Publiczna Szkoła Podstawowa nr 9 w Radomiu RAMOWY PROGRAM TERAPII LOGOPEDYCZNEJ Opracowanie neurologopeda mgr Justyna Sambor Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 1
Wstęp Dyslalia to nazwa formy zaburzenia mowy, charakteryzująca się tylko jednym objawem - zakłóceniem w sferze dźwięków mowy. Jest to specyficzne zaburzenie rozwojowe, w którym posługiwanie się przez dziecko dźwiękami mowy w widoczny sposób odbiega od potocznego języka subkulturowego środowiska dziecka. Zaliczana jest więc do zaburzeń rozwoju mowy i języka; do zaburzeń, charakteryzujących się upośledzeniem normalnych wzorców nabywania umiejętności językowych od wczesnych stadiów rozwojowych, które pociągają za sobą problemy dodatkowe, jak np. trudności w rozumieniu mowy dziecka przez innych, późniejsze trudności w nauce czytania i pisania, zaburzenie związków interpersonalnych oraz zaburzenia w rozwoju emocjonalnym i społecznym. Stopień zaburzenia może być niewielki wtedy nieprawidłowości mowy nie mają żadnego wpływu na zrozumiałość mowy; może też być bardzo poważny i wówczas mowa jest zupełnie niezrozumiała dla otoczenia. Występują wtedy różne formy realizacji dźwięków, co może pociągać za sobą opóźnienie rozwoju mowy. Do dyslalii zalicza się następujące wady wymowy: sygmatyzm, czyli nieprawidłową realizację głosek dentalizowanych; rotacyzm, czyli nieprawidłową realizację głoski r; kappacyzm - nieprawidłową realizację głoski k; gammacyzm - nieprawidłową realizację głoski g; lambdacyzm - nieprawidłową realizację głoski l; betacyzm - nieprawidłową realizację głoski b; mowę bezdźwięczną - wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne odpowiedniki; inne odchylenia od normalnej artykulacji. Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 2
Cele programu: Cele ogólne: symulowanie prawidłowego rozwoju mowy dziecka, kształtowanie umiejętności prawidłowej wymowy, rozwijanie kultury słowa potocznego i artystycznego wzmacnianie poczucia własnej wartości dziecka wyrabianie u dziecka właściwej motywacji do podjęcia prawidłowej wymowy, nawiązanie właściwego kontaktu z dzieckiem, opartego na pełnym zaufaniu oraz ukształtowanie pozytywnego stosunku do zajęć. Cele szczegółowe: Kształtowanie świadomej analizy głoskowej i kontroli własnej wymowy przez dziecko Kształtowanie prawidłowych nawyków artykulacyjnych. Wyrabianie prawidłowego toru oddechowego. Usprawnianie motoryki narządów artykulacyjnych (języka, warg). Usprawnianie słuchu fonematycznego. Wywołanie danej głoski. Poprawna wymowa głosek w izolacji. Poprawna wymowa głosek w sylabach. Utrwalenie poprawnej wymowy głosek w sylabach i w wyrazie -w nagłosie-w śródgłosie-w wygłosie Utrwalanie poprawnej wymowy głosek w parach wyrazów, w zdaniach, wierszach, mowie potocznej. Różnicowanie nieprawidłowo i prawidłowo brzmiących głosek. Utrwalenie wymowy głosek w opozycji np. syczące - szumiące Bogacenie słownictwa biernego i czynnego przez opowiadania, rozmowy. Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 3
Założenia programu W terapii zaburzeń artykulacji nie ma znaczenia, czy dziecko zamienia, opuszcza czy deformuje dźwięk, bo w każdym przypadku wywołuje się nową głoskę. Powodzenie w usuwaniu wady wymowy zależy od wielu czynników, m.in. od: stopnia złożoności wady wymowy, indywidualnych i rozwojowych właściwości dziecka, od czasu rozpoczęcia postępowania logopedycznego, regularności zajęć, doboru metod postępowania, współpracy rodziców dziecka z logopedą, współpracy dziecka z terapeutą. Metody ogólne stosowane w terapii logopedycznej: Logopedyczne - stosowane tylko w postępowaniu logopedycznym i dla niego specyficzne (np. metody mechaniczne). Lingwistyczne szeroko wykorzystywane w logopedii, powstałe na podstawie wiedzy zaczerpniętej z różnych działów językoznawstwa, m. in. fonetyki, morfologii, kultury żywego słowa (np. metody fonetyczne). Pedagogiczne stworzone na gruncie i na użytek terapii pedagogicznej, zaadoptowane przez logopedię (np. Metoda dobrego startu, Kinezjologia edukacyjna). Psychologiczne mając na uwadze psychologiczne uwarunkowania i skutki zaburzeń mowy (np. techniki relaksacyjne). Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 4
Medyczne - postępowanie specjalistyczne konieczne zwłaszcza w przypadkach poważnych zaburzeń mowy (afazja, dysartria) oraz różnych wad rozwojowych (np.. rozszczepy podniebienia, wady zgryzu. Metody prowadzenia terapii zaburzeń artykulacji Podział metod ze względu na udział pacjenta w postępowaniu logopedycznym: metody pasywne, których istota polega na stosowaniu narzędzi logopedycznych, za pomocą których uzyskuje się właściwe ułożenie narządów mowy; metody aktywne, polegające na aktywnym uczestnictwie pacjenta w terapii, jego własnej pracy w tworzeniu dźwięku. Podział metod ze względu na sposób wywoływania lub korygowania dźwięku: metody mechaniczne polegające na powstawaniu głoski w wyniku mechanicznego ułożenia narządów mowy przy pomocy ręki, szpatułki i innych instrumentów logopedycznych; metody mechaniczno-fonetyczne polegające na uzyskiwaniu dźwięku docelowego poprzez przekształcanie dźwięku pomocniczego przy pewnej ingerencji mechanicznej; metody czysto fonetyczne polegające jedynie na przekształceniach fonetycznych; metody lingwistyczne opierające się na wyszukiwaniu takich słów z zasobu leksykalnego, w których deformowany dźwięk wymawiany jest prawidłowo. Metody te uwzględniają sąsiedztwo fonetyczne korygowanych głosek. Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 5
Metody uzyskiwania prawidłowej wymowy głosek metoda słuchowa - polega na osłuchiwaniu dziecka z prawidłową wymową głoski oraz dążeniu do uwrażliwienia słuchu dziecka na różnicę między wymową poprawną a niepoprawną (można wykorzystać nagrania magnetofonowe). metoda wzrokowa - polega na demonstrowaniu przed lustrem układu języka i warg podczas wymawiania głoski, dziecko obserwując stara się naśladować ruch artykulatorów. metoda dotyku i czucia skórnego - polega na przykładaniu ręki dziecka do miejsc, w których czuje drżenie lub strumień powietrza np.- przy bezdźwięczności przykładamy rękę dziecka do krtani, przy głoskach zwartych [p] [b] [t] [d] [k] [g], zwarto-szczelinowych [c] [dz] [cz] [dż] [ć] [dź] i szczelinowych [f] [v] [s] [z] [sz] [ż] [ś] [ź] [ch] dłoń dziecka przybliżona do naszych ust pomaga wyczuć różnice w sile wydychanego powietrza. metoda wyjaśniania położenia narządów mowy - polega na objaśnianiu jak ułożyć artykulatory aby uzyskać prawidłowe brzmienie głoski np. w przypadku głoski [sz] należy unieść język do góry, wysunąć zaokrąglone wargi do przodu i wypuścić powietrze przez zbliżone zęby. metoda mechaniczna - polega na używaniu urządzeń wspomagających dla uzyskania czysto brzmiących głosek np. szpatułek, sond, smoczków ortodontycznych, korektora do rotacyzmu itp. metoda przekształceń artykulacyjnych - polega na wymawianiu prawidłowej głoski, równocześnie wykonując z góry ustalone ruchy narządów artykulacyjnych, prowadzi to do uzyskania nowej, wcześniej źle realizowanej głoski np. A -> M zwierając wargi podczas artykulacji A otrzymujemy M Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 6
Zasady terapii logopedycznej: Zasadami terapii logopedycznej określa się najogólniejsze reguły, którymi logopeda powinien kierować się i których powinien przestrzegać przy planowaniu oraz prowadzeniu terapii logopedycznej. Wywodzą się one z metodyki terapii pedagogicznej i psychologicznej. Należą do nich: Zasada wczesnego rozpoczynania terapii zakłada, że wczesna interwencja skraca czas terapii i zwiększa efektywność. Zasada indywidualizacji zakłada indywidualne podejście do każdego dziecka. Można ją rozpatrywać w aspektach: program terapii powinien być opracowany do konkretnego dziecka i pod kątem jego osobistego problemu oraz rodzaju zaburzenia, środki, metody i pomoce powinny być dostosowane do możliwości psychofizycznych dziecka, ćwiczenia należy prowadzić indywidualnie, chociaż czasami wskazane jest prowadzenie terapii grupowej (np. zajęcia relaksacyjne, logorytmika, ćwiczenia oddechowe, słuchowe, itp.). Zasada wykorzystania w procesie terapii wszelkich możliwości dziecka zakłada, że należy angażować maksymalną liczbę zmysłów i wykorzystywać posiadane przez dziecko umiejętności. Zasada kompleksowego oddziaływania zakłada, że istnieje potrzeba prowadzenia równolegle do terapii logopedycznej również terapii zaburzeń emocjonalnych i zachowania oraz terapii pedagogicznej, ponieważ z zaburzeniami mowy często współwystępują inne zaburzenia (emocjonalne, zachowania, rozwoju umysłowego, funkcji percepcyjno motorycznych). Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 7
Zasada aktywnego i świadomego udziału zakłada, że dziecko musi czuć potrzebę ćwiczeń i rozumieć konieczność udziału w zajęciach. Wskazane jest zatem pobudzanie jego zainteresowania terapią, podnoszenie poziomu motywacji, stosowanie jak najczęściej wzmocnień pozytywnych (pochwały). Zasada współpracy z najbliższym otoczeniem zakłada, że dziecko i jego najbliższe otoczenie mają prawo do rzetelnej informacji na temat rodzaju, stopnia i przyczyn zdiagnozowanych zaburzeń oraz omówienia programu i sposobu terapii, czasu jej trwania, przewidywanych efektów. Zasada systematyczności zakłada rytmiczność i systematyczność ćwiczeń według z góry określonych schematów, zgodnych z metodyką pracy logopedycznej. Zawierają one pewne następujące po sobie etapy, których kolejność należy bezwzględnie przestrzegać. Przejście do kolejnego etapu uwarunkowane jest utrwaleniem poprzedniego. Zasada stopniowania trudności zakłada, że terapię zawsze należy rozpoczynać od ćwiczeń najłatwiejszych dla danego pacjenta przechodząc kolejno do coraz trudniejszych, mniej znanych i nowych. Przewidywane osiągnięcia ucznia Uczeń: wzmocni poczucia własnej wartości opanuje prawidłowy tor oddechowy; będzie sprawnie wykonywał ćwiczenia narządu artykulacji (języka, warg, podniebienia miękkiego). opanuje sztukę poprawnej wymowy głoski w izolacji, sylabach, wyrazach (w nagłosie, w śródgłosie, w wygłosie), zdaniach, opowiadaniu, w mowie spontanicznej: zauważy różnicę między artykulacją prawidłową, a nieprawidłową. utrwali wymowę głosek w opozycji np. syczące - szumiące poszerzy zakres słownictwa biernego i czynnego. Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 8
Logopeda: ukształtuje umiejętność prawidłowej wymowy dziecka, rozwinie u dzieci kulturę słowa potocznego i artystycznego; wzmocni poczucia własnej wartości dziecka; wyrobi u dziecka właściwą motywację do podjęcia prawidłowej wymowy nawiąże właściwy kontakt z dzieckiem, oparty na pełnym zaufaniu; nawiąże współpracę z rodzicami, wychowawcą, nauczycielami; ukształtuje pozytywny stosunek do zajęć. Procedury osiągania celów. diagnoza logopedyczna; usprawnianie narządów artykulacyjnych; kształtowanie słuchu fonemowego i uwagi słuchowej; artykułowanie głosek w izolacji (wywołanie/korygowanie); artykułowanie głoski w połączeniu z zapisem literowym; automatyzowanie artykulemu; wymowę głoski w sylabie (otwartej); wymowę głoski w wyrazach; wymowę głoski w wyrażeniach i krótkich wypowiedziach; poprawną wymowę głoski w mowie spontanicznej; Treści programu: Schemat typowej budowy zajęć logopedycznych: Część wstępna Swobodna rozmowa. Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy. Utrwalenie prezentowanego materiału. Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 9
Część właściwa Podanie nowego materiału lub ćwiczenie starego wymagającego utrwalenia. Wywołanie głoski i utrwalenie poprawnej jej wymowy w sylabie, wyrazie, zdaniu lub wierszu. Część końcowa Podsumowanie ćwiczeń krótkie powtórzenie, wskazówki. Praca cicha, indywidualna. Utrwalenie obrazu graficznego danej głoski w piśmie. Zadania domowe celem systematycznego stosowania ćwiczeń w domu Pomoce dydaktyczne: lustro logopedyczne: pomoce do ćwiczeń oddechowych: książki, karty pracy: gry, układanki, puzzle, zabawki; komputer; programy komputerowe; magnetofon, dyktafon, odtwarzacz CD, płyty, kasety Uwagi o realizacji programu: Etap diagnozowania obejmuje wstępną obserwację osoby z zaburzeniami mowy w kategoriach zachowań słownych i pozasłownych, anamnezę (wywiad) w toku rozmowy z matką, ojcem lub opiekunami. Uzyskuje się w ten sposób informacje dotyczące przebiegu ciąży, porodu, chorób przebytych przez dziecko, odżywiania, snu, rozwoju motorycznego, psychicznego, mowy (okresu pojawienia się jej zaburzeń), warunków środowiskowych (atmosfery rodzinnej, sytuacji bytowej, zainteresowań, kontaktów z rówieśnikami, stanu zdrowia Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 10
psychofizycznego rodziców, rodzeństwa i najbliższej rodziny ze strony matki i ojca), W miarę potrzeby wykonywane są badania dodatkowe: psychologiczne, neurologiczne, audiologiczne, otolaryngologiczne, laryngologiczne, foniatryczne, ortodontyczne. Zebrane informacje służą postawieniu diagnozy logopedycznej, czyli specjalistycznemu rozpoznaniu aktualnego stanu i ewentualnych zaburzeń czynności mowy. Po rozpoznaniu dyslalii przystępuje się do opracowania indywidualnego programu terapii logopedycznej, ustala się ogólne zasady postępowania terapeutycznego Planuje się kolejność opracowania głosek, dobiera metody i środki dydaktyczne. Logopeda powinien być twórczy i elastyczny w działaniach, co oznacza, że w wielu przypadkach musi modyfikować znane metody lub wręcz na bieżąco opracowywać nowe sposoby pracy w zależności od konkretnych potrzeb. Postępowanie logopedyczne w przypadku dyslalii ma określony przebieg, zgodnie z którym krok po kroku niweluje się wadliwe artykulacje na rzecz poprawnej wymowy. W przypadku dyslalii prostej postępowanie logopedyczne trwa zwykle od 1 do 3 miesięcy, a złożonej od 3 do 12 miesięcy (niekiedy dłużej). Ponadto, w przypadku dzieci przedszkolnych wadliwą wymowę koryguje się znacznie łatwiej i szybciej aniżeli u dzieci w wieku szkolnym. Wszystkie rodzaje dyslalii prognozują pozytywne wyniki terapii logopedycznej. Bardzo przydatna może okazać się również współpraca z nauczycielem uczącym dziecko, zwłaszcza jeśli jest to dziecko o niskim poczuciu własnej wartości. Włączanie dziecka do zabaw z rówieśnikami, przydzielanie zadań, realizacja których wymaga kontaktu z kolegami mogą pomóc w odzyskaniu przez niego pewności siebie oraz przyczynią się do integracji się z grupą. Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 11
Ewaluacja programu Ewaluacja programu będzie prowadzona na bieżąco i pod koniec roku szkolnego. Uzyskane wyniki ewaluacji będą analizowane i wykorzystane do wprowadzenia zmian w programie. Ewaluacji będzie podlegała atrakcyjność programu dla uczniów, stosowane metody pracy oraz skuteczność programu. Narzędzia służące ewaluacji to : rozmowy z uczniami i rodzicami, karty pracy, obserwacja. Bibliografia: 1. A. Balejko: Pomagam dziecku w mówieniu, czytaniu i pisaniu. Białystok. 1996 2. A. Balejko: Uczymy się ojczystej mowy. Białystok. 1995 3. G. Demel: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa. 1996 4. J. Góral Półkola, S. Zakrzewska: Chcę mówić poprawnie. Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP spółka z o. o Kielce 1995 5. A. Maurer: Dźwięki mowy. Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych i szkolnych. Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków. 2003 6. E. M. Skorek: Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny. Oficyna Wydawnicza Impuls. Kraków. 2000 7. E. M. Skorek: Oblicza wad wymowy: Wydawnictwo Akademickie Żak Warszawa. 2001 8. E. Spałek, C. Piechowicz-Kułakowska: Jak pomóc dziecku z wadą wymowy. Oficyna Wydawnicza Impuls. Kraków 1996 9. I. Styczek: Logopedia. PWN. Warszawa. 1983 Ramowy program terapii logopedycznej. Opracowała mgr Justyna Sambor 12