NOWA GENERACJA W GLOTTODYDAKTYCE POLONISTYCZNEJ

METODYKA NAUCZANIA NOWA GENERACJA W GLOTTODYDAKTYCE POLONISTYCZNEJ praca zbiorowa pod redakcją Władysława T. Miodunki METODYKA NAUCZANIA UNIVERSITAS JÊZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO

ISBN 97883-242-1028-2

SPIS TREŚCI Wstęp Władysław T. Miodunka Kto i dlaczego należy do nowej generacji w glottodydaktyce polonistycznej?........ 9 I. STUDIA PRZYPADKÓW WIELO- I DWUJĘZYCZNOŚCI Marta Guillermo-Sajdak Pomiędzy językami hiszpańskim, francuskim, angielskim i polskim. Psychologiczne aspekty wielojęzyczności......... 17 0.1. Słowo wstępne............................................... 17 0.2. Psycholingwistyka co to takiego?................................ 18 0.3. Wielojęzyczność pozostaje w sferze terra ignota..................... 19 0.4. Nigdy od stworzenia świata nie było dwóch przypadków zupełnie analogicznych............................................... 21 1. Biografia językowa M.............................................. 22 1.1. Przyswajanie języka hiszpańskiego................................ 22 1.2. Nauka języka angielskiego...................................... 22 1.3. Od nauki języka francuskiego po bilingwizm hiszpańsko-francuski....... 24 1.4. Droga M. od sztuki i nauki polskiej po kurs języka polskiego............ 27 2. M. jako uczący się języków.......................................... 29 2.1. M. jako dorosły, świadomie uczący się języków....................... 29 2.2. Zdolności językowe: zdolności ogólne a zdolności specjalne............. 31 2.2.1. Kwestionariusz określający tzw. multiple intelligences............. 31 2.2.2. Wnioski z rozwiązanego przez M. kwestionariusza............... 32 2.2.3. Co to znaczy posiadać zdolności językowe?.................... 33 2.3. Motywacja w nauce języków..................................... 34 2.3.1. Filtr afektywny, organizator, monitor......................... 36 2.4. Kwestionariusz określający style uczenia się i pracy M.................. 39 2.5. Temperament i osobowość w nauce języków......................... 40 2.5.1. Mimika i gestykulacja a zmiana kodów językowych.............. 43 2.6. Ambicja w nauce języków....................................... 43 2.7. Postawa wobec języka oraz grupy językowej......................... 44 3. Wnioski końcowe................................................. 46 Bibliografia........................................................ 48 Karolina Kowalcze Bilingwizm w sytuacji komunikacyjnej wyrażania emocji. Studium przypadków dwujęzyczności polsko-włoskiej....... 49 1. Kompetencja językowa a wyrażanie emocji.............................. 49 2. Charakterystyka poszczególnych sytuacji emocjonalno-komunikacyjnych...... 52 2.1. Dyskusja................................................... 53 2.2. Kłótnia.................................................... 63

Spis treści 2.3. Przeklinanie................................................. 65 2.4. Modlitwa................................................... 68 2.5. Sen........................................................ 70 2.6. Niewerbalna komunikacja emocji................................. 72 3. Dyskurs interakcyjny jako proces współtworzony przez bilingwistów.......... 73 3.1. Struktura uczestników dyskursu interakcyjnego...................... 74 3.2. Strategie stosowane przez uczestników dyskursu...................... 76 4. Podsumowanie................................................... 81 Bibliografia........................................................ 83 Ii. badania motywacji cudzoziemców uczących się języka polskiego Anna Czeniek Motywacja studentów uczących się języka polskiego jako obcego na kursach semestralnych...................... 87 1.1. Wprowadzenie............................................... 87 1.2. Hipotezy badawcze........................................... 89 2.1. Charakterystyka populacji studentów.............................. 90 2.2. Powody podjęcia nauki języka polskiego i oczekiwania wobec kursu...... 93 2.3. Plany dotyczące wykorzystania pobytu w Krakowie................... 98 3.1. Oczekiwania wobec kursu a rzeczywistość......................... 101 3.2. Stopień realizacji przyjętych celów............................... 104 3.3. Udział studentów w zajęciach................................... 106 3.4. Samoocena studentów........................................ 109 3.5. Motywacja indywidualna a motywacja grupowa..................... 110 3.6. Motywacja a oceny uzyskane przez studentów na koniec semestru....... 112 4.1. Wnioski z badań i rewizja hipotez badawczych...................... 113 III. TEORIA LEKSYKULTURY Roberta GaLISSONA A NAUCZANIE JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO Bronisława Ligara Perspektywa kulturoznawcza nauczania kodu: teoria leksykultury Roberta Galissona...................... 119 1. Koncepcje nauczania kompetencji kulturowej w glottodydaktyce języka polskiego................................................. 120 2. Założenia podejścia R. Galissona do nauczania kultury w ramach dydaktyki JO................................................... 122 3. Kryteria wyznaczania leksykultury................................... 125 4. Charakterystyka znaku językowego należącego do leksykultury............. 127 5. Gdzie i jak szukać leksykultury?..................................... 129 6. W stronę leksykultury polskiej badania pilotażowe..................... 135 7. Uwagi końcowe................................................. 144 Bibliografia....................................................... 145

Spis treści Magdalena Pacholarz-Ziółko Leksykultura w nauczaniu języka polskiego jako obcego...... 147 Wstęp: założenia i cel pracy........................................... 147 1. Poszukiwanie polskiej leksykultury................................... 147 1.1. Założenia do przeprowadzenia ankiety wśród rodzimych użytkowników języka..................................................... 148 1.2. Respondenci ankiety.......................................... 151 1.3. Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród rodzimych użytkowników języka.. 153 2. Znajomość leksykultury u obcokrajowców uczących się języka polskiego...... 158 2.1. Przebieg badania, cele badawcze, budowa ankiety................... 158 2.2. Charakterystyka respondentów.................................. 159 2.3. Analiza wyników ankiety przeprowadzonej wśród obcokrajowców....... 162 2.3.1. Obcokrajowcy osoby z polskim pochodzeniem............... 164 2.3.2. Obcokrajowcy studenci polonistyki........................ 167 2.3.3. Słowianie............................................. 168 2.3.4. Osoby, które uzyskały najlepsze wyniki....................... 169 2.4. Proces przyswajania leksykultury................................. 179 Podsumowanie.................................................... 182 Bibliografia....................................................... 183 Anna Papież Frazeologia w nauczaniu języka polskiego jako obcego....... 185 1. Wprowadzenie.................................................. 185 2. Teoretyczne refleksje nad nauczaniem cudzoziemców polskiej frazeologii...... 187 3. Miejsce związków frazeologicznych w podręcznikach do nauczania języka polskiego jako obcego............................................. 190 Frazeologia polska. Zbiór ćwiczeń dla cudzoziemców Danuty Buttler........... 191 Nie taki diabeł straszny. Podręcznik frazeologii dla obcokrajowców Elżbiety Rybickiej...................................................... 198 Co raz wejdzie do głowy już z niej nie wyleci, czyli frazeologia prosta i przyjemna Anny Pięcińskiej................................................. 202 4. Podsumowanie analizy podręczników................................. 206 5. Badanie pilotażowe............................................... 208 Zakończenie...................................................... 218 Aneks......................................................... 220 Ankieta, cz. I............................................... 220 Ankieta, cz. II............................................... 221 Bibliografia....................................................... 222

Władysław T. Miodunka Wstęp Kto i dlaczego należy do nowej generacji w glottodydaktyce polonistycznej? Aby glottodydaktyka polonistyczna mogła rozwijać się nie tylko jako specjalizacja dydaktyczna, ale także jako specjalizacja naukowa, trzeba jej nowych badań, nawiązujących do znanych na świecie teorii i sprawdzających je na polskim materiale. Rangę glottodydaktyki polonistycznej jako specjalizacji dydaktycznej wyznaczają dwa podręczniki akademickie: ABC metodyki nauczania języka polskiego jako obcego A. Seretny i E. Lipińskiej (Kraków 2005) oraz Z zagadnień dydaktyki języka polskiego jako obcego pod red. E. Lipińskiej i A. Seretny (Kraków 2006). Ponieważ pierwszy z nich jest używany już od ponad 4 lat, warto pomyśleć o nowym wydaniu obu, uwzględniającym zarówno uwagi zgłoszone przez ich recenzentów, jak i doświadczenie oraz uwagi wszystkich ich użytkowników wykładowców i studentów, w tym doświadczenie autorów prac. Powinny to być wydania nowe, poprawione i uzupełnione. Do wymienionych podręczników powinien wkrótce dołączyć nowy podręcznik akademicki Dydaktyka kultury polskiej jako obcej. Od faktografii do podejścia zadaniowego P.E. Gębala, którego program nauczania realiów i kultury polskiej znajduje się w tomie Z zagadnień dydaktyki języka polskiego jako obcego (2006: 205 242). Znacznie gorzej przedstawiała się dotąd sytuacja glottodydaktyki polonistycznej jako specjalizacji naukowej, gdyż w tej dziedzinie prowadzono niewiele autentycznych badań naukowych. Wyjątki stanowili wszyscy ci, którzy pisali rozprawy doktorskie związane z glottodydaktyką polonistyczną, oraz ci, którzy decydowali się na habilitację w tym zakresie. Ostatnie dwa lata to okres wyjątkowy dla glottodydaktyki polonistycznej, gdyż w trzech ośrodkach akademickich odbyły się trzy kolokwia habilitacyjne badaczy związanych z glottodydaktyką. Badacze ci habilitowali się na

10 Wstęp podstawie następujących prac: Wiesław T. Stefańczyk na podstawie pracy Kategoria rodzaju i przypadka polskiego rzeczownika. Próba synchronicznej analizy morfologicznej (Kraków 2007), Grażyna Zarzycka na podstawie Dyskursu prasowego o cudzoziemcach. Na podstawie tekstów o łódzkiej wieży Babel i osobach czarnoskórych (Łódź 2006), a Piotr Garncarek na podstawie pracy Przestrzeń kulturowa w nauczaniu języka polskiego jako obcego (Warszawa 2006). Jak wynika z tytułów prac, ich problematyka jest różna: od ilościowego studium rodzaju i fleksji rzeczownika w języku polskim W.T. Stefańczyka, przez analizę dyskursu prasowego o cudzoziemcach kształconych w Polsce G. Zarzyckiej, do studium uwzględniania kultury w nauczaniu języka polskiego jako obcego P. Garncarka. Na pierwszy rzut oka najmniejszy związek z glottodydaktyką ma praca W.T. Stefańczyka. Ponieważ jest to jednak praca wyliczająca te kategorie fleksyjne rzeczownika, które są (bardzo) częste, a zatem (bardzo) ważne w nauczaniu cudzoziemców, obok tych, które są rzadkie, a więc peryferyczne i jako takie mogą się znaleźć na wyższych poziomach (np. B2, C1) nauczania polszczyzny na pewno wpłynie ona na programy nauczania gramatyki polskiej. Wpłynie nie bezpośrednio, a pośrednio dzięki autorom nowych programów i autorom nowych podręczników. Wymienione tu trzy rozprawy habilitacyjne nie są jak można by mniemać pierwszymi habilitacjami związanymi z glottodydaktyką polonistyczną. Palma pierwszeństwa należy do prof. Jana Lewandowskiego z UW, autora rozprawy Nauczanie języka polskiego cudzoziemców w Polsce. Monografia glottodydaktyczna (Warszawa 1985). Praca ta to kompendium wiedzy o wszystkim, co działo się w nauczaniu języka polskiego jako obcego od początku lat 50. do połowy lat 80. wieku XX. W glottodydaktyce polonistycznej działa obecnie więcej osób z tytułem doktora, niż napisano prac doktorskich mających jakiś związek z glottodydaktyką. Wynika z tego, że nie wszystkie osoby zainteresowane działalnością dydaktyczną decydują się na pisanie prac z tego zakresu. Przyczyny takich decyzji mogą być różne. Wymieńmy najważniejsze z nich: 1. ograniczona liczba samodzielnych pracowników nauki podejmujących się opieki nad pracami glottodydaktycznymi; 2. brak świadomości, że ze względu na politykę Rady Europy preferującą nauczanie języków obcych, a co za tym idzie zatrudnianie osób dwu-, wielo-, różnojęzycznych, warto zajmować się glottodydaktyką, warto

Wstęp uzyskiwać z tego zakresu tytuły i stopnie naukowe; w Polsce szczególnie warto, gdyż jest to specjalizacja deficytowa, także na działających od wielu lat i silnych naukowo neofilologiach, a nie tylko na polonistyce; 3. błędne przekonanie, że wśród badań filologicznych bardziej liczą się prace krytyczno- i historycznoliterackie, także prace z lingwistyki czystej niż z językoznawstwa stosowanego czy glottodydaktyki. 11 Wyliczone właśnie przyczyny tłumaczą także fakt, że prawie nie pisano dotąd prac magisterskich z zakresu glottodydaktyki polonistycznej. Choć tu przyczyną najważniejszą było to, że niemal nie prowadzono na studiach filologicznych specjalizacji, które mogłyby się zakończyć magisterium z glottodydaktyki polonistycznej. Na Wydziale Polonistyki UJ stworzono szansę podejmowania 2-letnich studiów magisterskich z nauczania języka polskiego jako obcego w roku 2005. Zgodnie z zaleceniami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przewidziano 810 godzin zajęć (wykładów i ćwiczeń) oraz 40 godzin praktyk pedagogicznych, odbywanych w formie hospitacji i prowadzenia zajęć z cudzoziemcami. Seminaria magisterskie prowadzili dr hab. Bronisława Ligara i piszący te słowa. To właśnie absolwentów tych studiów magisterskich nazywamy nową generacją w glottodydaktyce polonistycznej. Dlaczego? W ciągu dwu lat studiów ich uczestnicy zdobyli niezbędną wiedzę i umiejętności w następującym zakresie: 1. wiedzę o podejściu i metodach w nauczaniu języków obcych, 2. umiejętności w nauczaniu sprawności językowych, składających się na kompetencję językową cudzoziemców uczących się polskiego, 3. umiejętności w nauczaniu podsystemów języka polskiego jako obcego, 4. umiejętności przygotowywania zadań i testów sprawdzających znajomość języka polskiego jako obcego (na tle znajomości procesu certyfikacji języka polskiego), 5. wiedzę o europejskich standardach w nauczaniu języków obcych, 6. umiejętność zaplanowania i przygotowania lekcji, sekwencji zajęć językowych i kursu językowego na odpowiednim poziomie (od A1 do C2), 7. umiejętność posługiwania się pomocami audiowizualnymi i komputerem w celu przygotowania zajęć multimedialnych, 8. wiedzę o uwarunkowaniach psychologicznych i dydaktycznych procesu nauczania języka polskiego jako obcego.

12 Wstęp Ta wiedza i umiejętności powodują, że mamy do czynienia z pierwszą generacją specjalistów solidnie przygotowanych do nauczania języka polskiego jako obcego, z pierwszą generacją profesjonalistów w tym zakresie. To, co było dotąd, to generacje polonistów i w mniejszym zakresie neofilologów, z większym lub mniejszym sukcesem przyuczonych do nauczania języka polskiego jako obcego. Do tej generacji polonistów przyuczonych do nauczania języka polskiego jako obcego należy także piszący te słowa, na którego rozwój zasadniczo wpłynęły studia z lingwistyki stosowanej w Université de Toulouse Le Mirail (1975 1977) i uzyskany tam dyplom de troisième cycle (1977) oraz studia w Wayne State University w Detroit (1980 1981). Poza swą wiedzą i umiejętnościami absolwenci dwuletnich studiów magisterskich uczą się także prowadzenia badań i pisania pracy naukowej, jaką jest ich praca magisterska. Ponieważ dla wielu uczestników naszych studiów praca z glottodydaktyki polonistycznej jest drugą pracą magisterską, muszą poznać specyfikę badań z językoznawstwa stosowanego, glottodydaktyki oraz kontaktów językowych, ich teorię i metodologię oraz przeprowadzić badania. Rezultaty w postaci prac magisterskich są zwykle dobre lub bardzo dobre, a czasami przechodzą nasze oczekiwania. To właśnie z zaskoczenia pozytywnymi rezultatami tych studiów zrodził się pomysł pokazania fragmentów niektórych z nich. W niniejszym tomie czytelnicy znajdą dwie prace studiujące przypadki wielojęzyczności i dwujęzyczności. W językoznawstwie polonistycznym takich prac było dotąd niewiele, zupełnie jakby Polacy za granicą nie stawali się dwujęzyczni i jakby cudzoziemcy nie uczyli się nowych języków obcych, w tym języka polskiego. Jakby proces stawania się i bycia dwu- czy wielojęzycznym nie zasługiwał w Polsce na naukową analizę. Pierwszy analizowany przypadek to przypadek wielojęzyczności hiszpańsko-francusko-angielskiej z elementami znajomości języka polskiego. Najbardziej uderza w nim ideologiczna niechęć do uczenia się angielskiego i posługiwania się nim, niechęć, którą dorośli zwykle skrzętnie skrywają. Dwa przypadki dwujęzyczności polsko-włoskiej, analizowane w drugim studium, są ciekawe z tego względu, że dotyczą wyrażania emocji, czego w Polsce nie badano. Z pracy wynika też, że również rodzeństwo reaguje na emocjonalne sytuacje odmiennie, w zależności od indywidualnych cech osobowości. Kolejna praca dotyczy motywacji osób uczących się polskiego. Takich prac powstało wiele w odniesieniu do języków międzynarodowych, jednak ciągle za mało wiemy o motywacji cudzoziemców uczących się polskiego,

Wstęp zwłaszcza na kursach krótkich, semestralnych. Ponieważ grupa studentów z programu Erasmus rośnie z roku na rok, podobnych studiów powinno powstać więcej. Tom kończą trzy prace modelowe dla studiów tego typu: znajdujemy tu zagraniczną teorię i metodologię, przystosowaną do polskich warunków przez dr hab. B. Ligarę, oraz dwie prace szczegółowe, stosujące tę teorię i metodologię do nauczania języka polskiego jego słownictwa i frazeologii, stosujące trzeba to powiedzieć z powodzeniem. Ta nowa generacja w glottodydaktyce polonistycznej liczy już w samym Krakowie około 40 osób. My pokazujemy ją na przykładzie pięciu autorek prac, publikowanych w tym tomie: Marty Guillermo-Sajdak, Karoliny Kowalcze, Anny Czeniek, Anny Papież i Magdaleny Pacholarz-Ziółko. Cztery z nich kontynuują swe badania, uczestnicząc w studiach doktoranckich prowadzonych na Wydziale Polonistyki UJ, co dowodzi jeszcze jednej ważnej rzeczy: ambicji przedstawicielek nowej generacji, które nie poprzestają na udanych magisteriach i od razu podejmują studia doktoranckie. Do nowej generacji należy także Urszula Marzec, której analiza sytuacji polonistyki włoskiej ukazała się osobno, ze względu na objętość i wartość całości, gdyż pokazuje ona obraz polonistyki zagranicznej widzianej oczyma profesorów polonistyki, lektorów języka polskiego i co bardzo ważne studentów polonistyki, czyli zasadniczych elementów świata polonistycznego. To właśnie uwzględnienie oczekiwań i opinii studentów włoskich stanowi najważniejszą nowość tej pracy. Warto się z nimi zapoznać, gdyż z jednej strony ukazują one specyfikę polonistyki włoskiej, z drugiej jednak strony dowodzą, że młodzi Włosi stanowią dość typowy przykład środowiska studenckiego Unii Europejskiej. Ponieważ cała glottodydaktyka polonistyczna musi uwzględniać oczekiwania i opinie studentów z różnych krajów świata, musi na nie odpowiadać, zacznijmy od wysłuchania studentów włoskich i od odpowiedzi, co możemy zrobić, co zrobimy, żeby ich oczekiwania zostały spełnione. O praktyce dydaktycznej nowej generacji profesjonalistów w zakresie nauczania języka polskiego jako obcego najwięcej mogą powiedzieć ich zagraniczni studenci, poznający polszczyznę w ośrodkach akademickich w Polsce albo w uczelniach zagranicznych. W naszej serii wydawniczej pokażemy wkrótce pomysły adeptów glottodydaktyki polonistycznej na udane zajęcia, publikując zbiór konspektów zatytułowany 40 koncepcji dobrych lekcji, przygotowany pod redakcją Agnieszki Rabiej, Hanny Marczyńskiej i Beaty Zaręby. Poza dr A. Rabiej, 13

14 Wstęp pracownicą Katedry Języka Polskiego jako Obcego UJ, wszystkie autorki i redaktorki tego tomu są przedstawicielkami nowej generacji. Niniejszy tom anonsuje wejście na rynek edukacyjny i rynek badań naukowych nowej generacji w glottodydaktyce polonistycznej, pokazując wybrane fragmenty pięciu prac magisterskich. Tom ten jest zatem wyrazem nadziei, że wykształceni według nowych programów absolwenci specjalizacji w zakresie nauczania języka polskiego jako obcego wykorzystają szansę, jaka została im stworzona, do stania się generacją bez kompleksów, otwartą na glottodydaktykę europejską i światową, umiejącą prowadzić badania naukowe na poziomie międzynarodowym. Tom ten pokazuje, że jest taka realna szansa. To, czy ta szansa zostanie wykorzystana, zależy już tylko od przedstawicieli nowej generacji. Pomysłodawca i redaktor tego tomu życzy przedstawicielom nowej generacji, by tę szansę umieli wykorzystać.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie