowy Urząd WF i PW: dzienniki zarządzeń i rozkazów Okręgu Akademickiego i Okręgu Łódzkiego Związku Strzeleckiego 1935 rok (t. 153), sprawozdanie z działalności Zarządu Okręgowego Związku Oficerów Rezerwy RP w Łodzi 1935 rok (t. 154), organizacja wewnętrzna Okręgowego Urzędu WF i PW w Łodzi (t. 155); Szefostwo Saperów: akta dotyczące budowy Obozu Ćwiczeń Raducz 1921 1925 (t. 215). *

Dowództwo Okręgu Korpusu nr V 19 20 mb. W zespole tym najliczniej reprezentowane są szkice i plany fortów krakowskich oraz plany i rysunki wykonawcze różnych obiektów wojskowych. Z innych materiałów wymienić można jedynie zarządzenia w sprawie organizacji wojsk lotniczych i sformowania 23 dywizji piechoty rezerwowej z roku 1920, instrukcję z roku 1935 w sprawie udzielenia pomocy wojskowej władzom cywilnym na wypadek powodzi, zatorów lodowych, zasp śnieżnych i pożarów, sprawozdanie za rok 1932 oraz program prac na rok 1934 Śląskiego Komitetu Wojewódzkiego LOPP oraz raporty narodowościowe z lat 1923 1925. Dowództwo Okręgu Korpusu nr VI 29 j.a. Zespół zachował się w stanie szczątkowym. Na wyróżnienie zasługują jedynie następujące archiwalia: instrukcja organizacyjna Sekretariatu Polskich Organizacji Społecznych z maja 1938 roku, instrukcje na czas wyborów z października 1922 roku, instrukcja szczegółowa na wypadek strajku kolejowego (t. 19) oraz plan etapowy S z 1926 roku (t. 16). * Dowództwo Okręgu Korpusu nr VII 144 j.a. Najpełniej zachowała się dokumentacja DOGen. Poznań i Szefostwa Intendentury. Z akt DOGen. Poznań wymienić można: projekt instrukcji demobilizacyjnej dla Wojsk Wielkopolskich (t. 1), rozkazy i zarządzenia MSWojsk., DOGen. Poznań i Okręgowego Inspektora Piechoty w sprawach organizacyjnych 1919 1920 (t. 21), zarządzenia i korespondencję w sprawie organizacji Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej 1920 rok (t. 29) oraz sprawozdanie z działalności Okręgowego Inspektoratu Armii Ochotniczej przy DOGen. Poznań 1920 rok (t. 40). Z materiałów pozostałych komórek organizacyjnych DOK VII na wymienienie zasługują jedynie poszczególne pozycje: Samodzielny Referat Ogólny Referat Organizacyjny: organizacja DOK 19 Zespół w trakcie porządkowania.

na stopie pokojowej 1924 rok (t. 68), przepisy o udzieleniu pomocy wojskowej władzom cywilnym 1933 rok, ogólna instrukcja przeciwstrajkowa DOK VII 1936 rok (t. 69); Samodzielny Referat Ogólny-Referat Wyszkolenia: zarządzenia, rozkazy i korespondencja w sprawie ćwiczeń międzydywizyjnych 1927 rok (t. 72); Samodzielny Referat Informacyjny: raport polityczny oficera łącznikowego Oddziału II Sztabu DOK VII w Strzałkowie 1922 rok (t. 75); Okręgowy Urząd WF i PW: sprawozdania, referaty i notatki dotyczące organizacji ZHP, WKS, pw konnego i pocztowego oraz Legii Akademickiej, mapki powiatów i dyslokacja oddziałów prowadzących pw, zarządzenie w sprawie zaciągu ochotniczego do Junackich Hufców Pracy 1929 1939 (t. 76); Szefostwo Intendentury: sprawozdanie Izby Przemysłowo-Handlowej w Poznaniu ze stanu przemysłu i handlu w 1932 roku (t. 111); Szefostwo Budownictwa: plan miasta Poznania z 1935 roku (t. 139); Szefostwo Artylerii i Służby Uzbrojenia: organizacja Szefostwa Artylerii i Służby Uzbrojenia DOK VII (t. 140). Dowództwo Okręgu Korpusu nr VIII 571 j.a. Zespół należy do grupy najciekawszych i stosunkowo najpełniej zachowanych. Na uwagę badacza zasługuje wiele interesujących archiwaliów. DOGen. Pomorze: zarządzenia, rozkazy, meldunki i sprawozdania dotyczące dyslokacji i bezpieczeństwa oraz organizacji oddziałów ochotniczych, pułków i zakładów wojsk łączności, baonów zapasowych, pułków piechoty i służby inżynieryjno-saperskiej 1920 1921 (t. 1 2), zarządzenia, raporty, meldunki, sprawozdania i instrukcje w sprawie ochrony granicy na Pomorzu 1920 1921 (t. 3), meldunki sytuacyjne DOGen. Pomorze 1921 rok (t. 4 5), raporty o sytuacji politycznej i narodowościowej na Pomorzu, wykazy czasopism wychodzących na Pomorzu oraz na Warmii i Mazurach 1920 rok (t. 6). Dowódca OK VIII: raport o sytuacji na terenie OK VIII 1926 rok (t. 19). Wydział Mobilizacji i Uzupełnień: plany miast obszaru wojennego OK VIII (t. 26), opracowania, wykazy, plany i szkice dotyczące pojemności kwaterunkowej miast 1935 rok (t. 27 29), opisy pod względem narodowościowym powiatów wchodzących

w skład PKU Bydgoszcz, meldunek o tajnym szkolnictwie niemieckim w pow. Szubin 1932 rok (t. 45), sprawozdanie ogólne z przeprowadzonych badań psychotechnicznych w pułkach piechoty i kawalerii 1932 rok (t. 49), wykazy stanu szeregowych rezerwy i pospolitego ruszenia 1939 rok (t. 73). Samodzielny Referat Ogólny-Referat Organizacyjny: przejście siły zbrojnej z organizacji wojennej na pokojową, organizacja I Wiceministerstwa, Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. oraz dowództw okręgów korpusów (t. 82), organizacja kawalerii, lotnictwa, broni pancernych, dyonu pomiarów artylerii, batalionu morskiego, szkół wojskowych oraz Obrony Narodowej (t. 83), organizacja łączności, taborów, żandarmerii, służby zdrowia, służby intendentury, służby sprawiedliwości, służby uzbrojenia i służby komunikacyjno-transportowej oraz szefostw fortyfikacji (t. 84), projekt organizacji Pomorskiego Rejonu Warownego Toruń Grudziądz Chełmno Fordon 1922 rok (t. 85), komunikaty i szkice dyslokacyjne sił zbrojnych, oddziałów żandarmerii, Obrony Narodowej oraz okręgów korpusów nr III, IV i VIII (t. 87). Wartość poznawczą mają również inne materiały, jak: komunikaty dzienne Oddziału I Sztabu Generalnego 1924 1925 (t. 98), meldunki sytuacyjne DOK VIII (t. 99 100), sprawozdania sytuacyjne o stanie moralnym wojska i innych zdarzeniach wewnętrznych wojska 1937 1939 (t. 101), tygodniowe meldunki sytuacyjne i kwartalne sprawozdania sytuacyjne Okręgowego Urzędu WF i PW 1937 1938 (t. 102), zarządzenia, instrukcje i plany na wypadek rozruchów, manifestacji i strajków 1924 1937 (t. 103), komunikaty, raporty, meldunki i zestawienia dotyczące przestępczości i nieszczęśliwych wypadków w wojsku 1924 1938 (t. 104), komunikaty tygodniowe i kwartalne 8 dywizjonu żandarmerii dotyczące przestępczości w wojsku 1934 1938 (t. 105), opracowanie Departamentu Piechoty MSWojsk. pt. Organizacja i zadania piechoty sowieckiej i niemieckiej 1937 rok (t. 109) oraz studium taktyki i organizacji artylerii polskiej i obcej 1937 rok (t. 110). Samodzielny Referat Ogólny-Referat Wyszkolenia: instrukcje taktycznego użycia saperów, batalionów ckm i oddziałów cyklistów (t. 125), sprawozdanie oficerów Centralnej Szkoły Strzelniczej z pobytu we Francji 1925 rok (t. 125), zarządzenia, sprawozdania, uwagi dotyczące manewrów pomorskich i wołyńskich

1925 rok (t. 150), wytyczne, zarządzenia, założenia i sprawozdania dotyczące koncentracji i ćwiczeń międzydywizyjnych 1926 1936 (t. 151 176), sprawozdania z inspekcji oddziałów 1922 1932 (t. 185), zarysy historii 11 dywizjonu artylerii konnej, 8 szwadronu taborów i warsztatów amunicyjnych w Toruniu 1928 1930 (t. 191), komunikat naukowy Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego z 1934 roku (t. 192). Samodzielny Referat Oświatowy: opracowania dotyczące spraw kaszubskich 1937 rok (t. 200), zarządzenia, wytyczne, programy, sprawozdania dotyczące pracy kulturalno-oświatowej w wojsku, broszura Związku Obrony Kresów Zachodnich z roku 1933 pt. Polska i Niemcy w dzisiejszym momencie ich dziejowego stosunku (t. 202), sprawozdanie z działalności Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego za rok 1931 (t. 205). Samodzielny Referat Personalny: całkowite obsady oficerskie oddziałów i instytucji wojskowych z terenu OK VIII 1928 1937 (t. 228 233), listy przydziału i przynależności oficerów 1922 1926 (t. 235 252). Samodzielny Referat Bezpieczeństwa Wojennego: raporty i komunikaty Sztabu Generalnego Obce narodowości w Wojsku Polskim, Charakterystyka posłów i senatorów (narodowości obcej) 1922 1923 (t. 275), sprawozdania wojewody poznańskiego ze stanu bezpieczeństwa 1937 roku (t. 276 277), z życia legalnych stronnictw politycznych 1937 roku (t. 278) oraz mniejszości narodowych 1937 rok (t. 279), opracowania i meldunki w sprawie procesu Deutsche Vereinigung w Chojnicach, spółdzielczości na Pomorzu oraz działalności Stronnictwa Narodowego 1937 1938 (t. 280), materiały do charakterystyki miast pod względem politycznym, społecznym i gospodarczym 1931 1937 (t. 281 284), formularze statystyczne organizacji politycznych, społecznych, gospodarczych, religijnych, zawodowych i sportowych polskich, niemieckich i żydowskich na terenie Torunia, Grudziądza i pow. Lubawa z 1936 roku (t. 285 286), wykazy i schematy rozmieszczenia organizacji polskich, niemieckich, ukraińskich i żydowskich na terenie Torunia oraz powiatów chełmińskiego, lipnowskiego, morskiego, nieszawskiego, rypińskiego, toruńskiego i włocławskiego w 1937 roku (t. 287), instrukcje przeciwstrajkowe 1922 1932 (t. 288).

Okręgowy Urząd WF i PW: rozkazy i zarządzenia dotyczące organizacji władz oraz jednostek wf i pw, szkic dyslokacyjny oddziałów Obrony Narodowej 1929 1939 (t. 308), opracowania i referaty w sprawach przygotowań do samoobrony granic polskich oraz organizacji wf i pw 1924 1933 (t. 309), rozkazy, okólniki i instrukcje organizacji paramilitarnych. Szefostwo Intendentury: zarządzenia w sprawie organizacji Sztabu DOK, służby intendentury, szkoły kawalerii, składnic broni pancernych, saperów i wojsk łączności oraz oddziałów i pododdziałów artylerii, broni pancernych, saperów i łączności 1926 1936 (t. 357), zarządzenia przeciwstrajkowe 1924 1938 (t. 357), materiały do historii dziesięciolecia służby intendentury (t. 360), sprawozdanie prezesa Prokuratorii Generalnej RP za rok 1934 (t. 363). Szefostwo Budownictwa: raport szefa Korpusu Kontrolerów o całokształcie kontroli administracji wojskowej za rok 1925 część II Budownictwo (t. 405), pięcioletni program robót budowlanych, zamierzeń w dziedzinie zarządu nieruchomości (t. 406), plany miast z oznaczeniem obiektów wojskowych (t. 410), plany sytuacyjne obiektów i terenów wojskowych (t. 411 414), plany koszar (t. 416), plany wojskowych magazynów tranzytowych na Westerplatte (t. 419). Szefostwo Sanitarne: zarządzenia w sprawie organizacji służby zdrowia (t. 535), przepisy o udzielaniu pomocy wojskowej władzom cywilnym (t. 536), protokoły z inspekcji i kontroli oddziałów z terenu OK VIII 1938 1939 (t. 537). * Dowództwo Okręgu Korpusu nr IX 21 j.a. Zespół zachował się w stanie szczątkowym. Na uwagę zasługują następujące materiały: wytyczne wycofania wojskowego z lipca 1939 roku (t. 1), etat i obsada personalna DOK IX (t. 2), szkic dyslokacyjny ogniw partii komunistycznych na terenie OK IX (t. 6), komunikaty, sprawozdania i meldunki dotyczące działalności związków zawodowych z lat 1934 1938 (t. 7), raporty w sprawie stosunków wewnętrznych w oddziałach podległych DOK IX z 1924 roku (t. 8).

* Dowództwo Okręgu Korpusu nr X 33 j.a. Zespół zachował się w stanie szczątkowym. Z materiałów zachowanych wymienić należy jedynie opisy pod względem narodowościowym powiatów wchodzących w skład PKU Przemyśl, Gródek Jagielloński, Mościska, Jaworów, Rudki, Sambor, Turka, Stary Sambor, Kielce, Łańcut, Nisko, Jarosław, Drohobycz z lat 1931 1933 (t. 13). W tej dokumentacji zawarte są dane dotyczące powierzchni powiatu, liczby mieszkańców, składu narodowościowego oraz podziału ludności pod względem wyznań religijnych, a także stosunku mniejszości narodowych do państwowości polskiej. * * * Omówione akta, chociaż proweniencji wojskowej, zawierają także jak wynika z przeglądu informacje w sprawach politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Zainteresować mogą więc nie tylko historyka wojskowego. W wielu przypadkach są to jedyne z przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym materiały dotyczące danego regionu. Zaznaczyć również należy, że akta dowództw okręgów korpusów mimo ich niekompletności stanowią bardzo cenne uzupełnienie archiwaliów pochodzących z zespołów Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, Ministerstwa Spraw Wojskowych i Sztabu Głównego. Dotyczy to zwłaszcza zespołów DOK II i DOK VIII, w których reprezentowane są prawie wszystkie komórki organizacyjne. Celem artykułu jest przybliżenie materiałów dowództw okręgów korpusów badaczom zainteresowanym zwłaszcza problematyką regionalną.