- jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej Pod redakcją: Janusza Laski Katarzyny Dąbrowskiej Grzegorza Mańko Przewodnik dla osób pracujących metodą projektu w przedmiotach matematyczno-techniczno-przyrodniczych. Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży

Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej przygotowali: Małgorzata Adamowska, Waldemar Bielewicz, Bożena Hołubka, Izabela Kotlarz, Krzysztof Książek, Janusz Laska, Alicja Piegdoń, Zofia Pietryka, Jadwiga Spychała redakcja: Janusz Laska Katarzyna Dąbrowska Grzegorz Mańko Konsultacja merytoryczna: Katarzyna Koszewska Danuta Daszkiewicz Korekta techniczna: Sławomir Jaskulski współpraca: Józef Baran, Sławomir Binek, Andrzej Bladoszewski, Adam Bukowski, Urszula Demitraszek, Andrzej Fiebrandt, Tomasz Godula, Monika Gołąb, Tomasz Iwen, Robert Kaczmarek, Alina Kędzior, Wiesław Kmiecik, Robert Nowak, Beata Rudziewicz, Ewa Rumińska, Agnieszka Stefaniuk, Krystyna Stefanowik, Aneta Struk-Grzelak, Anna Urbanowicz-Horożańska, Krystyna Woźniak korekta tekstu: Mieczysław Kowalcze Julita Rostalska CoPyRIGHT by Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży 2008 wydawca: Stowarzyszenie Dorośli-Dzieciom ul. Szkolna 8/7 89-400 Sępólno Krajeńskie www.dorosli-dzieciom.neostrada.pl opracowanie graficzne i skład: Jowita Niemczyk +48 501 588 692 www.vision24.com.pl druk: ISBN: Publikacja wydana w ramach Programu Równać szanse ze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności.

spis treści: Wstęp laboratorium przestrzeni matematyczno-przyrodniczo-technicznej... 5 Rozdział I Projekty z przestrzeni matematyczno-przyrodniczo-technicznej realizowane w Programie Równać Szanse - specyfika i charakterystyka... 9 Rozdział II Bolączki i problemy polskich szkół. Sposoby ich rozwiązywania metodą projektu... 17 Rozdział III Problemy we wdrażaniu metody projektu... 31 Rozdział IV Projekt krok po kroku-jak zaprojektować i zrealizować projekt... 37 Rozdział V Przykłady ciekawych projektów realizowanych w Programie Równać Szanse... 53

Wstęp laboratorium przestrzeni matematyczno-przyrodniczo-technicznej Podstawowym celem Programu Równać Szanse jest wspieranie inicjatyw ukierunkowanych na rozwój młodzieży, jednak zawsze charakteryzowała go troska o to, by realizacja projektów finansowanych w ramach Programu była szansą rozwoju także dla osób, które je koordynują. od początku swojego funkcjonowania Program Równać Szanse wzbogacał i umożliwiał kształcenie ludzi pracujących z młodzieżą, stwarzając szansę na zdobycie cennych doświadczeń i trening umiejętności ważnych dla organizowania pracy z młodzieżą. Dostrzegając zaangażowanie w pracę i entuzjazm ludzi reprezentujących organizacje otrzymujące dotacje, szybko doszliśmy do wniosku, że stworzenie przestrzeni, w której mogliby się rozwijać dzięki wymianie doświadczeń, jest naturalną konsekwencją naszych działań. W 2005 roku powstała Sieć Liderów Programu Równać Szanse, która była realizacją tego pomysłu. Aby stać się Liderem, należało spełnić dwa warunki. Po pierwsze, Liderem mogła zostać tylko taka osoba, która miała doświadczenia w realizacji projektu finansowanego w Programie Równać Szanse. Po drugie, zainteresowany uczestnictwem w Sieci musiał zarejestrować się, korzystając ze strony www.rownacszanse.pl. Nie przypadkiem serwis internetowy stał się ważnym elementem Sieci. Mieliśmy świadomość, że Liderami Programu staną się ludzie z bardzo różnych miejsc w całej Polsce, co znacząco utrudnia ich współpracę w innej niż wirtualna formie. obok spotkań w świecie wirtualnym zaproponowaliśmy Liderom szereg możliwości rozwoju. odbyło się kilka spotkań, w których za każdym razem brało udział kilkadziesiąt osób. Każde z nich miało swoją tematykę - od współpracy z samorządami do partnerstwa w podnoszeniu jakości pracy metodą projektu. Każde ze spotkań było poprzedzone analizą potrzeb członków Sieci; często zwracaliśmy się do nich z prośbą o ich sformułowanie, a przy użyciu ankiet zamieszczanych na stronie Programu udawało się nam odkryć ich problemy i tak zaplanować spotkania, aby umożliwić im ich rozwiązanie. Dzięki spotkaniom Sieci spośród kilkuset Liderów Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 5

wyłoniła się najaktywniejsza grupa kilkudziesięciu osób, które z jednej strony stale poszukiwały nowych inspiracji, z drugiej w największym stopniu identyfikowały się z realizowaną w Programie Równać Szanse ideą wyrównywania szans młodzieży z małych miejscowości. Ich doświadczenia były coraz bardziej imponujące, z każdym kolejnym z koordynowanych projektów (także poza Programem Równać Szanse ) ich wiedza i umiejętności stawały się coraz bardziej unikalne. W konsekwencji przyszedł moment, w którym najbardziej aktywni Liderzy nie tylko dalej chcieli pogłębiać swoją wiedzę, ale poczuli także, że sami mają coś do powiedzenia. Było oczywiste, że zebrane przez nich doświadczenia są na tyle cenne, aby chcieć się nimi podzielić z tymi, którzy jeszcze nie mieli szansy ich zdobyć. Program Równać Szanse nie mógł przeoczyć tego momentu, dlatego jesienią 2007 roku zostały powołane do życia Laboratoria Tematyczne Programu Równać Szanse, które w zamierzeniu miały stanowić nową formę funkcjonowania Sieci Liderów dopasowaną do nowych potrzeb najaktywniejszych Liderów oraz do ich rosnących możliwości i kompetencji. Inaczej niż w przypadku Sieci Liderów w jej pierwotnym kształcie, były one nastawione nie tylko na to, by wspierać aktywnych animatorów, ale także na to, by stworzyć im szansę na podzielenie się swoją wiedzą z innymi ludźmi. Liderzy w pracach laboratoriów mieli wystąpić w zupełnie nowej roli - nie jako odbiorcy, ale jako aktywni uczestnicy i twórcy. Biorąc pod uwagę charakter i tematykę projektów realizowanych w Programie Równać Szanse, podjęliśmy decyzję o powołaniu trzech Laboratoriów. Pierwsze z nich skupiło osoby realizujące projekty w przestrzeni dziedzictwa kulturowego, projekty ukierunkowane na odbudowanie relacji międzypokoleniowych i poszukiwanie w tradycji rozwiązań dla współczesnych problemów młodzieży. W drugim laboratorium pracowały osoby koordynujące projekty dotyczące komunikacji społecznej i umiejętności funkcjonowania młodych ludzi w ich społecznościach, sferze publicznej i społeczeństwie. Trzecie natomiast podjęło pracę w obszarze przestrzeni nauk ścisłych, przyrodniczych i technicznych. Niniejsza książka jest efektem rocznej pracy ostatniego z nich. Aby zrozumieć jej charakter, warto przypomnieć, jakie zadanie zostało postawione przed Laboratorium i kto miał okazję się z nim zmierzyć. Laboratoria miały stworzyć ich uczestnikom szansę pracy w obszarze wysokiej jakości, z drugiej strony ich celem było stworzenie opracowań, które pozwolą rozpoczynającym działania z młodzieżą animatorom uniknąć błędów i przewidzieć problemy wiążące się z realizacją projektów w danym obszarze tematycznym. Uczestnicy Laboratorium Przestrzeni Matematyczno-Przyrodniczo-Technicznej rozpoczęli swoje rozważania i dyskusje, których zapisem jej niniejsza książka, od postawienia problemu: w jaki sposób uczyć nauk ścisłych tak, by z jednej strony efektywnie i sukcesywnie zwiększać wiedzę z tego zakresu u uczniów, a z drugiej przywrócić naukom ścisłym ich naturalny urok, którego często pozbawiają je utarte i wystandaryzowane sposoby nauczania. Rozważanie tego problemu zazębia się z problematyką relacji między szkołami a organizacjami pozarządowymi w zakresie nauczania nauk ścisłych. Zyskujące na sile organizacje pozarządowe stają się w Polsce coraz bardziej znaczącym elementem systemu edukacji. Ich zainteresowania sku- 6 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

piają się jednak z reguły na innych obszarach niż nauki ścisłe. Istnieją organizacje podejmujące trud pracy z młodzieżą w tym obszarze, jednak ich liczba nie jest tak imponująca, jak w przypadku organizacji realizujących projekty medialne, artystyczne czy historyczne. Tym samym, pozycja szkół wydaje się zagrożona w mniejszym stopniu, a to oznacza, że pozytywne zmiany wynikające z konieczności konkurowania z organizacjami dokonują się zbyt wolno. Niniejsza książka proponuje rozwiązania i podaje przykłady autentycznych, wziętych z praktyki przedsięwzięć, dzięki którym udało się wyrównać szanse młodzieży w obszarze nauk ścisłych. Czytelnik nie powinien spodziewać się po niniejszej książce kolejnego teoretycznego ujęcia problematyki. Jej wartość nie polega na twórczym przetworzeniu lub interpretacji istniejących teorii, ale na zebraniu w jednym miejscu doświadczeń wielu osób, które istniejące teorie od lat wdrażają w życie. Ich siła nie polega na głębokich, spójnych wywodach, ale na świadomości, jakim ograniczeniom podlega realizacja różnych pomysłów w rzeczywistości. Stoi za nimi autorytet praktyki. Taka a nie inna konstrukcja książki ma swoje konsekwencje. Czytelnik szybko odniesie wrażenie, że jest ona pisana z wielu różnych, nie zawsze spójnych perspektyw. Wrażenie będzie potęgowane zmieniającymi się stale formami gramatycznymi i stylami. W powstawaniu książki brali udział ludzie o różnym temperamencie i odmiennych poglądach. Bez trudu można to dostrzec w czasie lektury. Na tym jednak polega największa wartość tej książki, ponieważ tego typu opracowanie, w przeciwieństwie do opracowań teoretycznych, nie ma dotychczas swojego precedensu. Publikując tę książkę, Program Równać Szanse udostępnia nowy obszar wiedzy, z której mogą skorzystać wszyscy zainteresowani wyrównywaniem szans młodzieży z małych miejscowości. obszar nauk ścisłych posiada szczególne znaczenie w procesie wyrównywania szans młodzieży z małych miejscowości. Różne badania wskazują, że największa różnica między młodzieżą z małych środowisk a młodzieżą z dużych miast tkwi nie w poziomie wiedzy, ale w obszarze umiejętności społecznych oraz postaw (samooceny, aktywności). Jeśli jednak zawęzić rozważania do problematyki zróżnicowania w poziomie wiedzy, to łatwo odkryć, że największą różnicę można dostrzec w naukach ścisłych. obserwujemy tę tendencję zarówno na egzaminie gimnazjalnym, jak i na maturze. Z doświadczeń ludzi pracujących z młodzieżą wynika jednoznacznie, że to właśnie do przedmiotów ścisłych młodzi ludzie żywią największą niechęć. Z drugiej strony, jeśli jakakolwiek gałąź wiedzy jest prawdziwą szansą na współczesnym rynku pracy, to właśnie nauki ścisłe i techniczne. To absolwenci uczelni technicznych najszybciej znajdują pracę i mają najwięcej możliwości. Z tego powodu projekty skupiające się na naukach ścisłych miały przez wiele lat charakter priorytetowy w Programie Równać Szanse. Stanowiły one pokaźną część wszystkich realizowanych projektów, aż do momentu przeformułowania celów Programu, kiedy został on przeorientowany i skupił się na umiejętnościach społecznych. Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 7

U 8 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

Rozdział I Projekty z przestrzeni matematyczno-przyrodniczo-technicznej realizowane w Programie Równać Szanse - specyfika i charakterystyka Wśród projektów realizowanych w Programie Równać Szanse temat nauk ścisłych i przyrodniczych stanowi jeden z najczęściej podejmowanych. W tej szerokiej kategorii mieszczą się projekty bardzo zróżnicowane ze względu na tematykę, cele, grupy odbiorców, realizowane działania i osiągane efekty. Nauki te są niezwykle rozbudowaną gałęzią wiedzy i praktyki, tym samym stwarzają możliwość sformułowania dziesiątków projektów. W dalszej części tego rozdziału kolejno zostaną omówione tematy, które były podejmowane w projektach, zrekonstruowane zostaną cele projektów, a więc udzielona zostanie odpowiedź na pytanie, po co projekty z zakresu nauk ścisłych w ogóle były realizowane, jakie działania najczęściej były przewidziane w projektach i co z nich wynikło, a więc jakie efekty udało się osiągnąć dzięki realizacji projektów. Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 9

E=mc 2 A C Tematyka Metoda projektowa wydaje się niemal doskonale dopasowana do realizacji przedsięwzięć z zakresu fizyki. Z tego powodu trudno uznać za przypadek, że spośród wszystkich możliwych tematów, które można podjąć w projekcie, to właśnie fizyka jest najsilniej reprezentowana. Wszystkie realizowane w Programie Równać Szanse projekty fizyczne opierają się na prostej zasadzie wszyscy eksperymentują. Za tym prostym założeniem kryje się jednak znacząca zmiana w sposobie myślenia na temat nauczania fizyki. Realizacja projektów dowodzi, że fizyka sama w sobie jest tematem bardzo wciągającym. Niechęć młodzieży do lekcji fizyki wynika nie z samego tematu, ale ze sposobu, w jaki się go omawia w szkole. Często w imię standardów i porównywalności rezygnuje się z tego, co w fizyce najciekawsze. Zamiast wspierać i umiejętnie kierunkować naturalne zainteresowania młodzieży, podaje się jej gotowe odpowiedzi. Projekty fizyczne rezygnują z podawania gotowych odpowiedzi, wychodząc od tego, co jest logicznym początkiem nauk ścisłych, a więc od pytania o przyczynę takiego, a nie innego charakteru zjawisk w przyrodzie. Młodzież sama stawia pytania o to, w jaki sposób przebiegają różnorodne procesy, a dodatkowo stwarzamy jej w projekcie możliwość samodzielnego eksperymentowania o kolejne pytania pojawiają się same. Wprowadzenie teorii, jako wyjaśnienia tych zjawisk, pokazuje, że nie musi być ona nudna. Równie popularne są projekty o charakterze przyrodniczym. Wśród nich należy wyróżnić kilka typów. Jedne z najbardziej oryginalnych to projekty botaniczne. Wśród nich warto wspomnieć projekt hydroponiczny, w którym młodzież uczestnicząca w projekcie miała okazję zapoznać się z alternatywnymi formami uprawy roślin, przede wszystkim z metodą uprawy w wodnych roztworach. Drugim tematem z zakresu botaniki podejmowanym w projektach jest zielarstwo. Tego typu projekty często łączą zainteresowanie botaniką z pasją dotyczącą tradycyjnych sposobów leczenia schorzeń, stanowiąc jednocześnie dowód na możliwość realizowania projektów łączących nie tylko różne dyscypliny w obrębie danej gałęzi wiedzy, ale także różne, często odległe obszary nauki. Interesujące projekty powstają na styku biologii i ekologii. Z jednej strony są to projekty mające na celu podjęcie walki ze szkodnikami, z drugiej uświadomienie młodzieży, a także innym członkom społeczności, w których projekty są realizowane, wagi problemów związanych z czystością ekosystemu. Projekty pierwszego typu to przede wszystkim przedsięwzięcia związane z walką ze szrotówkiem i kornikiem drukarzem. Walka ze szkodnikami to działalność ważna dla całej społeczności, ponieważ jest istotnym elementem troski o zachowanie jakości środowiska naturalnego, w którym żyjemy. Sama w sobie nie jest jednak nigdy celem podejmowanych inicjatyw. Mimo że jest to istotny problem, w projektach adresowanych do młodzieży staje się jedynie narzędziem umożliwiającym osiągnięcie, istotnych z punktu widzenia szans na udany start w dorosłość, umiejętności i wykształcenie pozytywnych postaw. Waga problemu czyni z projektów tego typu ofertę, która niemal za każdym razem budzi zainteresowanie młodych ludzi, którzy dzięki walce z problemem dotyczącym wszystkich, mogą poczuć się naprawdę ważni i potrzebni. Drugi typ projektów ekologicznych skupia się na kształceniu umiejętności prowadzenia rzetelnych badań poprzez analizowanie stanu środowiska naturalnego. Tego typu projekty tylko pozornie są trudne i wymagające. W rzeczywistości, przy relatywnej łatwości stają się wyjątkowo interesujące ze względu na swoją oryginalność. W rzadko której szkole młodzież ma okazję analizować czystość wody, gleby lub powietrza. 10 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

osobnym, nieco rzadziej pojawiającym się tematem projektów, jest problematyka wykorzystania energii odnawialnej i alternatywnych źródeł energii. To także budzi zainteresowanie młodzieży. Mimo trudności teoretycznych ta tematyka okazuje się wyjątkowo praktyczna, a tym samym wciągająca młodzież. Szczególną uwagę należy skupić na projektach matematycznych. okazuje się, że także tę najbardziej teoretyczną naukę można przekazać młodzieży w intrygujący sposób. Jedna z metod wykorzystana w wielu projektach tego typu zakłada prezentację matematyki jako nauki tłumaczącej wiele zjawisk przyrody. Młodzież ma okazję poznać matematyczne modele oparte na obserwacji przyrody, czego przykładem mogą być fraktale, czyli obiekty wyglądające dokładnie tak samo, jak elementy, z których się składają. To jeden z bardzo zaawansowanych działów matematyki, jednak doświadczenia dowodzą, że z powodzeniem można zbudować interesujący projekt polegający na poszukiwaniu fraktali w przyrodzie (jest ich bardzo wiele!). Doskonale wiadomo, że matematyka bardzo często przydaje się w wielu dziedzinach życia. Konsekwencją tej prostej obserwacji jest szereg projektów koncentrujących się na praktycznych aspektach matematyki. Zamiast abstrakcyjnych działań, można zaproponować młodzieży zajęcia z kryptologii (kto nie marzy o rozszyfrowywaniu kodów?), gier matematycznych i logicznych, analizy trendów na giełdzie, podatków, finansów przedsiębiorstwa, a nawet szachów i scrabble. Podobnie jak w przypadku fizyki, tu także matematyka jest odpowiedzią na pewną potrzebę sprawnej analizy, możliwości przewidzenia pewnych zjawisk itd. osobnym typem projektów wykorzystujących matematykę są projekty polegające na zbieraniu i analizie danych. Czymś, co przyciąga młodzież do takich projektów, jest sposób zbierania danych. Dwa najpopularniejsze projekty tego typu to projekty astronomiczne i meteorologiczne. Astronomia jest jedną z niewielu nauk ścisłych, które cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem młodych ludzi. Z jednej strony intryguje kosmos jako obszar niepoddający się łatwemu opisowi, z drugiej zaawansowana technologia, która umożliwia odkrywanie jego tajemnic. Koszt wysokiej jakości teleskopów przekracza możliwości zdecydowanej większości młodych ludzi, jednak w ramach nawet małego projektu nie jest zbyt dużym wydatkiem. Stwarza za to ogromne możliwości. Astronomią trzeba się zajmować w nocy, a to wymaga podejścia odmiennego od szkolnego. Inna forma pracy zwykle owocuje inną, zdecydowanie większą aktywnością młodzieży. Nietrudno przekonać młodych ludzi do zabawy z teleskopami, nietrudno także przekonać ich do tego, by zebrane dane segregować, selekcjonować i interpretować. W tym miejscu wracamy do matematyki, bez której takie analizy nie są możliwe. Podobnie rzecz ma się z meteorologią, która uwodzi możliwością przewidywania i testowania w praktyce modeli opracowanych teoretycznie. Tu także matematyka staje się nieodzowna, ale też nie jest abstrakcyjnym przedmiotem do zaliczenia, ale narzędziem umożliwiającym dokonywanie ważnych działań. Projekty meteorologiczne polegają na zakładaniu ministacji, w których instaluje się odpowiedni sprzęt, a następnie zbiera i analizuje dane. Duży obszar zainteresowania pomysłodawców projektów to technika, a także wysokie technologie. W Programie Równać Szanse były realizowane projekty, w których młodzież prowadziła klub robotyki (programowanie, cybernetyka, zdalne sterowanie), konstruowała modele latające (podstawy inżynierii), montowała z podzespołów proste układy elektryczne, a nawet montowała i usprawniała gokarty. 2+2=? Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 11

Wbrew pozorom, w tego typu projektach biorą udział nie tylko młodzi chłopcy. Prawdziwym sukcesem projektów technicznych jest zaangażowanie w ich realizację także dziewcząt. Na szczęście, stereotypy nakazujące w mężczyznach widzieć płeć silniej związaną z techniką są już całkowicie nieaktualne. ostatni znaczący typ to projekty orientujące się wokół szeroko pojętej informatyki. Tworzenie stron internetowych, wykorzystanie popularnych aplikacji biurowych do edytowania tekstów, obliczeń czy tworzenia prezentacji to działania obecne w niemal każdym projekcie, także w takich, które podejmują tematykę odmienną od omawianej w tej książce. W niektórych projektach informatyka staje się jednak głównym tematem. Młodzież zdobywa wiedzę na temat funkcjonowania komputerów, poznaje zasady działania i możliwości wykorzystania profesjonalnego oprogramowania i w głębszy niż w innych projektach sposób, poznaje możliwości i zasadę działania Internetu. Podsumowując ten fragment rozdziału, warto ponownie podkreślić różnorodność projektów skupiających się na naukach ścisłych i przyrodniczych. Tak jak wiele jest w nich dyscyplin i subdyscyplin, tak wiele istnieje możliwych projektów. Nauki ścisłe posiadają naturalny urok i umiejętne jego wykorzystanie z reguły gwarantuje realizację interesującego przedsięwzięcia, które może stać się znaczącym doświadczeniem w życiu młodego człowieka. Cele Podstawowy cel, który przyświeca projektom realizowanym w obszarze nauk ścisłych i przyrodniczych, wiąże się z ich powszechnym negatywnym wizerunkiem u młodzieży. Efektem sposobu uczenia przedmiotów ścisłych w szkołach jest malejące zainteresowanie i niechęć młodzieży wobec fizyki, chemii i matematyki. Mając na uwadze wagę tego obszaru wiedzy, a także możliwości, które w dzisiejszym świecie stwarza dyplom uzyskany na technicznych lub ścisłych kierunkach, autorzy projektów zachęcają młodzież do rozwoju w obszarze nauk ścisłych. Proponując innowacyjne formy pracy w tym obszarze, dążą do tego, by nauki ścisłe i przyrodnicze przestały się źle kojarzyć, co może zaowocować wzrostem zainteresowania młodzieży tą gałęzią wiedzy. Z drugiej strony celem realizowanych projektów jest ukazanie praktycznego wykorzystania nauk ścisłych. Trudno o lepszą metodę przekonania młodzieży o celowości uczenia się matematyki i biologii niż ukazanie tych często abstrakcyjnych w szkole dyscyplin jako ważnych dla codziennego funkcjonowania w świecie. Teoretyczne rozważania mają swoją wartość, o której warto pamiętać, ale dla młodych ludzi większe znaczenie mogą mieć te aspekty wiedzy, które objawią swoje praktyczne zastosowanie. Naturalnym celem projektów z omawianego zakresu jest spowodowanie, by młodzież z małych miejscowości nie czuła się w tym zakresie słabsza od swoich rówieśników z dużych miast. Egzaminy gimnazjalne dowodzą, że właśnie w tym obszarze wiedzy zróżnicowanie między wsią a miastem jest największe. Być może wynika to z abstrakcyjności nauk (albo raczej z podkreślania w szkole ich abstrakcyjnego aspektu), bowiem jak wynika z różnorodnych badań, domeną młodzieży z małych miejscowości jest w większym stopniu wiedza konkretna. Naturalne jest więc, że z większym trudem niż młodzież z dużych środowisk przyswaja wiedzę z tego obszaru. Projekty, które w dużej mierze wydobywają z nauk ścisłych ich praktyczny, konkretny 12 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

aspekt, stwarzają szansę dla młodzieży z małych miejscowości, aby w rywalizacji z młodymi ludźmi z dużych miast nie stała ona na straconej pozycji. Wielkie znaczenie ma tu samoocena młodzieży z małych miejscowości, która we własnej opinii jest słabsza niż w rzeczywistości. Projekt za każdym razem stwarza szansę nie tylko na zdobycie wiedzy, ale także na udowodnienie samemu sobie, że się ją zdobyło, co często staje się efektem dużo bardziej istotnym. Nauki ścisłe i przyrodnicze (na przykład ekologia) stają się tu jedynie narzędziem, które umożliwia podniesienie samooceny. Udane próby pozbycia się szkodnika lub skuteczna promocja ekologii pozwalają nie tylko utrzymać wysoką jakość środowiska naturalnego, ale także dają młodzieży poczucie sukcesu. W odbiorze społecznym zyskuje ona pozytywny obraz, tracą na znaczeniu negatywne stereotypy, często stanowiące znaczącą barierę w rozwoju młodych ludzi. Najbardziej konkretnym celem projektów z omawianego obszaru jest pobudzenie aspiracji dotyczących dalszego kształcenia na uczelniach technicznych i na kierunkach ścisłych. Na pozór wydaje się, że tym, co powoduje, że młodzież z małych miejscowości nie podejmuje prób dostania się na studia tego typu jest niższy poziom wiedzy. Faktycznie wiedza jest niższa, ale nie na tyle, by tłumaczyć niemal brak młodzieży ze wsi i małych miast na studiach technicznych. Dużo większym problemem jest brak aspiracji i przekonanie, że jest się za słabym. Dlatego tak ważna jest praca nie tylko nad podniesieniem poziomu wiedzy, ale także nad tym, by młodzież czuła, że ma szansę na taką właśnie karierę zawodową. odbiorcy Projekty z zakresu nauk ścisłych i przyrodniczych są kierowane do różnego typu odbiorców. Podstawowe zróżnicowanie dotyczy wieku uczestników projektów. Działania finansowane ze środków Programu Równać Szanse są adresowane do młodzieży między 13 a 19 rokiem życia, a więc przy dzisiejszym systemie oświaty obejmują dwa ważne okresy w życiu okres gimnazjum i okres szkoły ponadgimanzjalnej. Pomimo faktu, że drugi z tych etapów następuje bezpośrednio po pierwszym, różnią się one znacząco, co znajduje odzwierciedlenie w projektach. Najrzadszym typem są projekty, w których uczestniczą zarówno wychowankowie gimnazjów, jak i uczniowie liceów i techników. Projekty adresowane do młodzieży gimnazjalnej różnią się od tych, w których bierze udział młodzież ze szkół ponadgimnazjalnych. W projektach tych pierwszych podstawowym celem jest rozwój pasji, zainteresowań, ukazanie nauk ścisłych z innej niż szkolna perspektywy. okres gimnazjum to czas, w którym kształtują się zainteresowania młodych ludzi, pojawiają się pierwsze pomysły na przyszłość, młodzi ludzie testują różne obszary wiedzy, poszukując tego, w którym najlepiej się odnajdą. Biorąc udział w projektach dotyczących nauk ścisłych, dają sobie szansę, że to właśnie z tym obszarem wiedzy zwiążą swoją przyszłość. okres liceum to dla młodzieży czas, w którym zainteresowania są już w dużej mierze ukształtowane. Dzięki temu udział w projektach z obszaru nauk ścisłych jest wyborem daleko bardziej świadomym niż w przypadku gimnazjum. Licealiści w dużej mierze nie szukają już pasji, ale starają się wykorzystać szanse na rozwój zainteresowań już istniejących. W ich przypadku udział w projekcie może zaowocować wyborem ścieżki edukacji na poziomie wyższym i wejściem na określoną drogę zawodową. W wielu przypadkach udział w projekcie jest wstępem, przetarciem przed studiami E Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 13

E wyższymi. Metoda projektowa jest bowiem dużo bliższa akademickim niż szkolnym formom zdobywania wiedzy. W projektach, podobnie jak na uczelniach wyższych, większe znaczenie ma umiejętność samodzielnego poszukiwania informacji niż zdolność do ich przyswajania wprost z podręcznika. Drugi czynnik różnicujący projekty ze względu na charakter uczestników to problem adresowania projektów do aktywnych i wyróżniających się uczniów oraz do uczniów słabych. Trudno powiedzieć, aby któraś z tych form zyskiwała statystycznie przewagę nad drugą. Projekt jako forma wsparcia dla młodzieży okazuje się zarówno dobrą metodą na podniesienie kompetencji najlepszych uczniów, dobrze przygotowanych w danym temacie, jak na wyrównanie wiedzy, uczniów słabszych. Wydaje się, że podobnie jak w innych obszarach wiedzy także tu najlepsze efekty osiągane są w projektach, w których uczniowie słabi pracują wspólnie z uczniami dobrymi. Efekty projektu dotyczą zarówno jednych, jak i drugich, i są potęgowane przez naturalne w projekcie procesy wspierania słabszych przez tych, którzy lepiej radzą sobie z omawianą problematyką. Działania U Charakterystyczną cechą niemal każdego projektu jest dwoista konstrukcja realizowanych w nich działań. Z jednej strony, osią działań w projekcie są cykliczne spotkania uczestników, w czasie których realizowane są kolejne zadania, z drugiej, nie istnieją projekty, w których nie odbywałyby się działania okazjonalne i w pewien sposób specjalne. W czasie cyklicznych spotkań uczestnicy realizują kolejne etapy projektu. W przypadku projektu fizycznego mogą to być cykle eksperymentów, omówienie prac, które uczestnicy mieli wykonać samodzielnie albo w grupach pomiędzy spotkaniami, kolejne etapy pracy nad prezentacją, imprezą, materiałem do publikacji, opracowaniem danych itd. Praca wykonywana pomiędzy spotkaniami stanowi istotny element projektu. Chcąc zapewnić w projekcie przestrzeń dla samodzielności i aktywności młodzieży, warto skonstruować harmonogram tak, by część zadań musiała zostać wykonana pomiędzy spotkaniami. oczywista wydaje się tu analogia z pracami domowymi zadawanymi w czasie lekcji w szkole. Jest to jednak analogia chybiona. Prace domowe uczniowie wykonują sami, a ich celem jest zaliczenie niezależnego od innych zadania. Działania realizowane przez uczestników projektów pomiędzy spotkaniami mają charakter zadań grupowych, wymagających uzgodnienia celów, priorytetów i sposobu działania pomiędzy osobami wykonującymi zadanie w grupie. Z drugiej strony każde takie zadanie ma głębszy sens - jako element całości przybliża całą grupę do osiągnięcia ostatecznego celu, którym może być wydanie broszury, przygotowanie pokazu eksperymentów lub stworzenie serwisu internetowego. W projekcie młodzież pracuje, orientując się na wspólny cel całej grupy, a nie na swój indywidualny. To także stanowi o innej jakości pracy metodą projektu. Spośród działań okazjonalnych, często spotykanych w projektach z zakresu nauk ścisłych warto wymienić współpracę z uczelniami wyższymi, włączanie się w międzynarodowe projekty badawcze, wyjazdy edukacyjne do różnego typu instytucji i miejsc użyteczności publicznej, organizację konkursów tematycznych oraz konferencji, pokazów i upowszechnianie wiedzy. Kilka akapitów powyżej wspomniana została bliskość metody projektowej i metody 14 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

nauczania charakterystycznej dla uczelni wyższych. oczywistą konsekwencją realizacji projektów tego typu jest nawiązywanie kontaktów z uczelniami wyższymi, zwłaszcza w przypadku projektów adresowanych do licealistów. Taka współpraca może polegać na udziale młodzieży w wykładach, laboratoriach, wspólnym prowadzeniu badań i obserwacji, wizytach i prowadzeniu zajęć przez pracowników uczelni itp. Nawiązywanie współpracy z uczelniami nie tylko podnosi jakość wiedzy przekazywanej w projekcie, ale daje uczestnikom możliwość oswojenia się z przestrzenią uniwersytetu, przekonania się, że to może być miejsce, w którym warto kontynuować swoją edukację. Wielokrotnie zostało już podkreślone znaczenie wyobrażeń młodzieży na temat studiowania i szans na akademickie wykształcenie. Szczególnym przypadkiem współpracy z uczelniami jest włączenie się w międzynarodowe programy badawcze. Wbrew pozorom, dane zebrane w ogródkach meteorologicznych lub w uczniowskim obserwatorium astronomicznym mogą mieć znaczącą wartość. Zwłaszcza amerykańskie uczelnie są otwarte na współpracę polegającą na zbieraniu i przekazywaniu danych, które w dalszych etapach, już na uczelni, są poddawane szczegółowej analizie. Trudno przecenić znaczenie, jakie dla młodego człowieka może mieć fakt, że bierze udział w przedsięwzięciu o globalnej skali. Niewiele osób może się pochwalić podobnym doświadczeniem. obok uczelni młodzież biorąca udział w projektach często odwiedza innego typu jednostki badawcze, ogrody botaniczne, obserwatoria astronomiczne, planetaria, ale także oczyszczalnie ścieków, laboratoria oraz przedsiębiorstwa firmy wykorzystujące w procesie produkcji różnorodne technologie. osobnym elementem pojawiającym się w projektach są konkursy wiedzy, które wiążą się z funkcjonującym wciąż przekonaniem, że wiedza z nauk ścisłych ma charakter erudycyjny, a tym samym stanowi pewną, niezależną od praktycznych zastosowań, wartość. organizacja konkursu wiedzy staje się także elementem procesu otwierania projektu na zewnątrz, jego promocji i popularyzacji podejmowanej tematyki. Podobną funkcję spełniają również różnego typu imprezy tematyczne, organizowane często jako podsumowanie projektów. To ważny element projektu, umożliwiający nie tylko przekazanie zdobytej wiedzy, ale także dający przekonanie, że wykonana praca ma wartość, że często wiele miesięcy pracy w projekcie przyniosło efekt, który może zainteresować także innych dorosłych, rówieśników, rodziców, często także lokalne władze. Efekty Na zakończenie warto zamiast podsumowania sformułować szereg uwag na temat efektów tych projektów, tego, co z nich wynika i tego, co zmienia w uczestnikach. Po pierwsze, uczestnictwo w opisanych powyżej projektach skutkuje podniesieniem wiedzy w omawianym zakresie. To z kolei często przekłada się na wyższe oceny w szkole i lepsze wyniki na egzaminach. W żadnym innym typie projektów ta zależność nie jest równie znacząca, jak w przypadku omawianej tematyki. Nie oznacza to jednak, że jest tak w każdym przypadku. Zdobyta wiedza może czasem okazać się zbyt odległa od tej, której wymaga się w szkole i na egzaminach. Być może jednak właśnie ta jest najcenniejsza, bo w największym stopniu podnosi szanse na racjonalny wybór ścieżki życiowej. 5+ Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 15

Po drugie, samodzielne i aktywne działanie skutkuje zdobyciem wielu cennych umiejętności. W pierwszej kolejności warto wymienić te najprostsze obsługi sprzętu elektronicznego, obsługi urządzeń takich jak teleskop czy urządzenia pomiarowe. Ważniejsze od nich są jednak umiejętności takie, jak zdolność prowadzenia sumiennych, rzetelnych analiz i badań, umiejętność poszukiwania, selekcji i interpretacji informacji, analityczność i logiczność rozumowania, a także grupa umiejętności społecznych praca w zespole, umiejętność dochodzenia do kompromisu itd. Istotne są także efekty kształtowania, kreowania postaw, a więc wykształcenie aktywności, zwiększenie poczucia własnej wartości, społeczna widoczność i budowanie pozbawionego stereotypów wizerunku, większa społeczna akceptacja, a także przekonanie o możliwości podjęcia równej rywalizacji z rówieśnikami z dużego miasta. Dzięki tej świadomości wspomniana rywalizacja nie jest przegrana już na starcie. 16 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

Rozdział II Bolączki i problemy polskich szkół. Sposoby ich rozwiązywania metodą projektu. zagrożenia I PRoBLeMY PRacY z MŁoDzIeżĄ 1. PRoBLeM: ZByT LICZNA GRUPA: słaby kontakt indywidualny; problem z dyscypliną; bałagan na zajęciach; ograniczona komunikacja przestrzenna między uczestnikami.! RozWIĄzanIe: PRoJEKTy DyDAKTyCZNE: realizacja projektów wyłania aktywne grupy młodzieży; praca projektem rozwija nas i młodzież; pozyskujemy partnera (grupę młodych ludzi ) do prowadzenia zajęć z całą grupą albo w zespołach na zajęciach; mamy mniejsze problemy z dyscypliną, bo każdy może wypowiedzieć własne zdanie i czuje się ważny; wzrasta motywacja młodzieży do tworzenia i realizacji własnych projektów. B Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 17

PRzYKŁaD: W swojej karierze zawodowej kilkakrotnie pracowałam z grupami, które liczyły ponad 30 osób. Praca w tak dużej grupie nie jest łatwa. Starałam się tak planować zajęcia, żeby wszyscy młodzi ludzie czuli się ważni, mieli jednakowo równe szanse w zdobywaniu wiedzy i umiejętności podczas zajęć. Metoda projektu okazała się bardzo cenna i wielokrotnie udało mi się ją wykorzystać w pracy w dużych zespołach. W trakcie nauczania geografii Polski w klasie III gimnazjum prowadzę m.in. cykl zajęć poświęconych walorom krajobrazowo-kulturowym wybranych regionów Polski. Młodzi ludzie pracują w grupach, a każda zajmuje się innym regionem Polski. W grupie liczącej 4-5 osób uczestnicy dzielą się zadaniami. Każdy uczeń musi się zaangażować, może wykazać się swoimi uzdolnieniami. Wszystkim w grupie zależy na jak najlepszym wykonaniu zadania, zaprezentowaniu wypracowanych materiałów. Końcowym etapem pracy tą metodą jest ocena, za którą odpowiedzialni są wszyscy członkowie grupy. Najbardziej efektowne opracowania są wykorzystywane jako pomoc dydaktyczna w kolejnych latach i materiały dekoracyjne w klasopracowni geograficznej.! 2. PRoBLeM: ZŁy PLAN ZAJĘĆ: zajęcia na ostatnich godzinach (przemęczenie uczniów i nauczycieli); zajęcia na pierwszych godzinach (uczniowie zaspani lub spóźnieni); pojedyncze zajęcia w planie (brak bloków); kumulowanie trudnych przedmiotów jednego dnia; wagary, dojazdy i zwolnienia z zajęć. B RozWIĄzanIe: REALIZUJąC PRoJEKTy: pracujemy w mniejszych grupach; wyzwalamy energię grupy; zajęcia stają się ciekawsze i wprowadzamy ruch; zdobywamy umiejętności praktyczne; nie jesteśmy ograniczeni czasowo; wychodzimy poza mury placówki. PRzYKŁaDY: 1. Zajęcia z fizyki i chemii w grupie prawie 30-osobowej prowadzone przy pomocy kredy, tablicy i podręcznika to zły sen nauczyciela i ucznia. A wystarczy dopuścić młodych do głosu - niech sami utworzą grupy, np. 5-osobowe, podzielą zadania, samodzielnie wykonają doświadczenia według wcześniej przygotowanych instrukcji, opiszą wyniki, a potem się nimi podzielą. Zajęcia są ciekawe dla wszystkich obecnych, a ich efekty są długotrwałe. Wiem, bo 18 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

sama się o tym przekonałam. 2. Tak się złożyło, że pewnego dnia w jednej grupie, miałam trzy kolejne godziny fizyka, chemia i godzina wychowawcza. Ponieważ wszystkie trzy były prowadzone przeze mnie, spróbowałam popracować inaczej. W rezultacie udało się połączyć treści fizyczno-chemiczne, w które wplatałam akcenty wychowawcze. Można było bardziej elastycznie podejść do realizowanych zagadnień. Młodzież miała czas na pracę w grupach metodami aktywnymi, w efekcie uczniowie nie byli znudzeni ani zmęczeni. Dzięki takiemu połączeniu godzin nie ma pośpiechu, można przeprowadzić każde doświadczenie, omówić je, a młodzież może zaprezentować efekty swojej pracy. Wynikają więc z tego same korzyści. 3. ostatnie zajęcia. Czacha dymi. Patrzę na uczestników zajęć też parują. Nerwowe spoglądanie na zegarek o zgrozo jeszcze 40 minut! Za oknem słoneczko kusi. Gdzie jest napisane, że muszę siedzieć w pomieszczeniu? Wychodzimy mija 5 minut i jesteśmy na polanie leśnej. Wszyscy stajemy się żywymi figurami osiowosymetrycznymi, środkowosymetrycznymi, pomysły są różne. Ustawia nas uczestnik, po którym nie spodziewałam się takich zdolności świetnie kieruje grupą, zarządza, itd. Słuchamy go i posłusznie dajemy się przesuwać. Na pewno nie są to idealne figury, ale przecież kredą na tablicy też nie rysujemy idealnie. Za to wszyscy wiedzą, o co chodzi. Wracamy na zajęcia pełni energii, zadowoleni i mam poczucie, że uczniowie zrozumieli, o co chodzi. No dobra, to symetria, a co z resztą tematów? Matematykę na siódmej lekcji mam 4 razy w tygodniu! Dlaczego mam wymyślać sama? Rzucam uczniom temat, jaki musimy przerobić i zbieram pomysły na realizację w terenie. okazuje się, że nie ma rzeczy niemożliwych. Co na to dyrekcja? Pomysł jej się spodobał. Na szczęście, lubi innowacje. Zgłaszam zgodnie z procedurą wyjście z grupą i załatwione. Pytacie, co robić, gdy aura nie sprzyja? Można wyjść na korytarz, podzielić na grupy, przydzielić zadania. ostatecznie możemy też zostać w klasie, tylko ruszyć się z krzeseł. Dużym powodzeniem cieszyły się zajęcia np. odbicia symetryczne z zastosowaniem prasowanek ; należy tylko zwrócić uwagę, aby się ktoś nie poparzył żelazko dla uczestników, jak okazało się, jest czarną magią. Taka metoda pracy naprawdę działa. Nie słychać nas, grupy dobrowolnie pracują. Nam nie przeszkadza nawet dzwonek. Nie skończyliśmy przecież, a nie musimy przechodzić na następne zajęcia, więc pracujemy dalej. Biegną tylko uczniowie, którzy mają najwcześniej autobus, ale pracujemy nad przesunięciem godziny jego odjazdu. Przy takim systemie trudno popaść w rutynę. Każde zajęcia to przyjemność. Skończyły się wagary, ucieczki z ostatniej lekcji. Już nie muszę wyłazić ze skóry, aby przykuć uwagę i zmuszać moich uczniów do myślenia przecież to i tak nie działało. 4. Nowy plan zajęć. Grupa jęczy, że dwie matmy pod rząd. Chyba tylko ja się cieszę. Zaczyna się. Proponuję im inną formę zajęć, nie przyznaję się, że raczej zabiorę im przerwę. Jest to najsłabsza grupa. Sama mam wątpliwości, czy wybrana przeze mnie metoda zadziała. Trudno przecież zdarza nam się zawalić niejedną lekcję. Grupa liczy wyjątkowo mało, bo tylko 26 osób. Wybie- Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 19

! B ram dwóch najlepszych, a resztę dzielę na dwie równoliczne, na wyrównanym poziomie, grupy. Każdemu rozdaję 12 zadań (tyle ile osób liczy grupa), tłumaczę zasady. Wybierają kapitanów. Pierwsza dwunastka zostaje w klasie, druga wychodzi na korytarz. Nasza trójka komisja siada w innym miejscu, ale tak, abym widziała obie grupy (jeszcze im nie ufam). Wszyscy pracujemy. Zadania są dostosowane do ich możliwości. Widzę po minach, że chwycili, podoba im się, każdy wybrał zadanie dla siebie. Rozlega się dzwonek po pierwszej lekcji, przerażenie w ich oczach. Mówię - spokojnie, pracujcie dalej, zdążycie. Nikt nie idzie na fajkę, do WC, nie daje się odciągnąć kolegom z innych klas. Wracamy do pracowni. Każda grupa siada osobno. Idę do tyłu, komisja na bok. Rozpoczynamy mecz. Idzie świetnie. Zaskakuje mnie komisja, która jest niezwykle surowa i krytyczna, ocenia ostro. Nikt nie protestuje. Nie każde zadanie jest zrobione dobrze. Komisja podaje wtedy swoje rozwiązania. Zostały jeszcze 4 zadania, a do przerwy 5 minut i tylko ja to zauważam - oni zapomnieli o czasie. Uspokajam, że nic nie szkodzi. Te zadania są do domu. Nagradzam zwycięzców plusami za aktywność i każdego, kto wykonał coś na tablicy, niezależnie od tego, w jakiej jest drużynie. Pracujemy w ten sposób do dzisiaj. 3. PRoBLeM: ZŁA BAZA, SŁABE ZAPLECZE: brak pomocy dydaktycznych; brak pracowni przedmiotowych; brak pieniędzy na materiały. RozWIĄzanIe: Ten problem można rozwiązać wspólnymi siłami. Wiele można pokazać i wykonać sposobami domowymi. Doskonałym przykładem jest funkcjonowanie Klubów Młodego odkrywcy (KMo), o których można więcej przeczytać na stronie www.k-m-o.prv.pl PRzYKŁaD: Festiwal Młodego odkrywcy przygotowany przez szkolne kluby to dowód na to, że można robić coś z niczego, coś wielkiego, co prawie nic nie kosztuje. Plastikowe butelki, korki, kawałki styropianu, kubki po jogurtach, worki foliowe itp. to materiały, na których eksperymentowały setki uczniów, wyjaśniając przeróżne zjawiska przyrodnicze. Wystarczy do tego zbioru dołączyć nożyczki, pinezki, stare blachy, podstawowe odczynniki, palniki i można stworzyć prawdziwe działające laboratorium trzeba tylko chcieć. Przykłady takich doświadczeń można znaleźć w książce Kłodzkiego Towarzystwa oświatowego Klub Młodego odkrywcy wydanej w serii Biblioteki Akademii Programu Równać Szanse i w wielu innych wydawnictwach. 20 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

4. PRoBLeM: BRAK WSPÓŁPRACy MIĘDZyPRZEDMIoToWEJ oraz SŁABA KoRELACJA PRoGRAMÓW NAUCZANIA. RozWIĄzanIe: Metoda projektu wzmacnia współpracę międzyprzedmiotową, dlatego warto NIą pracować jak najczęściej się da.! B Realizując projekt, pamiętajmy, by stosować następujące zasady: przekonać dyrektora o wynikających z tego korzyściach dla szkoły; zwracać się bezpośrednio do osób, z którymi utrzymujemy przyjacielskie relacje; współpracować z ludźmi, którzy są lubiani i akceptowani przez młodzież; pozyskać do współpracy osoby, które w środowisku młodych są autorytetami; poszukać partnera poza szkołą (ośrodki kultury, ośrodki doskonalenia, biblioteki, osp, kawiarenki internetowe, kluby, organizacje pozarządowe, parafie, pasjonaci, aktywni nauczyciele poza szkołą). Praktyczne poznanie jakiejś dziedziny przez uczniów zmniejsza problemy związane z brakiem korelacji międzyprzedmiotowej. PRzYKŁaD: Klasa trzecia gimnazjum. Młodzież od dwóch lat często na zajęciach z zakresu geografii realizuje różne projekty. Dzisiaj zaczynamy kolejny. Siadamy w luźnym kole i w ramach burzy mózgów hasłowo rzucamy propozycje tematu projektu. Po kilkunastu minutach większości podoba się pomysł, by zająć się Polakami masowo emigrującymi do Anglii i Irlandii. Ktoś krzyczy, że to prawdziwa inwazja i tak projekt zyskuje fajny tytuł: Inwazja na Wyspy Brytyjskie. Uczestnicy sprawnie określają cele projektu, etapy jego realizacji, planują efekty, metody działania, zakres prac, spisują potrzebne materiały. Ja ustalam, za co i w jaki sposób będę oceniał. Wspólnie dzielimy między uczestników zadania na najbliższy tydzień. Gosia zauważa, że w projekt można włączyć także nauczyciela języka angielskiego oraz sztuki. Podczas przerwy młodzież przekonuje tych nauczycieli, by dołączyli do nas. Cele, zadania, efekty rozrastają się. Przez kolejne dni trzecioklasiści głównie po lekcjach malują na kartonach olbrzymią ścienną mapę Wielkiej Brytanii i Irlandii (4 x 5 m), nanosząc na niej wszystkie ważne elementy geograficzne. Mapę opisują po polsku i angielsku. Potem wyszukują 100 najciekawszych turystycznie miejsc na wyspach. Każdy losowo przygotowuje dwujęzyczny opis 3-4 miejsc oraz poszukuje ciekawych zdjęć, wycinków z folderów lub wydruków komputerowych. Przydają się tu kontakty w biurach podróży, wizyta w bibliotekach, szperanie w domowych archiwach zdjęć wakacyjnych. Na zajęciach z zakresu geografii, angielskiego i sztuki młodzież prezentuje Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 21

wylosowane przez siebie miejsca; wszyscy mają okazję poznać atrakcje Wielkiej Brytanii i Irlandii po polsku i angielsku. Potem naklejają te informacje i zdjęcia na wielkiej ściennej mapie. Prezentuje się ona imponująco, lecz ktoś zauważa, że na lądach jest kolorowo i gęsto, morza wokół są puste. Natychmiast powstaje pomysł, by za tydzień przynieść wykonane z tektury kolorowe statki, którymi każdy trzecioklasista będzie osobiście (wklejone zdjęcie) płynął na wyspy. Morza wokół zapełniają się więc fregatami, galerami, Tytanikami, okrętami podwodnymi itp. Przedostatni etap projektu to nawiązanie kontaktu z Polakami w Anglii, Walii, Irlandii lub Szkocji za pomocą Internetu i przeprowadzenie z nimi wyczerpujących wywiadów o motywach ich wyjazdu, o tym, jak im się żyje, o ich planach na przyszłość etc. Tym razem przydają się kontakty z sąsiadami i znajomymi, dzięki którym młodzież dociera pod właściwe adresy e-mailowe. Po kilku dniach kilkadziesiąt świetnych wywiadów trzymamy w rękach. Najlepsze, wraz z fotografią mapy ściennej oraz dwujęzycznymi opisami atrakcji turystycznych, trafiają do gazety szkolnej. Powstaje bogaty materiał dziennikarski. Minęły cztery tygodnie od rozpoczęcia projektu. Trzecioklasiści z dumą trzymają w rękach szkolną gazetę, w której aż 12 stron A4 zajmuje materiał przygotowany przez nich. Studiują go dokładnie i rozpoczynają dyskusje o życiu Polaków na Wyspach Brytyjskich. Mądre wnioski, dowcipne pointy, błyskotliwe zestawianie cytatów z wywiadów. Po dyskusji robimy wspólne zdjęcie na tle naszej mapy ściennej, mając poczucie, że dzięki projektowi Inwazja na Wyspy Brytyjskie wykonaliśmy kawał dobrej roboty. A ja cieszę się, że młodzi ludzie tak wiele nauczyli się w tak krótkim czasie, włączając w swoje działania kilku nauczycieli ze szkoły, rodziny, znajomych, kolegów i pozostawiając potomnym świetny materiał dziennikarski i mapę. o Anglii i Wielkiej Brytanii oraz Polakach tam pracujących wiemy na pewno więcej niż większość ludzi w naszym kraju. A za tydzień zaczynamy kolejny projekt. Ciekawy jestem, co tym razem zainteresuje młodych ludzi.! B 5. PRoBLeM NASTAWIENIE NA RoZWIąZyWANIE TESTÓW: bombardowanie uczniów testami, zabijanie samodzielnego, logicznego myślenia przez uczenie metodą krzyżówkową, problemy z czytaniem ze zrozumieniem, zanik indywidualnego podejścia do problemu (odpowiedzi są ściśle określone kluczem, schematyczne), zubożenie warsztatu pracy nauczyciela, nieuwzględnianie w systemie nauczania uczniów o innych rodzajach inteligencji niż inteligencja językowa. RozWIĄzanIe: Skoro szkoła koncentruje się na przygotowaniu uczniów do egzaminów zewnętrznych, to konieczne jest podjęcie różnorodnych działań uzupełniających inne ważne 22 Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej

umiejętności młodych ludzi, w szczególności: ocenianie własnych mocnych i słabych stron, ocena mocnych i słabych stron środowiska, w którym żyją uczniowie, umiejętność pracy w grupie, pozyskiwanie wsparcia ze strony otoczenia, planowanie działań, planowanie własnej kariery, umiejętność autoprezentacji, wychodzenie z własnymi pomysłami i osiągnięciami do innych środowisk. NAJLEPIEJ To osiągnąć, REALIZUJąC PRoJEKTy!!! PRzYKŁaD: Wielu nauczycieli uważa, że praca z uczniem powinna koncentrować się wyłącznie na przygotowaniu do egzaminów zewnętrznych. Szkoda czasu na jakieś tam poznawanie regionu, zajęcia w terenie; ja muszę przygotować uczniów do matury - tak powiedziała mi kiedyś nauczycielka ucząca biologii w szkole ponadgimnazjalnej. W tym czasie rozpoczynałam realizację projektu przygotowującego do roli młodzieżowego przewodnika po parku w ramach programu Działaj Lokalnie. Na pierwsze warsztaty przyszła spora liczba uczniów najwięcej ze szkoły ponadgimnazjalnej. Podczas realizacji projektu młodzi ludzie nabywali umiejętności komunikacji interpersonalnej oraz badali środowisko przyrodnicze. Samodzielnie planowali działania związane z poznawaniem parku w taki sposób, ażeby było to ciekawe i atrakcyjne dla ich rówieśników. Zadania wykonywali w grupach, przygotowując się do swojej roli. Zaplanowali bardzo różnorodne formy pracy, począwszy od opracowania materiałów przyrodniczych o parku aż do przygotowania inscenizacji historycznej. odpowiedzią na to, czy taka praca jest potrzebna, było ogromne zainteresowanie grup z różnych szkół oraz chęć udziału w zajęciach prowadzonych przez naszych młodych przewodników. Młodzież nabywała umiejętności autoprezentacji, dzieliła się zdobytą wiedzą z innymi, rozwiązywała problemy, szukała materiałów w różnych źródłach informacji. A przecież to nic innego jak przygotowanie do MATURy! 6. PRoBLeM: NAUCZyCIELE ŁąCZą ETATy W DWÓCH LUB WIĘCEJ SZKoŁACH: dochodzenie do kilku szkół, mniejszy kontakt z nauczycielami szkół i uczniami, przemęczenie, przeciążenie, podwójna dokumentacja, Rady Pedagogiczne, szkolenia itp. RozWIĄzanIe: Można tę sytuację wykorzystać do realizacji wspólnego projektu w dwóch lub więcej placówkach, czyli projektów międzyszkolnych.! B Możesz Inaczej - jak realizować projekty z przestrzeni matematyczno-techniczno-przyrodniczej 23