Spis treści O autorach..................................................... 7 Wprowadzenie................................................. 8 1. Po co wspomagać rozwój intelektualny niemowlaka i małego dziecka?..................... 9 Z jakim potencjałem się rodzimy?............................. Która półkula jest lepsza?.................................... 10 13 Kto skuteczniej myśli: dorośli czy dzieci?....................... 15 2. Rozwój zmysłów...................................... 16 Wzrok...................................................... 17 Słuch....................................................... Zmysł powonienia i smaku................................... 20 26 Dotyk...................................................... 30 Zmysł równowagi........................................... 32 3. Aktywność fizyczna................................... 35 Niemowlę................................................... Noszenie................................................ 36 37 Leżenie.................................................. Pełzanie i raczkowanie.................................... 39 42 Bujanie, tańczenie, huśtanie, czyli niemowlę nie jest ze szkła. 45 Dziecko w wieku od roku do trzech lat......................... 48 Chodzenie, bieganie, skakanie............................. Huśtanie i kręcenie zmysł równowagi nadal ważny......... 48 52 Łapanie, rzucanie i lepienie, czyli ćwiczenie sprawności manualnej............................................... Przedszkolak................................................ 53 55 3
4. Rozwijamy mózg dziecka, czyli sprawiamy jemu i sobie przyjemność............................ 58 Jakie nastawienie umożliwia sukces?.......................... 59 Kto ma dobrze się bawić?.................................... 63 Jak zaplanować działania?.................................... Jak zorganizować otoczenie?................................. 66 68 Jakie błędy najczęściej popełniają rodzice?.................... 69 5. Mowa i głośne czytanie dziecku.................... 72 Kiedy mówić do dziecka?..................................... 73 Po co mówić do dziecka?..................................... Jak mówić do dziecka?....................................... 74 77 Kiedy warto zacząć czytać dziecku?........................... Po co czytać niemowlęciu?................................... 81 82 Po co czytać przedszkolakowi?................................ Jak czytać dzieciom książki?.................................. 84 87 Co czytać dzieciom?......................................... Dlaczego to dorosły (a nie dziecko) powinien czytać na głos?.... 89 91 6. Nauka czytania........................................ 93 Kto może uczyć się czytać?................................... 95 Po co uczyć czytać małe dzieci?............................... 97 Jak można uczyć się czytać w każdym wieku (czyli od trzeciego miesiąca życia)?............................................. 100 Etapy nauki czytania...................................... Jak zorganizować naukę?................................. 100 103 Jak dostosować sposób pracy z dzieckiem do jego wieku?... Kontrowersje wokół metody globalnego czytania............... 105 109 7. Matematyka............................................ 111 Czym jest matematyka?...................................... Dla kogo matematyka jest trudna?............................ 112 114 Kiedy najłatwiej opanować matematykę?...................... 115 Jak wprowadzać matematykę intuicyjną (dla dzieci do trzech lat)?......................................... 116 Jak wprowadzać w świat matematyki dzieci starsze?............ Porównywanie i klasyfikacja............................... 123 123 Liczebność i proste działania.............................. 124 Geometria i stereometria................................. 126 4 www.samosedno.com.pl
8. Wiedza.................................................. 130 Po co komu ta wiedza?....................................... 131 Przecież ono i tak nic nie rozumie!............................ Co nas właściwie interesuje?.................................. 134 135 Jak pokazywać dziecku świat w sposób interesujący i łatwy w odbiorze?................................................. 136 Bity informacji........................................... 137 Programy wiedzy......................................... 141 Gry..................................................... Plakaty.................................................. 142 144 Układanki i modele....................................... 144 Filmy.................................................... 145 Eksperymenty........................................... 146 9. Języki obce............................................. 148 W jakim wieku należy uczyć się języków?...................... 149 Po co uczyć małe dzieci języków?............................. 150 Czy dwujęzyczność szkodzi?.................................. Jak nauczać języków obcych małe dziecko?.................... 151 153 Immersja................................................ Nauczanie poprzez czytanie globalne...................... 153 156 Oddziaływanie na wiele zmysłów.......................... Rozwieszanie etykiet..................................... 157 158 Czego należy unikać, nauczając języków?...................... 159 10. Wychodzimy z domu............................... 162 Dzieci kochają podróże...................................... 163 Dokąd warto zabrać dziecko?................................. Niemowlę............................................... 165 165 Dziecko w wieku od roku do trzech lat..................... Przedszkolak............................................. 166 167 Jak zaplanować wyprawę?.................................... 168 Przygotowanie wycieczki do muzeum, zoo, ogrodu botanicznego itp......................................... 169 Wyjście do teatru......................................... Wyjście na koncert, do opery.............................. 170 172 Wycieczka na łono natury................................. 173 11. Rozwój pamięci i wspomnienia................... 175 Jak działa pamięć małego dziecka?............................ 176 Co może zapamiętać małe dziecko?........................... 177 5
Jak rozwijać pamięć dziecka?................................. 179 Powtarzanie............................................. 179 Gromadzenie pamiątek................................... Opowieści............................................... 180 181 12. Koncentracja......................................... 184 Czy noworodek może się skoncentrować?...................... 185 Czego potrzebuje dziecko, by rozwijać umiejętność koncentracji?................................................ 186 Jak można ćwiczyć z dzieckiem koncentrację?.................. Niemowlę............................................... 188 189 Dziecko w wieku od roku do trzech lat..................... Przedszkolak............................................. 192 196 13. Emocje................................................ 198 Jaki jest związek intelektu z emocjami?........................ 199 Jak wspomagać rozwój emocjonalny dziecka?.................. 201 14. Zagrożenia dla rozwoju małego dziecka....... 205 Utrwalone przekonania i przesądy............................ 206 Zabawki.................................................... 208 Telewizja i reklama.......................................... 209 Komputery i Internet........................................ 212 Odżywianie................................................. 213 Literatura...................................................... 217 6 www.samosedno.com.pl
Jak kreatywnie wspierać rozwój dziecka? Jak można uczyć się czytać w każdym wieku (czyli od trzeciego miesiąca życia)? Istnieje tylko jedna metoda, która pozwala opanować czytanie bardzo małym dzieciom, gdyż opiera się ona na możliwościach ich mózgu i specyfice jego funkcjonowania w pierwszych pięciu latach życia. Jest to czytanie globalne (o którym była mowa wcześniej). Nie wymaga ono żmudnych ćwiczeń w literowaniu i sylabizowaniu wyrazów. Co więcej, nie wymaga ono nawet znajomości alfabetu. Wszystkie wspomniane umiejętności pojawiają się same, w trakcie nauki. Dziecko samo z siebie zauważa, że wyrazy dają się podzielić na sylaby i głoski, nie trzeba go tego uczyć. Najważniejszą jednak zaletą prezentowanej metody jest brak konieczności sprawdzania i kontrolowania postępów dziecka. Jeżeli rozpoczynamy naukę z kilkumiesięcznym maluchem, kontrola jest całkowicie niemożliwa. Metoda przedstawiona w niniejszym poradniku oparta jest w dużej mierze na propozycji Glenna Domana 13. Została ona jednak zweryfikowana i przystosowana dla polskich rodziców ich możliwości czasowych, a szczególnie finansowych. Wszystkie modyfikacje wprowadzono na podstawie osobistych i zawodowych doświadczeń autorów tego poradnika. Mają one ułatwić pracę z dzieckiem, a także zminimalizować prawdopodobieństwo popełnienia często spotykanych błędów. Pragnąc rozpocząć naukę czytania z małym dzieckiem, pamiętać należy, że każdy wiek ma swoje prawa i dla dzieci w różnym wieku należy przygotowywać materiały oraz organizować sesje w nieco inny sposób. Wskazówki dotyczące właściwości każdej z grup wiekowych podane zostaną w kolejnych podrozdziałach. Etapy nauki czytania Niezależnie od tego, czy rozpoczynamy czytanie z dzieckiem trzymiesięcznym, czy pięcioletnim, zawsze zaczynamy od przedstawienia mu pojedynczych wyrazów w całości. Przygotowujemy je według przepisu podanego w ramce Jak przygotować materiały?. 13 G. Doman, J. Doman, Jak nauczyć małe dziecko czytać? 100 www.samosedno.com.pl
Rozdział 6. Nauka czytania Wskazówka >> Jak przygotować materiały? Należy użyć kartki o formacie A4 (z bloku technicznego), ustawionej w poziomie. Na stronie mieszczą się dwa słowa. Czcionka: Times New Roman, rozmiar: 256. Rozmiar czcionki należy zmniejszać co kilka tygodni (w zależności od intensywności pracy i dojrzewania układu wzrokowego dziecka). Ważne: zawsze z tyłu kartki w lewym górnym rogu napisać trzeba słowo. Koniecznie umieścić trzeba też datę jego prezentacji dziecku. Rozpocząć należy od zapoznawania dziecka z ważnymi dla niego rzeczownikami. W każdym wypadku najpierw powinno być to imię dziecka. Pozostałe wyrazy różnić się będą w zależności od jego wieku i zainteresowań. Dla bardzo małego dziecka najważniejsze są otaczające je osoby, mama, tata, babcia, rodzeństwo, podczas gdy już dwulatek o wiele chętniej pozna słowa związane z czymś, co go interesuje. Dla starszego dziecka pierwszymi słowami mogą być: lokomotywa, antylopa czy nawet czaszka (pewien czterolatek zainteresowany anatomią był wniebowzięty, mogąc dowiedzieć się, jak wyglądają w formie napisanej przedmioty jego zainteresowań). Dzięki twojemu umiejętnemu podejściu nauka czytania przebiegać będzie szybko i sprawiać będzie wam obojgu ogromną przyjemność. Nie trzeba się bać, że wyrazy będą dla dziecka zbyt długie lub zbyt trudne. Dziecko postrzega je całościowo, jak ilustracje. Paradoksalnie, wyraz dłuższy może być dla dziecka o wiele łatwiejszy do rozpoznania niż krótszy. W każdym wypadku na początek powinniśmy przygotować minimum 50 rzeczowników. Następnie wprowadzane są czasowniki opisujące codzienne czynności, których stopień skomplikowania także powinien być dostosowany do wieku i zainteresowań dziecka. Dla dziecka poniżej pierwszego roku życia będą to np.: chodzi, biega, kąpie ; dla starszego mogą to być nawet takie słowa, jak: koncentruje, protestuje itp. W następnej kolejności uczymy kolorów i przymiotników. Dla mniejszych dzieci idealne na początek są proste przeciwieństwa: mały duży, gruby chudy. Następnie wprowadzamy słowo jest, a na samym końcu przyimki ( w, nad, pod, u, z ). Zawsze powinny one towarzyszyć innym słowom, stwarzającym dla nich kontekst, gdyż izolowane właściwie nie oznaczają nic i małym dzieciom bardzo trudno jest je opanować. Powinno się je zatem wprowadzać w następujący sposób: na stole, w domu, z tatą, u babci. Jest to zakończenie pierwszego etapu. 101
Jak kreatywnie wspierać rozwój dziecka? Wskazówka >> Etapy nauki czytania Etap I pojedyncze słowa: rzeczowniki (50 na początek): słowa bliskie dziecku; czasowniki: codzienne czynności; kolory; przymiotniki, proste przeciwieństwa; przyimki w kontekście. Etap II wyrażenia dwuwyrazowe: używać należy słów wcześniej wprowadzonych; można użyć ponownie wykorzystane kartki (zestawiamy słowa); można wykonać nowe zestawienia, uwzględniające liczbę i rodzaj. Etap III proste zdania: używać należy znanych słów; zacząć od dwuwyrazowych, stopniowo dodając kolejne słowa. Etap IV rozbudowane zdania Etap V książki Etap drugi obejmuje prezentację wyrażeń dwuwyrazowych. Na początku nie muszą one mieć formy zdania. Powinny to być połączenia: rzeczownik + czasownik lub rzeczownik + przymiotnik. Pamiętać należy, by zestawienia zawsze obejmowały wyrazy, które dziecko poznało wcześniej. Ze względu na fleksyjność języka polskiego jest to dobry moment, by pokazać dziecku czasowniki i przymiotniki w innej formie niż podczas etapu pierwszego. Jeżeli pokazaliśmy dziecku wyraz biały, dobrze byłoby podczas etapu drugiego zaprezentować zestawienie z jego użyciem, np. biała sukienka czy białe skarpetki. Zyskamy wtedy pewność, że dziecko ma okazję zapoznać się z różnymi formami czasowników i rzeczowników. Nie trzeba jednak prezentować wszystkich możliwych form każdego z wyrazów. Dziecko, które na co dzień styka się z językiem mówionym, ma świadomość, że wyrażenia na stół i pod stołem odnoszą się do tego samego przedmiotu, zatem i w formie pisanej będzie to dla niego oczywiste. Więcej o wątpliwościach dotyczących możliwości stosowania tej metody w języku polskim znajdziesz w ostatnim podrozdziale niniejszego rozdziału ( Kontrowersje wokół metody globalnego czytania ). Kolejnym etapem jest prezentacja zdań składających się z od dwóch do czterech wyrazów, a następnie zdań jeszcze dłuższych, o bardziej złożonej strukturze gramatycznej. Etap ostatni obejmuje samodzielne wykonanie książki. Oczywiście za- 102 www.samosedno.com.pl
Rozdział 6. Nauka czytania równo na tym, jak i na wcześniejszych etapach można, a nawet należy, posiłkować się książkami, jednakże gotowe nie są w stanie zastąpić regularnych sesji, gdyż nie są przygotowane we właściwy sposób. Zwykle czcionka jest w nich zbyt mała dla początkującego czytelnika, a obecność obrazka na każdej stronie odciąga uwagę dziecka od tekstu. Głośne czytanie książek jednak ukazuje mu, jaki jest sens nauki czytania. Stanowi dla niego niezastąpioną motywację, zatem nie należy z tego rezygnować, nawet wówczas, gdy dziecko świetnie opanowało umiejętność samodzielnego czytania. Wskazówka >> Aby zrobić książkę, którą dziecko samodzielnie przeczyta: weź papier o wymiarach 20 x 45 cm; umieść zdanie na jednej stronie, na następnej stronie obrazek (dziecko nie powinno równocześnie oglądać tekstu i obrazka); zastosuj czerwone litery o wysokości 5 cm. Jak zorganizować naukę? Kluczem do opanowania umiejętności czytania przez dziecko jest systematyczność, dlatego zanim przystąpimy do pracy z dzieckiem, musimy się zastanowić, ile czasu możemy na to poświęcić każdorazowo i jak często. Wprawdzie p o j e d y n c z a s e - s j a n i e t r w a d ł u ż e j n i ż 5 s e k u n d, jednak przerwy powinny być nie krótsze niż 15 minut. Każdy rodzic musi zatem samodzielnie zadecydować, ile sesji jest w stanie zorganizować. Od tego zależeć będzie liczba zestawów słów, a zatem i tempo przyswajania przez dziecko nowego materiału, czyli w praktyce czas, jaki zajmie dziecku opanowanie umiejętności czytania. Ponieważ każdy zestaw trzeba pokazywać dziecku trzy razy w ciągu dnia, a maksymalna liczba zestawów wynosi pięć, liczba sesji wahać się może od trzech do 15 (szczegółowe informacje na ten temat znajdziesz w ramce Organizacja sesji ). Każdy zestaw zawiera przy tym pięć wyrazów, więc dziecko ogląda od pięciu do 25 wyrazów dziennie. Liczba sesji, a zatem liczba słów prezentowanych dziecku, decyduje o liczbie słów wprowadzanych i wycofywanych każdego dnia. Wpłynie więc również na tempo przygotowywania materiałów. Z tego powodu decyzja o liczbie sesji jest bardzo ważna. Musi być podjęta z rozmysłem, z uwzględnieniem realnych możliwości czasowych rodzica. Systematyczność jest jednym z warunków sukcesu. 103
Jak kreatywnie wspierać rozwój dziecka? Wprowadzanie metody powinno przebiegać następująco: pierwszego dnia przygotować należy jeden zestaw złożony z pięciu słów. Pokazujemy go dziecku trzykrotnie. Następnego dnia przygotowujemy kolejny zestaw (pięć nowych słów). Każdy z zestawów pokazujemy trzy razy, co w sumie daje sześć sesji. Jeżeli zaplanowaliśmy wykorzystanie dwóch zestawów, to na tym kończy się proces wprowadzania. Jeżeli zestawów ma być więcej, trzeciego, czwartego i piątego dnia wprowadzamy również po jednym nowym zestawie. Daje to razem pięć ostatecznych zestawów, z których każdy pokazywany jest trzy razy dziennie, czyli osiągamy liczbę 15 sesji dziennie. Następnego dnia po osiągnięciu ostatecznej liczby sesji należy usunąć z każdego zestawu jedno słowo (czyli razem pięć słów), a na jego miejsce wstawić nowe (czyli również pięć nowych słów). Procedurę tę powtarzamy codziennie, aż do dnia, w którym wymienione zostaną wszystkie słowa z pierwszego zestawu. Od tego momentu codziennie usuwamy z każdego zestawu najstarsze słowo (stąd konieczność pisania na odwrocie daty wprowadzenia słowa), a na jego miejsce wprowadzamy nowe. Każde słowo należy zatem pokazywać trzy razy przez pięć dni, co daje 15 ekspozycji. Jest to liczba całkowicie wystarczająca, by dziecko mogło je opanować. Nie należy stosować dodatkowych powtórek ani przedłużać czasu ekspozycji. Nie należy także wracać do pokazywanych wcześniej słów. Nawet jeśli z jakichś względów dziecko nie opanowało pojedynczego słowa, będzie ono przypomniane podczas kolejnych etapów. W czasie kolejnego etapu poświęcamy na pokazywanie wyrażeń, a potem zdań, po trzy sesje, podczas gdy dwie pozostałe wykorzystujemy na wprowadzanie nowych słów. Wskazówka >> Organizacja sesji: ile wyrazów, ile razy, jak często? Wprowadzanie: 1 dzień: 1 zestaw (5 słów) x 3 pokazy co pół godziny; 2 dzień: 2 zestawy (5 słów) x 3 pokazy co pół godziny; 3 dzień: 3 zestawy (5 słów) x 3 pokazy co pół godziny; 4 dzień: 4 zestawy (5 słów) x 3 pokazy co 15 minut; 5 dzień: 5 zestawów (5 słów) x 3 pokazy co 15 minut. 104 www.samosedno.com.pl