DYNAMIKA ROZWOJU RĘKI U DZIECI I MŁODZIEŻY POZNAŃSKIEJ W WIEKU OD 1,5 MIESIĄCA DO 18 LAT

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e Aneta Sitek 1, Andrzej Malinowski 2 1 Uniwersytet Łódzki, Łódź 2 Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra DYNAMIKA ROZWOJU RĘKI U DZIECI I MŁODZIEŻY POZNAŃSKIEJ W WIEKU OD 1,5 MIESIĄCA DO 18 LAT Autorzy opracowań antropologicznych rzadko podejmują problem wzrostu i kształtowania się kończyny górnej, a zwłaszcza ręki. Nieliczne prace poświęcone temu zagadnieniu opisują rozwój podstawowych parametrów ręki, takich jak: długość, szerokość czy siła dynamometryczna, rozpatrywanych w kilkuletnich przedziałach czasowych. Przedstawiona w niniejszej pracy analiza wzrostu ręki w okresie od 1,5 miesiąca do 18 roku życia daje możliwość dokładnego prześledzenia zmian aż do osiągnięcia dojrzałości biologiczno-rozwojowej. Ręka, podobnie jak stopa, wzrasta wcześniej niż pozostałe części kończyny górnej (przedramię i ramię; Tanner 1963). Rozwój kończyny rozpoczyna się w 4 tygodniu życia płodowego. Około 36 dnia ciąży pojawiają się palce, a między 25 i 28 tygodniem ręce płodu wykonują instynktowny odruch chwytny. Największy wzrost ręki obserwuje się między 4 a 5 i 8 a 9 miesiącem ciąży, natomiast między 9 miesiącem życia wewnątrzmacicznego a 1 miesiącem życia postnatalnego następuje zahamowanie jej rozwoju (Marecki 1979). Na dynamikę wzrostu oraz prawidłowy rozwój parametrów ręki niemały wpływ mają czynniki zewnętrzne, takie jak: higieniczny tryb życia, prawidłowe odżywianie czy odpowiednie warunki socjalno- -bytowe. Jako doskonała biomaszyna ręka stanowi niezastąpiony element naszego ciała. Skomplikowana, a zarazem bardzo subtelna budowa zapewnia jej olbrzymie możliwości kinematyczne i dynamiczne. Połączenie szerokiego zakresu ruchów z wrażliwością czuciową czyni ją najdoskonalszym narzędziem chwytnym, jaki stworzyła natura (Jasiński 1992b). Celem mniejszej pracy jest przedstawienie dynamiki wzrostu ręki w okresie od 6 tygodnia do 18 roku życia oraz wykazanie zróżnicowania dymorficznego cech w zależności od wieku. MATERIAŁ I METODY Materiał prezentowanej pracy jest wynikiem badań przekrojowych przeprowadzonych w 1975 r. w Poznaniu. W badaniach bezpośrednich z użyciem cyrkla linio 149

2 wego i taśmy miarowej zebrano dane wśród dzieci i młodzieży obu płci w wieku od 6 tygodnia do 18 lat. Ogółem zbadano 1520 dziewcząt i 1396 chłopców. Wiek kalendarzowy badanych obliczono poprzez wyznaczenie liczby dni, miesięcy i lat, które upłynęły od momentu urodzenia do momentu badania. Poszczególne grupy wieku kalendarzowego ustalono w ten sposób, aby wiek był średnią arytmetyczną dolnej i górnej granicy przedziału klasowego dla danej grupy. W ustalonych kategoriach wieku dzieci i młodzieży obojga płci analizie poddano: długość i szerokość ręki (sty-daiii, mr-mu) oraz długość kciuka (pphi-dai). Począwszy od grupy 7-latków, charakterystykę tę uzupełniono takimi parametrami, jak: obwód nadgarstka, długość III palca (pphiii-daiii) oraz długość dłoni (obliczonej przez odjęcie wartości pomiaru długości III palca od wartości pomiaru długości ręki). U młodzieży w wieku od 14 do 18 lat dodatkowo zmierzono wysokość dłoni (płaszczyzna dłoni-sbcii). Wszystkie pomiary długościowe ręki i dłoni wykonano na powierzchni dłoniowej. Materiał poddano opracowaniu statystycznemu i obliczono dla wszystkich rozpatrywanych cech w grupach płci i wieku: średnią arytmetyczną (x), wskaźnik tempa rozwoju (WTR I) oraz wskaźnik szerokościowo-długościowy ręki (mr-mu/sty- -daiii) 100. Ze względu na większą liczbę rozpatrywanych cech w grupach latków obliczono również wskaźnik długości dłoni do długości ręki (sty-pphiii/sty- -daiii) 100 oraz wskaźnik szerokości ręki do długości dłoni (mr-mu/sty-phiii) 100, zaś w grupach latków dodatkowo wskaźnik wysokościowo-szerokościowy dłoni (wysokość dłoni/mr-mu) 100. Ponadto na podstawie zebranego materiału wyznaczono fazy zwolnionego tempa wzrostu I i III palca. Uzyskane wyniki zestawiono w tabelach 1-4 i zobrazowano na wykresach 1-9. Zamieszczone w tabelach i na wykresach średnie arytmetyczne wieku poszczególnych grup dzieci do 33 miesiąca życia włącznie podano w latach, przeliczając w sposób następujący: 1,5 m-ca 0,13 lat; 4,5 m-ca 0,38 lat; 7,5 m-ca 0,63 lat; 10,5 m-ca 0,88 lat; 15 m-cy 1,25 lat; 21 m-cy 1,75 lat; 27 m-cy 2,25 lat; 33 m-ce 2,75 lat. OMÓWIENIE I DYSKUSJA WYNIKÓW Badając dynamikę rozwoju cech metrycznych ręki w okresie postnatalnym, różni autorzy, np. Jasiński (1992a, b), Piesiewicz (1992a, b), stwierdzają zgodnie, że najszybszym tempem zmian wielkości charakteryzuje się przede wszystkim okres skoku pokwitaniowego, który wg Tannera (1963) u chłopców występuje pomiędzy 12,5 a 15 rokiem życia, natomiast u dziewcząt od 10,5 do 13 roku życia. Największe przyrosty zaznaczają się wówczas głównie w cechach długościowych ręki. Analizując wyniki własne, nie stwierdziliśmy w okresie skoku pokwitaniowego gwałtownego wzrostu tempa rozwoju badanych parametrów ręki. Przeciwnie, w wieku lat u dziewcząt nastąpił spadek tempa rozwoju długości kciuka i szerokości ręki, zaś w wieku lat zmniejszyło się tempo wzrostu długości ręki i dłoni. U chłopców w wieku lat zmalało tempo rozwoju długości ręki i dłoni, a między 14 i 15 rokiem życia stwierdziliśmy zwolnienie tempa wzrostu obwodu w nadgarstku, długości kciuka, szerokości ręki i długości III palca. Pozostałe rozpatrywane w tym 150

3 Tabela 1 Zestawienie wartości wskaźników tempa rozwoju cech metrycznych ręki u chłopców Wiek (lata) Table 1 The values of index of development of the metric features of the hand in boys Długość dłoni Długość ręki Długość kciuka Obwód w nadgarstku Szerokość ręki Grubość dłoni Długość palca III WTR I WTR I WTR I WTR I WTR I WTR I WTR I 0, ,38-28,9-15,5 32, ,63-12,9-22,7 10, ,88-17,7-37,2 44, ,25-4,0-8,3 2, ,75-11,7-4,7 9, ,25-5,7-1,0 8, ,75-1,2-6,7 0, ,00-25,5-10,3 18, ,00-7,1-1,3 5, ,00-4,5-3,6 5, ,00-3,9-4,1 5, ,00-6,8-3,9 2, ,00 47,6 7,0 6,4 7,8 7,6-9,7 9,00-0,9 1,5 4,3 2,1 1,7-10,5 10,00 1,4 2,0 8,5 2,3 1,3-8,0 11,00 18,2 8,9 4,3 8,3 8,2-5,9 12,00 1,7 2,4 10,6 1,3 2,5-9,3 13,00 15,5 8,9 10,6 10,9 4,8-12,7 14,00 4,4 4,7 17,0 11,4 7,4-16,0 15,00 4,5 4,3 12,8 2,1 4,6 12,5 13,1 16,00 6,8 4,3 12,8 9,8 6,3 31,3 7,6 17,00 1,4 1,5 8,5-1,3-1,7 37,5 5,1 18,00-0,7 0,1 4,3 1,8 1,7 18,8 2,1 151

4 Tabela 2 Zestawienie wartości wskaźników tempa rozwoju cech metrycznych ręki u dziewcząt Wiek (lata) Table 2 The values of index of development of the metric features of the hand in girls Długość dłoni Długość ręki Długość kciuka Obwód w nadgarstku Szerokość ręki Grubość dłoni Długość palca III WTR I WTR I WTR I WTR I WTR I WTR I WTR I 0, ,38-11, ,3 20, ,63-32,2-53,0 42, ,88-20,4-22,5 31, ,25-9,8-24,8 6, ,75-6,7-8,5 8, ,25-12,4-6,2 15, ,75-4,5-7,9 4, ,00-19,8-9,0 14, ,00-0,3-0,0 8, ,00-12,1-3,4 3, ,00-4,7-5,4 7, ,00-6,3-6,5 3, ,00 29,1 9,1 5,4 7,0 8,1-11,4 9,00-1,0 1,6 8,1 2,0 4,6-12,5 10,00 1,3 2,3 10,8 1,4 1,6-13,6 11,00 24,2 8,2 13,5 12,1 10,4-13,6 12,00 26,5 9,1 13,5 6,5 1,6-15,9 13,00-3,9 1,5 13,5 8,5 4,6-17,0 14,00 14,1 5,0 10,8 5,4 4,6-9,7 15,00-4,2-0,5 13,5-0,6-1,2 9,1 4,0 16,00 7,8 2,3 5,4-0,3-1,4 0,0 1,7 17,00 4,2 1,1 2,7 2,5 1,6 27,3 0,0 18,00 2,0 0,6 2,7 1,4-0,7 63,6 0,6 152

5 153

6 154

7 okresie cechy charakteryzowały się wzrastającą dynamiką rozwoju, jednak żadna z nich poza obwodem nadgarstka i długością palca III nie osiągnęła w czasie skoku pokwitaniowego maksymalnego tempa. Ze względu na to, że pomiary obwodu nadgarstka i długości palca III włączono do badań dopiero w grupach 7-18-latków, nie mogą one stanowić podstawy do wnioskowania o wielkości tempa wzrostu pokwitaniowego w stosunku do dynamiki rozwoju w całym rozpatrywanym odcinku ontogenezy (tab. 1-2, ryc. 1-2). Według Skvarilovej (1975) skok pokwitaniowy trwa u płci męskiej 2 lata, a u żeńskiej rok i jest poprzedzony okresem wyraźnego zwolnienia wzrostu. Znalazło to potwierdzenie również w naszych badaniach. Stwierdziliśmy wyraźne zwolnienie tempa rozwoju cech chłopców w wieku lat, dziewcząt zaś w wieku 8-10 lat. Ogólnej tendencji spadkowej nie uległy wspomniane już parametry obwód nadgarstka i długość III palca (tab. l-2, ryc. 1-2). Bergman i Szmyd (1978) na podstawie badań bliźniąt ustalili, że skok pokwitaniowy występuje wcześniej w cechach szerokościowych, a także, iż okresy pokwitaniowego przyspieszenia wzrastania czterech badanych przez nich cech (w tym długości i szerokości ręki) są zbliżone w czasie, ale nie występują dokładnie w tym samym wieku. Analiza zebranego przez nas materiału potwierdziła tę prawidłowość tylko w przypadku dziewcząt w wieku lat. Odwrotną sytuację zaobserwowaliśmy natomiast u chłopców w wieku lat, gdyż skok pokwitaniowy długości ręki wyprzedził o rok pokwitaniowe przyspieszenie wzrostu szerokości ręki (tab. l-2, ryc. l-2). Matzdorff (1967), badając na obszernym materiale zmiany niektórych cech pomiarowych ręki od urodzenia do 95 roku życia, stwierdza, że wyraźnie daje się zauważyć intensywny wzrost badanych zmiennych do około 2 roku życia i w wieku lat. Na podstawie cech analizowanych przez cały badany odcinek ontogenezy (długość ręki, szerokość ręki, długość kciuka) wyznaczyliśmy 3 okresy ich wzrostu u dziewcząt i chłopców: do 15 miesiąca życia okres gwałtownego wzrostu, od 33 miesiąca do 4 roku życia okres znacznie wolniejszego wzrostu, od 10 do 12 roku życia u dziewcząt i od 12 do 16 roku życia u chłopców okres niewielkiego wzrostu (tab. l-2, ryc. 1-2). W zakresie rozwoju cech metrycznych ręki stwierdziliśmy, że powyżej 14 roku życia tempo wzrostu większości badanych parametrów jest niewielkie (tab. l-2, ryc. 1-2). Zdaje się to potwierdzać doniesienie Maćkowiaka (1973), który zaobserwował podobną prawidłowość w przyrostach długości dłoni. Analiza zmian rozwojowych kciuka i palca III pozwoliła na ustalenie faz zwolnionego tempa wzrastania tych palców. W porównaniu do wyników badań dzieci czeskich (Hajnis 1969) stwierdziliśmy w badanym materiale wcześniejsze zwolnienie wzrostu kciuka. Ponadto u chłopców zaobserwowaliśmy dodatkowe fazy zmniejszonego tempa przyrostu długości I palca. Porównanie wszystkich faz zwolnionego rozwoju palca III nie jest możliwe ze względu na brak danych dotyczących dzieci poznańskich do 7 roku życia. Granice wiekowe pozostałych faz wytyczonych przez Hajnisa wzrostu III palca w badanym materiale uległy przesunięciu, ustalając w rezultacie dla chłopców powyżej 7 roku życia dwie fazy spowolnianego wzrostu: 9-11 i lat, zaś u dziewcząt jedną lat (tab. 3, ryc. 1-2). 155

8 Różnice dymorficzne badanych analizowaliśmy poprzez porównanie wielkości wskaźnika tempa rozwoju poszczególnych cech u dziewcząt i chłopców. E. Piesiewicz (1992a, b) na podstawie badań ciągłych dzieci wrocławskich w wieku 7-14 lat stwierdziła najwyższy wskaźnik tempa rozwoju długości ręki u obu płci między 10 i 11 rokiem życia, zaś najwyższe tempo wzrostu szerokości ręki między 7 i 8 rokiem życia. Badany przez nas materiał obejmował znacznie szerszy odcinek ontogenezy, co pozwoliło zarejestrować gwałtowne zmiany rozwojowe od początkowych miesięcy życia u dzieci obu płci. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdziliśmy, że najwyższe tempo rozwoju długości ręki chłopcy osiągają w wieku 4,5 miesiąca (I skok) oraz w wieku 3 lat (II skok). U dziewczynek I skok następuje nieco później w wieku 4,5-7,5 miesiąca, drugi podobnie jak u chłopców w wieku 3 lat. Największy dymorfizm w tempie rozwoju długości ręki zaznacza się w pierwszych miesiącach życia (od 4,5-7,5 miesiąca) oraz w okresie pokwitania między letnimi chłopcami i dziewczętami. W przypadku 12-latków wyższe tempo rozwoju dotyczy dziewcząt, co jest prawdopodobnie przejawem skoku pokwitaniowego. Występujący w tym samym czasie spadek tempa wzrastania u chłopców jest wynikiem wspomnianego już przedpokwitaniowego zwolnienia rozwoju (tab. 1-2, ryc. 3) WTR I Ch WTR I Dz WTR I ,13 0,38 0,63 0,88 1,25 1,75 2,25 2,75 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 wiek w latach Ryc. 3. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu długości ręki Fig. 3. Dimorphic differences in the dynamics of growth of hand length 9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00 W przypadku szerokości ręki najwyższe tempo rozwoju u chłopców również ogranicza się do dwóch skoków: w 4,5 oraz 10,5 miesiącu życia. U dziewcząt w największym tempie szerokość ręki przyrasta między 4,5 i 10,5 miesiącem życia. Najwyraźniejsze wyraźne różnice dymorficzne ponownie przypadają na początkowy okres rozpatrywanego odcinka ontogenezy od 4,5 do 10,5 miesiąca. Stosunkowo duże różnice międzypłciowe zaznaczają się również w 27 miesiącu oraz między 15 i 16 rokiem 156

9 życia. Brak wyraźnych różnic w tym zakresie charakteryzuje przedziały między 15 a 21 miesiącem życia oraz 33 miesiącem a 14 rokiem życia (tab. 1-2, ryc. 4) WTR I Ch WTR I Dz WTR I ,13 0,38 0,63 0,88 1,25 1,75 2,25 2,75 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 wiek w latach Ryc. 4. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu szerokości ręki Fig. 4. Dimorphic differences in the dynamics of growth of hand width 9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00 Maksymalne tempo rozwoju obwodu nadgarstka dziewczęta osiągają między 11 a 13 oraz w 15 roku życia. Utrzymujące się od 10 do 15 roku życia duże przyrosty omawianej cechy świadczą o trwaniu okresu skoku pokwitaniowego. U chłopców tempo rozwoju obwodu nadgarstka osiąga wysokie wartości od 12 do 16 roku życia, co podobnie jak w przypadku dziewcząt jest przejawem przyrostów pokwitaniowych. Począwszy od 9 aż do 13 roku dziewczęta silnie przewyższają chłopców w tempie rozwoju badanej cechy, w 14 roku następuje przekrzyżowanie wykresów przebiegu wzrostu, by w ciągu kolejnego roku nastąpiło wyrównanie tempa u obydwu płci. Od 16 do 18 roku życia tempo przyrostów w obu przypadkach znacznie spada, lecz różnice dymorficzne na korzyść chłopców są wyraźne (tab. 1-2, ryc. 5). Maksymalne tempo rozwoju długości kciuka u chłopców wystąpiło w 10,5, a u dziewczynek w 7,5 miesiącu życia. Najsilniej wyrażony dymorfizm zaznaczył się w początkach rozpatrywanego okresu ontogenezy od 4,5 do 15 miesiąca życia. W 7,5 miesiącu życia badane dziewczynki bardzo silnie przewyższały chłopców w tempie rozwoju omawianej cechy. Od 33 miesiąca do 10 roku życia nie stwierdziliśmy żadnych różnic międzypłciowych. W okresie pokwitania (11-12 lat) tempo wzrostu kciuka u dziewcząt było wyraźnie wyższe niż u chłopców, natomiast od 13 do 14 roku życia skok pokwitaniowy wyraźnie zaznaczył się w wartości wskaźnika tempa rozwoju długości kciuka chłopców (tab. 1-2, ryc. 6). Pomiar grubości dłoni objął w naszych badaniach młodzież w wieku lat. Analizując wyniki, stwierdziliśmy silny dymorfizm przejawiający się znacznie wyż- 157

10 WTR I WTR I Ch WTR I Dz 0 7,00 8,00 9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00 wiek w latach Ryc. 5. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu obwodu nadgarstka Fig. 5. Dimorphic differences in the dynamics of growth of wrist circumference WTR I Ch WTR I Dz WTR I ,13 0,38 0,63 0,88 1,25 1,75 2,25 2,75 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00 wiek w latach Ryc. 6. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu długości kciuka Fig. 6. Dimorphic differences in the dynamics of growth of thumb length szym niż u dziewcząt tempem wzrostu badanej cechy u letnich rówieśników płci przeciwnej. W ciągu następnego roku tempo wzrostu grubości dłoni u chłopców spada, podczas gdy u dziewcząt gwałtownie rośnie przybierając tym samym odwrotny kierunek różnic międzypłciowych (tab. 1-2, ryc. 7). 158

11 WTR I Ch WTR I Dz WTR I ,00 15,00 16,00 17,00 18,00 wiek w latach Ryc. 7. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu grubości dłoni Fig. 7. Dimorphic differences in the dynamics of growth of the palm of hand height Analizując tempo wzrostu długości palca III w okresie między 7 a 18 rokiem życia stwierdziliśmy, że od 8 do 13 roku życia tempo wzrostu omawianej cechy jest znacznie silniejsze u dziewcząt. Począwszy od 14 roku, w wartości wskaźnika tempa rozwoju zaznacza się wyraźna dominacja chłopców, która utrzymuje się do końca badanego odcinka ontogenezy (tab. 1-2, ryc. 8). WTR I Ch WTR I Dz WTR I ,00 8,00 9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00 wiek w latach Ryc. 8. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu długości palca III Fig. 8. Dimorphic differences in the dynamics of growth of the 3 rd finger length 159

12 Największe tempo wzrostu długości dłoni u chłopców zaznacza się między: 7 i 8, 10 i 11, 12 i 13 rokiem życia, natomiast u dziewcząt między 7 i 8, 10 i 12, 13 i 14 rokiem życia. Silny dymorfizm płciowy w tempie wzrostu tej cechy przypada na okres między 7 a 8 rokiem życia oraz w okresie pokwitania między 11 a 15 rokiem życia. Wyraźnie wyższe tempo rozwoju długości dłoni u letnich dziewcząt jest wynikiem skoku pokwitaniowego (tab. 1-2, ryc. 9). WTR I Ch WTR I Dz WTR I ,00 8,00 9,00 10,00 11,00 12,00 13,00 14,00 15,00 16,00 17,00 18,00 wiek w latach Ryc. 9. Różnice dymorficzne w dynamice wzrostu długości dłoni Fig. 9. Dimorphic differences in the dynamics of growth of the palm of hand length Uzyskane wartości proporcji szerokościowo-długościowej ręki wskazują na postępującą wraz z wiekiem zmianę kształtu ręki badanych. U chłopców około 3 roku życia z szerokiej zmienia się ona w średnioszeroką i kształt ten zachowuje do końca badanego okresu. U dziewcząt ta sama zmiana nastąpiła średnio rok później, przy czym smuklenie ręki postępowało i w 14 roku życia ręka stała się wąska (tab. 4). Malinowski i Gołąb (1968), analizując proporcje i wymiary prawej ręki u niepracującej zawodowo młodzieży szkolnej w wieku 18 lat, nie zaobserwowali różnic płciowych w wartościach wskaźnika ujmującego stosunek długości dłoni do długości ręki. Badania własne potwierdzają powyższą obserwację (tab. 4). Wskaźnik szerokości ręki do długości dłoni u chłopców wykazuje wartości wyższe niż u dziewcząt tylko w 7, 8, 12 i 18 roku życia. W pozostałych grupach wiekowych wartości wskaźnika u obu płci są zbliżone, a u 11- i 13-letnich dziewcząt wyższe niż u równoletnich chłopców (tab. 4). Powyższe relacje nie przedstawiają żadnej wyraźnej tendencji w zakresie różnic międzypłciowych wartości tego wskaźnika. Proporcja wysokościowo-szerokościowa dłoni u letnich chłopców ma wartości znacznie wyższe niż u dziewcząt w tym samym wieku (tab. 4). Badania Malinowskiego i Gołąb (1968) wykazały odwrotny kierunek różnic dymorficznych. 160

13 Fazy zwolnionego tempa wzrostu I i III palca (w latach) The phases of retarded pace of growth of the 1 st and 3 rd finger (years) Tabela 3 Table 3 Badania Hajnis (1969) Wyniki własne Palec I Palec III Ch Dz Ch Dz 1,75-2, ,75-2,75 2,25-2, ,5 i powyżej 15 i powyżej i powyżej 15,5 i powyżej 0,88-2,25 0, i powyżej i powyżej i powyżej w tabelach oraz na rysunkach: Ch chłopcy Dz dziewczęta Niewątpliwie cecha ta wymaga dalszego badania i winna być poddana analizie na materiale obejmującym szerszy odcinek ontogenezy niż uczyniono to w niniejszej pracy. WNIOSKI 1. Najszybszy rozwój ręki następuje w pierwszych miesiącach życia. Wraz z wiekiem tempo wzrostu poszczególnych cech metrycznych ręki (analizowanych w ciągu całego badanego odcinka ontogenezy) wyraźnie maleje. 2. Okres skoku pokwitaniowego u chłopców i dziewcząt charakteryzuje się niewielkim wzrostem dynamiki rozwoju ręki i jest poprzedzony okresowym spadkiem tempa wzrostu, trwającym u dziewcząt 2 lata, zaś u chłopców rok. 3. Największe różnice dymorficzne w postnatalnym tempie wzrostu ręki zaznaczają się w pierwszych miesiącach życia dzieci. 4. Różnice dymorficzne w okresie skoku pokwitaniowego potwierdzają wcześniejsze wystąpienie intensywnych przyrostów u dziewcząt niż u chłopców. 5. Wraz z wiekiem następuje smuklenie ręki, która u chłopców zmienia się z szerokiej na średnioszeroką, zaś u dziewcząt z szerokiej poprzez średnioszeroką do wąskiej. 6. Wartości wskaźnika długości dłoni do długości ręki nie wykazują różnic międzypłciowych. 7. Wartości wskaźnika wysokościowo-szerokościowego dłoni przedstawiają silny dymorfizm płciowy. 161

14 wiek (lata) Zestawienie wartości wskaźników opisujących rękę dziewcząt i chłopców The values of indexes characterizing the hand in girls and boys wskaźnik szerokościowo- -długościowy ręki wskaźnik długości dłoni do długości ręki wskaźnik szerokości ręki do długości dłoni Tabela 4 Table 4 wskaźnik wysokościowo- -długościowy dłoni Ch Dz Ch Dz Ch Dz Ch Dz 0,13 50,68 50, ,38 49,93 51, ,63 49,00 51, ,88 52,38 51, ,25 51,65 50, ,75 50,05 50, ,25 50,35 49, ,75 50,15 49, ,00 48,44 48, ,00 47,21 51, ,00 47,43 46, ,00 47,61 46, ,00 45,35 45,30 45,49 59,14 99,68 76, ,00 45,20 44,32 61,08 60,82 74,00 72, ,00 45,20 45,10 59,93 59,84 75,42 75, ,00 44,86 44,72 59,40 58,99 75,52 75, ,00 44,26 44,80 61,46 60,00 72,01 74, ,00 44,19 42,36 60,88 60,91 72,58 69, ,00 42,65 43,07 61,80 59,58 69,01 72, ,00 43,30 42,75 61,05 59,99 70,93 71,26 2,73 2,48 15,00 43,27 42,61 60,59 59,46 71,40 71,66 2,90 2,63 16,00 43,69 41,64 60,82 59,90 71,83 69,52 3,36 2,65 17,00 42,80 41,73 60,61 60,19 70,61 69,34 4,10 3,02 18,00 43,23 41,41 60,38 60,28 71,59 68,69 4,41 3,95 162

15 PIŚMIENNICTWO Bergman P., Szmyd A., 1978, Rozwój ręki u bliźniąt wrocławskich, [w:] Znaczenie badań bliźniąt w genetyce człowieka. Wrocław (str. referatu) Hajnis K., 1969, Growth dynamics of the fingers and the timing of their congenital defects. Anthropologie, 7, l Jasiński R., 1992a, Dymorfizm płciowy w rozwoju parametrów ręki u młodzieży wrocławskiej w wieku lat. Stud. i Monogr. AWF, Wrocław, 31, Jasiński R., 1992b, Rozwój parametrów ręki ze szczególnym uwzględnieniem dymorfizmu płciowego dzieci wrocławskich w wieku 7-14 lat. Stud. i Monogr. AWF, Wrocław, 31, Maćkowiak A., 1973, Wzrastanie ręki chłopców ze szkół zawodowych w Poznaniu. Prz. Antr., 39, l, Malinowski A., Gołąb A., 1968, Proporcje ręki na tle pomiarów kończyny górnej u osiemnastoletniej młodzieży wielkopolskiej. Prz. Antr., 34, l, Marecki B., 1979, Charakterystyka metryczna ręki w ontogenezie płodowej. Mat. i Prace Antr., 96, Matzdorff I., 1967, Metrisch und allometrisch Wachstumsuntersuchungen an der menschlichen Hand. Z. Morph. Anthrop., 59, 2, Piesiewicz E., 1992a, Kształtowanie się proporcji kończyn górnych ze szczególnym uwzględnieniem dymorfizmu płciowego u dzieci wrocławskich w wieku 7-14 lat. Stud. i Monogr. AWF, Wrocław, 31, Piesiewicz E., 1992b, Rozwój kończyny górnej na tle różnic płciowych dzieci wrocławskich w okresie pokwitania. Stud. i Monogr. AWF, Wrocław, 31, Skvarilova B., 1975, The growth patterns in the upper extremities of Prague school age children. Anthropologie, 13, l Tanner J. M., 1963, Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa Summary THE DYNAMICS IN DEVELOPMENT OF THE HAND IN CHILDREN AND YOUTH FROM POZNAŃ, AGED 1,5 MONTHS 18 YEARS In the paper the dynamics of growth of the hand has been estimated during the period 1.5 months 18 years, and the dismorphic differentiation of features in accordance with age has been presented. The material has been collected by means of sectional studies, conducted in Poznań in 1975, on the groups of 1520 girls and 1396 boys. In both sexes of children and youth the analysed features were: length and width of hand as well as the length of the thumb. Beginning with the 7-year-olds, the characteristics has been accompanied by such parameters as: wrist circumflex length of the 3 rd finger and the length of the palm of hand (calculated by substracting the measure of the 3 rd finger s length from the measure of hand s length). The height of the palm of hand has been additionally measured in teen-agers of years. All longitudinal measures of hand and palm have been performed on the inner side of hand. The gathered material has been the subject of statistic analysis and the arythmetic means have been calculated for all studied features in groups of sex and age, the index of first type, of pace of development and the width-length of hand index. Due to a bigger number of analysed features in groups of children aged 7-18 years, the length of palm-length of hand indexes have been calculated, while in groups of year-olds additionally the height-width of hand indexes have been calculated. 163

16 On the basis of elaborated material, it has been stated that the fastest development of the hand and the most distinct dismorphic differences occur during the first months of life. 164