S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 2005 Elżbieta Żądzińska Uniwersytet Łódzki, Łódź ZWIĄZEK MIĘDZY PŁCIĄ I WYBRANYMI PARAMETRAMI URODZENIOWYMI DZIECKA A POCZĄTKIEM PROCESU PIERWSZEGO ZĄBKOWANIA Zmienność terminu wyrzynania się pierwszego zęba mlecznego (związana ze stopniem dojrzałości zębowej) jest w 92% wyjaśniana przez czynniki genetyczne oraz paragenetyczne, z czego tym ostatnim przypisuje się od 15% (Townsend 1980) do 50% zmienności (Pelsmaekers i in. 1997). Od endogennych czynników paragenetycznych uzależniony jest również stan biologiczny noworodka, charakteryzowany przez parametry urodzeniowe (masa, długość ciała, obwód głowy, obwód klatki piersiowej, długość siedzeniowa Si, długość trwania ciąży Hbd, ocena w skali Apg) i warunkujący przebieg rozwoju dziecka głównie w pierwszych latach życia. Początek procesu pierwszej dentycji, będący często kryterium wieku biologicznego niemowlęcia, powinien być zatem w pewnym stopniu uzależniony od stanu fizycznego noworodka. Badania oceniające związek parametrów urodzeniowych z momentem wyrżnięcia się pierwszego zęba mlecznego są jednak rzadko przeprowadzane. Polscy autorzy wskazują na istnienie niewielkich, lecz istotnych statystycznie korelacji pomiędzy procesem pierwszego ząbkowania a masą urodzeniową, długością urodzeniową, obwodem klatki piersiowej (Szpringer-Nodzak 1983, Mierzwińska 1984, Żądzińska 2000). Dymorfizm płciowy początku pierwszej dentycji nadal pozostaje zagadnieniem dyskusyjnym. Wielu autorów wskazuje na brak różnic dymorficznych (Kosiewski i in. 1966, Mierzwińska 1985), inni stwierdzają wcześniejsze, ale nieistotne statystycznie rozpoczynanie ząbkowania przez chłopców (Tanner 1963, Szpringer- -Nodzak 1983). Wyraźnie szybsze wyrzynanie się pierwszego zęba mlecznego u chłopców odnotowują natomiast Infante (1974) oraz Tanguay i in. (1984, 1986), chociaż ci ostatni wyjaśniają to raczej relatywnie większą długością ciała (w odpowiednim wieku kalendarzowym) niemowląt płci męskiej. Mierzwińska i Zwierzyńska (1980) z kolei sygnalizują większą tendencję do wcześniejszego wyrzynania się zębów mlecznych u dziewcząt. Celem pracy jest oszacowanie, jaką część całkowitego zróżnicowania terminu wyrżnięcia się pierwszego zęba mlecznego wyjaśnia płeć i stan rozwoju fizycznego dziecka w chwili urodzenia. 207
MATERIAŁ I METODY Badaniami objęto 908 dzieci ze żłobków łódzkich 490 chłopców i 418 dziewcząt w wieku od 6 do 24 miesięcy. Dane dotyczące terminu wyrżnięcia pierwszego zęba mlecznego uzyskano z badań klinicznych, kart żłobkowych, książeczek zdrowia dzieci lub z wywiadu z rodzicami. Parametry urodzeniowe dziecka spisano z książeczek zdrowia. Do ustalenia zależności między rozpatrywanymi w pracy kryteriami rozwoju organizmu dziecka zastosowano model regresji wielokrotnej (Blalock 1977). Przyjęto poziom istotności 0,05. Zmienne niezależne (objaśniające) to: X 1 płeć (l chłopiec, 2 dziewczynka) X 2 długość trwania ciąży Hbd (37-43 tygodni, z wyłączeniem wcześniaków), X 3 masa ciała (g), X 4 długość ciała (cm), X 5 obwód głowy (cm), X 6 obwód klatki piersiowej (cm), X 7 długość siedzeniowa Si (cm), X 8 stan noworodka oceniony w skali Apgar (Apg). Zmienna zależna (objaśniana): y początek procesu pierwszego ząbkowania. Dobór właściwego równania regresji umożliwiła metoda eliminacji wstecznej (Malec, Caliński 1973) z wyborem najlepszego podzbioru zmiennych niezależnych. Siłę związku między początkiem procesu pierwszej dentycji a płcią i stanem dziecka w chwili urodzenia oceniano dodatkowo na podstawie wartości współczynnika korelacji cząstkowej (r c ) w celu wykluczenia wzajemnych interakcji między zmiennymi objaśniającymi. Analiza statystyczna materiału została wykonana programem SPSS 5.0. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA Metoda eliminacji wstecznej (tab. l) pozostawiła w modelu regresji 3 zmienne niezależne: masę ciała, długość ciała i płeć noworodka, które razem wyjaśniają ok. 6,8% całkowitej zmienności terminu wyrzynania się pierwszego zęba mlecznego. Poza modelem regresji znalazły się (w kolejności od najmniej istotnych): długość siedzeniowa (Si), ocena w skali Apgar (Apg), długość trwania ciąży (Hbd), obwód głowy oraz jako ostatni odrzucony w procedurze statystycznej obwód klatki piersiowej. Usunięcie z modelu regresji długości trwania ciąży wynika najprawdopodobniej stąd, że z badań wyłączono wcześniaki (Hbd poniżej 37 tygodnia) jako grupę zbyt mało liczną. Ostateczne równanie regresji wielokrotnej do oszacowania momentu rozpoczęcia pierwszego ząbkowania w zależności od dwóch podstawowych parametrów urodzeniowych i płci przybrało postać: y = 4,125154 0,001448 masa ciała (g) + 0,121925 długość ciała (cm) + 0,374932 płeć (1/2) 208
Model regresji wielokrotnej (metoda eliminacji wstecznej) Multivariate regression model (backward method) Tabela l Table l R = 0,26051 R 2 = 6,786% N = 902 Zmienne objaśniające pozostałe w modelu Zmienne B SE B Beta T Istotność T Masa ciała X 3 Długość ciała X 4 Płeć X 1-0,001448 0,000021-0,338337-7,002 0,0000 0,121925 0,032073 0,182861 3,801 0,0002 0,374932 0,141846 0,085557 2,643 0,0084 Zmienne objaśniające odrzucone w procedurze regresji (w kolejności od najmniej istotnej) Długość siedzeniowa (Si) X 7 Apg X 8 Hbd X 2 Obwód głowy X 5 Obwód klatki piersiowej X 6 α = 0,05 Ostateczna postać modelu regresji wielokrotnej: y = 4,125154 0,001448 X 3 + 0,121925 X 4 + 0,374932 X 1 Oznaczenia: y zmienna zależna (objaśniana) początek procesu pierwszego ząbkowania R współczynnik korelacji wielokrotnej R 2 współczynnik determinacji B współczynnik kątowy regresji SE B błąd standardowy współczynnika regresji Beta standardowy współczynnik regresji T wartość statystyki t-studenta do testowania hipotezy o istotności współczynnika regresji Istotność T prawdopodobieństwo odrzucenia hipotezy zerowej o istotności współczynnika regresji Analizując siłę związku pomiędzy badanymi zmiennymi (tab. 2, ryc. l) stwierdzono, że niemowlęta o większej masie i mniejszej długości ciała rozpoczynają pierwszą dentycję wcześniej. Możliwe więc, iż znane zjawisko szybszego dojrzewania dzieci o budowie, w której dominują masa ciała i wymiary szerokościowe (Malinowski 1987), ma odzwierciedlenie również w procesie pierwszego ząbkowania. 209
Tabela 2 Wartości współczynnika korelacji cząstkowej (r c ) pomiędzy płcią i parametrami urodzeniowymi dziecka a początkiem procesu pierwszego ząbkowania Table 2 Values of the partial correlation coefficient (r c ) between sex, birth parameters and the beginning of deciduous tooth emergence process Zmienna niezależna Wartość współczynnika korelacji cząstkowej (r c ) X 3 masa ciała -0,2267** X 4 długość ciała 0,1249** X 1 płeć 0,0890** X 6 obwód klatki piersiowej -0,0612 X 5 obwód głowy 0,0477 X 2 Hbd -0,0130 X 8 Apg -0,0116 X 7 długość siedzeniowa (Si) 0,0039 ** korelacja cząstkowa istotna na poziomie α = 0,01 O ile fakt, iż większa masa urodzeniowa predysponuje dziecko do wcześniejszego wyrzynania się pierwszego zęba mlecznego, był sygnalizowany m.in. przez Billewicz i in. (1973), Szpringer i Janichę (1978), Milewską-Bobulę i in. (1993), Żądzińską (2000), to dodatnią korelację pomiędzy długością urodzeniową a badaną zmienną zależną odnotował tylko Falkner (za: Mierzwińska 1984). Wśród przebadanych dzieci wcześniej rozpoczynają ząbkowanie chłopcy (odwrotnie niż w przypadku drugiej dentycji), co jest zgodne z wynikami badań m.in. Tanguay i in. (1984, 1986) oraz Infante (1974). Zjawisko to sygnalizował już Tanner (1963), nie wyjaśniając jednakże, dlaczego pomiędzy dwoma rodzajami uzębienia człowieka istnieje powyższa rozbieżność i jaki jest związek między uzębieniem mlecznym a stopniem dojrzałości kości twarzy. Możliwe, że zwiększenie liczebności przebadanych dzieci zatarłoby statystycznie znamienną różnicę w wyrzynaniu się pierwszego zęba mlecznego, zależną od płci. Wyliczone wartości korelacji cząstkowej pomiędzy zmienną objaśnianą a pozostałymi w modelu trzema zmiennymi objaśniającymi pozwoliły na uniknięcie podejrzenia, że zarówno masa, jak i długość ciała silnie korelując z płcią dziecka (chłopcy rodzą się ciężsi i dłużsi od dziewczynek), wykluczają oddziaływanie tego czynnika na proces pierwszego ząbkowania. WNIOSKI 1. Metoda eliminacji wstecznej pozostawiła w modelu regresji 3 zmienne niezależne: masę ciała, długość ciała i płeć noworodka. 210
Długość Si Apg Hbd Zmienne objaśniające Obwód głowy Obwód klatki piersiowej Płeć Długość urodzeniowa Zmienne objaśniające odrzucone w procedurze regresji przy poziomie istotności 0,05 Zmienne objaśniające pozostałe w modelu regresji przy poziomie istotności 0,01 Masa urodzeniowa -0,25-0,2-0,15-0,1-0,05 0 0,05 0,1 0,15 Wartości współczynnika korelacji cząstkowej Ryc. l. Wartości współczynnika korelacji cząstkowej pomiędzy początkiem procesu pierwszego ząbkowania a zmiennymi objaśniającymi Fig. l. Values of the partial correlation coefficient between the beginning of deciduous tooth emergence process and independent variables 2. Pozostawione zmienne razem wyjaśniają 6,786% całkowitej zmienności w terminie wyrzynania się pierwszego zęba mlecznego. 3. Do wcześniejszego rozpoczynania pierwszej dentycji predysponują: większa masa ciała (r c = -0,2267), mniejsza długość ciała (r c = 0,1249) oraz płeć męska (r c = 0,0890). 211
PIŚMIENNICTWO Billewicz W. Z., Thomson A. M., Baber F. M., Field C. E., 1973, The development of primary teeth in Chinese (Hong Kong) children. Hum. Biol., 45, 229-241 Blalock H., 1977, Statystyka dla socjologów. Warszawa Infante P. F., 1974, Sex differences in the chronology of deciduous tooth emergence to height, weight and head circumference in children. Archs. Oral Biol., 18, 1411-1417 Kosiewski J., Waliszko A., Wich J., 1966, Wyrzynanie się zębów mlecznych a płeć i środowisko. Mat. i Prace Antr., 73, 41-51 Malec E., Caliński T., 1973, Analiza regresji wielokrotnej z wyborem najlepszego podzbioru zmiennych niezależnych. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 64, 11-29 Malinowski A., 1987, Norma biologiczna a rozwój somatyczny człowieka. Warszawa Mierzwińska K., 1984, Wpływ długości urodzeniowej ciała na termin wyrzynania pierwszego zęba mlecznego u dzieci lubelskich. Czas. Stomat., 37, 12, 961-969 Mierzwińska K., 1985, Termin rozpoczęcia pierwszego ząbkowania u dzieci lubelskich z uwzględnieniem podziału wg płci. Czas. Stomat., 38, 5, 344-349 Mierzwińska K., Zwierzyńska W., 1980, Akceleracja w wyrzynaniu zębów mlecznych u dzieci w żłobkach miasta Lublina. Czas. Stomat., 33, l, 11-16 Milewska-Bobula B., Rowecka-Trzebicka K., Szpringer-Nodzak M., Janicha J., Falkowski T., Siniczyn A., Czugajewska L., 1993, Analiza wybranych parametrów rozwoju dziecka i czynników środowiskowych w przebiegu procesu pierwszego ząbkowania. Prz. Pediatr., 23, 155-162 Pelsmaekers B., Loos R., Carels C., Derom C., Vlietinck R., 1997, The genetic contribution to dental maturation. J. Dent. Res., 76, 1337-1340 Szpringer M., Janicha J., 1978, Przyczynek do zagadnienia opóźnionego pierwszego ząbkowania. Czas. Stomat., 31, 1097-1101 Szpringer-Nodzak M., 1983, Ciężar urodzeniowy ciała a początek procesu pierwszego ząbkowania u dzieci. Czas. Stomat., 34, 89-93 Tanguay R., Demirjian A., Thibault H. W., 1984, Sexual dimorphism in the emergence of the deciduous teeth. J. Dent. Res., 63, 65-68 Tanguay R., Buschang P. H., Demirjian A., 1986, Sexual dimorphism in the emergence of deciduous teeth: its relationship with growth components in height. Am. J. Phys. Anthrop., 69, 511-515 Tanner J. M., 1963, Wiek rozwojowy i pojęcie dojrzałości fizjologicznej, [w:] Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa Townsend G. C., 1980, Heritability of deciduous tooth size in Australian Aboriginals. Am. J. Phys. Anthrop., 53, 2, 297-300 Żądzińska E., 2000, Parametry urodzeniowe dziecka a początek procesu pierwszego ząbkowania, [w:] Antropologia a medycyna i promocja zdrowia, red. A. Malinowski, H. Stolarczyk, W. Lorkiewicz. Łódź, 3, 210-219 Summary RELATION OF THE FIRST DECIDUOUS TOOTH EMERGENCE TO SEX AND SELECTED BIRTH PARAMETERS The biological state of newborn determines a specific developmental trail of child. Birth parameters should therefore correlate with the beginning of deciduous tooth emergence process, which is the criterion of biological age of infant. 212
The aim of this paper is to estimate what part of total variation in the term of the first milk-tooth emergence can be explained by sex and biological state of newborn. This study was based on data collected in 30 nurseries in Łódź. Children recruited into the study (490 boys and 418 girls) were from 6 to 24 months of age. Tooth emergence data used in this article came from the clinical examination, health card or interview with parents. For the estimating of correlation between examined variables we used multivariate regression model (backward method) (Blalock 1977; Malec, Caliński 1973). The backward method left in regression model three independent variables: body mass (r = -0.2267), body length (r = 0.1249) and sex (r = 0.0890), which altogether explained about 6.8% of total variation in the term of the first deciduous tooth emergence. Finally the equation of regression for prediction the time of the first milk tooth eruption assumed shape: y = 4.125154 0.001448 body mass (g) + 0.121925 body length (cm) + 0.374932 sex (l male / 2 female). 213