Access via CEEOL NL Germany ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LIV, numer 2 2006 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI * ZWIZEK FILOZOFII PRZYRODY Z NAUKAMI PRZYRODNICZYMI W UJCIU KS. ZYGMUNTA HAJDUKA Znane jest pojcie filozofii przyrody jako nauki na pocztku kształtowania si nauk empirycznych. Niektórzy sdz, e jej zadaniem jest utorowanie w czasach nowoytnych drogi naukom przyrodniczym, po których ukonstytuowaniu si przestała by ona aktualna. Przedstawiciele pozytywizmu sugerowali (podpowiadali) przejcie wielu jej zada przez nauki przyrodnicze 1. W rónych krgach wymienionego nurtu myli negowano potrzeb istnienia i uprawiania filozofii przyrody jako dyscypliny niezalenej od nauk przyrodniczych, utrzymujc, e ukazuj one całokształt wiedzy o przyrodzie 2. Jednoczenie mówiono, e istnieje moliwo przyjcia filozofii nauki, filozofii nauk, która opiera si na ich rezultatach bada i metodach. Znamienne jest, e hasło filozofia przyrody nie wystpuje w specjalistycznych encyklopediach 3. Wielu sdzi, e filozofia przyrody jako nauka na pocztku po okresie utorowania drogi naukom przyrodniczym nie traci siły swego oddziaływania równie w trakcie aktualnego rozwoju nauki. Sugeruje bowiem problemy nowe i proponuje rozwizania w dziedzinach, w których wymienione dyscypliny naukowe nie dysponuj właciwymi narzdziami bada 4. Wydaje si, e jednym z zada współczesnej filozofii przyrody jest podejmowanie nie- Ks. dr hab. JULISŁAW ŁUKOMSKI, prof. Akademii witokrzyskiej Wysze Seminarium Duchowne w Kielcach; adres do korespondencji: ul. Czerwonego Krzya 7/4, 25-353 Kielce. 1 Zob. Z. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa: Metakosmologia, Lublin 2004, s. 17. 2 Zob. tame, s. 12-13. 3 Zob. np. Encyklopedia Katolicka, t. V, Lublin 1989. 4 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 76. W toku rozwoju nauk szczegółowych ich twórcy i przedstawiciele stawiaj problemy filozoficzne, których nie mona rozwiza na gruncie wymienionych dyscyplin, a take analitycznej filozofii nauki.
144 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI rozwizywalnych na gruncie nauk problemów filozoficznych dla wypełnienia luki midzy naukami szczegółowymi a ich teori. Nauki te (przyrodnicze) implikuj róne załoenia filozoficzne, nawet wzajemnie niezgodne. Wyniki za filozofii przyrody, która wykorzystuje zdobycze (osignicia) nauk, słu pomoc przyrodoznawstwu, zwłaszcza w zwizku z analiz zagadnie paradygmatów 5 i obecnoci idei filozoficznych w teoriach naukowych. Zdaniem ks. Z. Hajduka idee z zakresu (obrbu) filozofii przyrody, zalene w pewnym stopniu od zmieniajcych si nauk szczegółowych, które wprowadza si do nauk przyrodniczych w postaci załoe, maj wpływ na sposób pojmowania przyrody i rozwój teorii przyrodniczych 6. Obecne heurystycznie w teoriach naukowych idee filozoficzne zmieniaj si w czasie i nie mog by upewnione bez odwołania si do zakotwiczonego w filozofii dowiadczenia. Zarazem filozofia nie dysponuje uprzywilejowanym ujciem przyrody 7. Ujcie na gruncie filozofii przyrody relacji człowieka do natury wymaga odwołania si do wyników nauk przyrodniczych, które charakteryzuj si aspektywn niewystarczalnoci poznawcz. Istnieje bowiem szereg kwestii, dotyczcych przyrody, które le poza zasigiem rodków badawczych nauk przyrodniczych. Mimo postpu nauki te nie rozwizały jeszcze wszystkich problemów. Niektóre z nich naznaczone s podstawowym brakiem moliwoci rozwizania czy nawet dyskutowania okrelonych zagadnie, które dotycz otaczajcego nas wiata 8. W wielu obszarach nauki te nie dysponuj jeszcze zadowalajcymi wynikami, np. w dziedzinie problematyki ycia i jego ewolucji lub układów rónej skali. Ekstrapolacja ich metod i uogólnienie ich osigni nie zrodzi filozofii przyrody. Obejmuj one aspektywn wiedz o obiektach w naszym wiecie, podczas gdy filozofia przyrody obejmuje wiedz o całoci wiata, której nie rozpoznano do koca 9. Zwizki filozofii przyrody z naukami przyrodniczymi, które s zasadniczo niewystarczalne i metodologicznie niekompetentne do podejmowania problematyki filozoficznej, mona lepiej zrozumie na tle rozwaania (analizy) zagadnienia przedmiotu i zada filozofii przyrody 10. 5 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 19-20. 6 Zob. t e ne, Nowsze tendencje w filozofii nauki oraz w filozofii przyrody, Roczniki Filozoficzne 39-40 (1991-1992), z. l s. 293. 7 Tame. 8 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 50-51. 9 Zob. tame, s. 44, 46. 10 Zob. tame, s. 49.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 145 1. ZARYS KSZTAŁTOWANIA SI RELACJI MIDZY FILOZOFI PRZYRODY I NAUKAMI PRZYRODNICZYMI W RÓNYCH STADIACH ICH ROZWOJU W historii filozofii przyrody wyrónia si kilka epok: przedsokratejsko- -antyczn, renesansowo-owieceniow, idealistyczno-romantyczn i współczesn. W pierwszej z nich, zwanej złotym wiekiem filozofii przyrody (Pitagoras, Tales, Anaksymander, Parmenides, Heraklit, Empedokles, Demokryt) stawiano kwestie natury filozoficzno-przyrodniczej, odpowiadajc na pytanie o prazasad wszechwiata ( = dziki czemu). W okresie staroytnoci, take u Platona i Arystotelesa, dominowało poznawcze dociekanie przyrody 11. W drugiej epoce rozwoju filozofii przyrody powstaje przyrodoznawstwo w znaczeniu współczesnym (Kartezjusz, Kepler, Galileusz, Newton). W tym okresie panuje przekonanie, e ksiga przyrody jest zapisana w jzyku matematyki 12. Dominuje koncepcja nauki, któr okrelaj dowiadczenie, eksperyment i matematyczne ujcie relacji midzy zjawiskami. Powoli dokonuje si rozgraniczenie dwu dziedzin wiedzy: filozofii i nauk przyrodniczych. Proces ten, dostrzegalny u Newtona, koczy si u Kanta. Rozgraniczenia przyrodoznawstwa i filozofii przyrody dokonuje ostatecznie spekulatywna filozofia niemieckiego idealizmu. Trzecie stadium filozofii przyrody, które znalazło pełny wyraz w filozofii Schellinga i Hegla, przygotował fizykalizm Kanta. Autor ten w Krytyce czystego rozumu dał mistrzowski opis takiej struktury umysłu ludzkiego, jaka jest konieczna do wytłumaczenia Newtonowskiej koncepcji natury 13. Jego filozofia przyrody była zrelatywizowana do klasycznej mechaniki i teorii grawitacji. W systemach Schellinga i Hegla pojawiła si opozycja midzy filozofi przyrody, pojt idealistycznie, a przyrodoznawstwem XIX wieku 14. Dokonuje si parcelacja dyscyplin przyrodniczych oraz odpowiadajcych im metanauk. Nadal jednak pozostaj otwarte problemy, których nie mona rozwiza na gruncie wymienionych dyscyplin. Z wymienionych racji wyrónia si now, czwart epok filozofii przyrody, w której podejmuje ona nastpujce zadania: 1. Analizowa zrodzone 11 Zob. tame, s. 27. 12 Zob. tame, s. 28. 13 Zob. E. G i l s o n, Jedno dowiadczenia filozoficznego, przeł. Z. Wrzeszcz, Warszawa 1968, s. 160. 14 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 25.
146 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI przez przyrodoznawstwo zagadnienia, których nie potrafi ono rozwiza. S nimi: zagadnienie natury czasu i przestrzeni, kosmogenezy, biogenezy, zwizków funkcji mózgu i wiadomoci oraz wolnoci. 2. Analizowa problemy wielodyscyplinowe, takie jak: zagadnienie determinizmu, przyczynowoci, przypadku, teleologii, symetrii, jednoci przyrody, własnoci układów, upływu czasu i zasady antropicznej 15. 3. Podj prób zbudowania jednolitej koncepcji wiata. W drugiej połowie XX wieku zainteresowania filozoficzne koncentruj si na pracach biochemików i biologów. Z tych racji mona zauway, e nowsze postacie filozofii przyrody jakby wyrastaj z nauk biologicznych i z analizy odniesienia człowieka do przyrody, w której zakwestionowano zwyczaj przeciwstawiania człowieka przyrodzie. Zdaniem ks. Z. Hajduka współczesna, arystotelesowsko-tomistyczna filozofia przyrody jest na pewno pomocna w neutralizowaniu kształtujcej si po czasy współczesne opozycji midzy materi a duchem, faktem a wartoci, nauk a filozofi, wiar a rozumem 16. 2. ZWIZEK FILOZOFII PRZYRODY Z NAUKAMI PRZYRODNICZYMI UJMOWANY W PUNKCIE JEJ WYJ CIA Problem okrelenia przedmiotu filozofii przyrody omawia si z uwzgldnieniem jej odniesienia do nauk przyrodniczych oraz do ich nie wystarczalnoci 17. Przyrodnicze obrazy wiata bowiem maj filozoficzne implikacje i konsekwencje. Bywa tak, e całociowe obrazy wiata konstruuje si na bazie wyników nauk przyrodniczych i tez filozoficznych 18. Tezy te, tzn. idee filozoficzne, wprowadza si w postaci załoe do nauk przyrodniczych, które z kolei mog generowa problemy filozoficzne 19. Zagadnienia filozoficzne mog wic wyrasta z przyrodoznawstwa i wyniki nauk przyrodniczych mog wpływa na filozofi 20. 15 Zob. tame, s. 28. 16 Tame, s. 42-43. 17 Zob. tame, s. 51. 18 Zob. tame. 19 Zob. Z. H a j d u k, Współczesna posta sporów o koncepcj filozofii przyrody, Studia Philosophiae Christianae 1994, nr 2, s. 119. 20 Zob. tame, s. 123.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 147 Prawd jest, e dyskusja na temat realizmu na gruncie mechaniki kwantowej lub te rozwaania dotyczce znaczenia teorii ewolucji dla sposobu rozumienia przyrody oraz zajmowanie si teoretycznymi podstawami fizyki lub biologii wymaga znajomoci filozofii przyrody i nauk przyrodniczych 21. W filozofii tej przewaa akcentowanie zagadnie ontologicznych, w którym nawizuje si do zdroworozsdkowych obrazów przyrody i zdroworozsdkowego dowiadczenia 22. Zdarza si, e odrbno filozofii przyrody i nauk przyrodniczych dostrzega si w stopniu ogólnoci prowadzonych w nich bada 23. Wtedy filozofi przyrody uwaa si za nauk, która przekracza (transcenduje) inne nauki w przyrodzie. Oznacza to, e nie uwzgldnia ona szczegółowych aspektów formalnych innych dyscyplin traktujcych o przyrodzie. Ujmuje natomiast cało bada nad kosmosem we wszystkich jego intelligibilnych aspektach 24. Nie da si jej zbudowa bez cisłych zwizków z nauk przyrodnicz. Poza tym moe by ona pomocna nauce w tym sensie (w tym znaczeniu), e dziki niej da si eksplikowa załoenia, które funkcjonuj w naukach przyrodniczych. Nauki te bez zarysowanych podstaw filozoficznych pozbawione s właciwych ram pojciowych, które warunkuj rozumienie przyrody 25. Naley stwierdzi, e badanie struktury kosmosu oraz jego ewolucji, rozpatrywanie prawidłowoci, które w nim obowizuj, problem biogenezy oraz ewolucji ycia nale w pierwszym rzdzie do nauki. Trzeba jednak jednoczenie zauway, e od czasów presokratyków tego rodzaju zagadnienia uwaa si za istotnie filozoficzne 26. Nie brak jednak opinii, e nauki szczegółowe s całkowicie niezalene od filozofii. Tak sformułowana mocna teza doktryny neutralnoci jest niezgodna z praktyk filozofii nauki, która jak si wydaje realizuje myl Einsteina o wzajemnym stosunku zalenoci midzy nauk i teori poznania 27. Wydaje si, e nie mona równie przyj słabszej tezy doktryny neutralnoci, która zakłada rozdział filozofii od nauki w okresach rewolucyjnych zmian teorii 28. Zawsze 21 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 281. 22 Zob. tame. 23 Tame, s. 239. 24 Tame, s. 235. 25 Zob. tame, s. 236. 26 Zob. tame s. 237. Por. A. L e m aska, Filozofia przyrody i nauki przyrodnicze, Warszawa 1998, s. 134-135. 27 H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 239. 28 Zob. tame.
148 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI naley pamita o prawdzie, e adna teoria naukowa nie powstała w pojciowej próni, tzn. tylko w przestrzeni czystych danych dowiadczenia 29. Nauki dowiadczalne zakładaj problemy filozoficzne, które maj natur pojciow. Nie ustala si ich przy udziale danych empirycznych ani te nie rozpatruje za pomoc empirycznych metod. Ich rozwizania, zgodne z zasadami logicznymi i aktualn wiedz naukow, nie mog by ostateczne 30. Zdarza si, e tezy metafizyczne s wykorzystywane w wyjanianiu oraz interpretacji osigni nauk przyrodniczych. Tak np. czyni Monod. W wyja- nianiu ewolucji biologicznej odwołuje si on do teorii przypadku i na gruncie molekularnej teorii kodu genetycznego tworzy ogóln teori organizmów oraz ich ewolucji 31. W podobny sposób Whitehead charakteryzuje podstawowe obiekty, za pomoc których s formułowane prawa lub teorie nauk empirycznych. Zdaniem ks. Z. Hajduka na ogół uwaa si, e filozofia przyrody, z wyjtkiem stanowiska Hegla, jest oparta na obserwacji przyrody, realizowanej bd w dowiadczeniu potocznym, bd naukowych albo te w jednym i drugim 32. 3. ZWIZEK NAUK PRZYRODNICZYCH Z RÓNYMI TYPAMI FILOZOFII PRZYRODY Ks. Z. Hajduk wyrónia, za E. McMullinem, trzy zasadnicze typy filozofii przyrody: filozofi przyrody pierwszego rzdu, która jest autonomiczna w stosunku do wymienionych nauk przyrodniczych, filozofi przyrody drugiego rzdu, która jest w stosunku do wymienionych nauk wtórna, i filozofi typu mieszanego. Zasad tego rozrónienia jest wzgld na ródło wiedzy o przyrodzie oraz na sposób uzasadniania tez 33. W filozofii przyrody pierwszego rzdu ródło wiedzy o przyrodzie jest niezalene od konstrukcji, które buduje si w naukach przyrodniczych, i nie ma potrzeby odwoływania si do rezultatów bada przyrodniczych. Tezy tej filozofii, któr zwiemy zewntrzn filozofi przyrody, uzasadnia si nieza- 29 Zob. tame. 30 Zob. tame, s. 113. 31 Zob. tame, s. 139. 32 Tame, s. 194. 33 Zob. tame, s. 178.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 149 lenie od praktyki badawczej nauki przyrodniczej. Taki typ filozofii uprawia si, obok filozofii typu mieszanego, w nurcie filozofii klasycznej. Jej przedstawiciele ywi przekonanie, e poznawczy wgld w przyrod moe dokonywa si w sposób niezaleny od metod nauk przyrodniczych 34. Wiedza bowiem o wiecie materialnym dana jest w dowiadczeniu pierwotnym, w poznaniu potocznym 35. Wydaje si, e Arystoteles uprawiał filozofi przyrody pierwszego rzdu. Pewne elementy tej filozofii konstruował on w swej Fizyce niezalenie od pojcia nauki empirycznej w przyjtym obecnie znaczeniu. wiadcz o tym jego analizy zmiany, ruchu, materii i formy (hylemorfizmu) 36. W czasach nowoytnych wzorcowym przykładem filozofii pierwszego rzdu była kartezjaska fizyka. Materia i rozcigło s w jego systemie (Cogito, ergo sum) równowane. Tu filozofia przyrody powstaje w zwizkach dedukcyjnych z metafizyk. Nie czerpie ona uzasadnie ani z dowiadczenia potocznego, ani z eksperymentu naukowego. Stanowi nowoytn metafizyk przyrody, w której zarysowano dualizm: res extensa res cogitans 37. Wyrane odgraniczenie filozofii od nauk przyrodniczych spotykamy tak- e u Kanta i Hegla. Kant odrónia fizyk czyst, któr stanowi zbiór zda syntetycznych a priori, od fizyki empirycznej, która uznaje wnioskowanie indukcyjne ze zjawisk 38. Filozofi przyrody Kanta uwaa si za filozofi pierwszego rzdu. Jest ona niezalena od eksperymentalnego poparcia. Mona twierdzi, e przekształca on Newtonowsk filozofi przyrody drugiego rzdu w filozofi pierwszego rzdu, która w punkcie wyjcia ma charakter metafizyczny 39. W systemie Hegla rozumienie przyrody, która jest procesem tworzenia si konkretnych struktur bytu z pierwotnej substancji duchowej, warunkuj struktury ducha 40. 34 Zob. Z. H a j d u k, Filozofia przyrody a filozofia nauki, Roczniki Filozoficzne 35 (1987), z. l, s. 177-183. 35 Zob. t e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 179. 36 Zob. tame, s. 18. 37 Zob. tame, s. 181. Por. M. H e l l e r, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004, s. 71. 38 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 181-182. Por. H e l - l e r, dz. cyt., s. 120-126. 39 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 185. 40 Zob. tame s. 186. Por. H e l l e r, dz. cyt., s. 144-145.
150 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI 4. GENETYCZNE I METODOLOGICZNE OPARCIE FILOZOFII PRZYRODY DRUGIEGO RZDU NA TEORIACH PRZYRODNICZYCH 41 W tradycji empirystycznej myli jawi si filozofia drugiego rzdu. Jej przykładem jest system Newtona, który nie oddziela filozofii od nauki empirycznej (przyrodniczej). Jego Filozofi naturaln stanowi całokształt ówczesnej wiedzy o przyrodzie, która jest uzasadniana dowiadczalnie. Tak twierdzono, mimo e Newtonowska idea absolutnej przestrzeni i czasu były inspirowane platosk metafizyk 42. W ujciu Newtona przyroda realizuje matematyczne proporcje, prawidłowoci i wraz z człowiekiem stanowi celowo uporzdkowan cało. Jej pojmowanie róni si od kosmosu ukazywanego przez filozofi przyrody okresu greckiego. Na gruncie systemu Newtona pojcie do- wiadczenia i eksperymentu, które obowizuje w naukach przyrodniczych, jest właciwie równie obecne w filozofii. Std dziki Newtonowi, Locke owi i Hume owi powoli kształtuje si idea zwizku midzy filozofi przyrody i wiedz empiryczn 43. Powoli dojrzewa przekonanie, e filozofia przyrody winna by takim rodzajem wiedzy, który wykracza poza zasig docieka empirycznych i staje si wyszego rzdu sposobem poznawania przyrody 44. Stanowi to powolne przygotowanie gruntu dla powstania metafizyki indukcyjnej, która opierajc si na materialistyczno-mechanistycznej ontologii, uwzgldnia wyniki nauk przyrodniczych i przyjmuje metod indukcji. 5. FILOZOFIA PRZYRODY TYPU MIESZANEGO I NAUKI PRZYRODNICZE W punkcie wyjcia filozofii przyrody, zwanej niekiedy metafizyk szczegółow, ks. Z. Hajduk wskazuje na potrzeb konceptualizacji, uteoretyzowania i ufilozoficznienia danych, które konstytuuj zawarto tego punktu wyj- cia oraz zabiegi interpretowania tych danych. Fakty dowiadczenia naukowego i potocznego naley modyfikowa przez wymienione operacje, by mo- 41 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody a filozofia nauki, s. 177. 42 Zob. t e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 182. 43 Zob. tame, s. 183. 44 Zob. tame, s. 187,
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 151 gły one stanowi obiekty filozoficznego tłumaczenia. Zdaniem naszego Autora konstruowanie współczesnej filozofii przyrody typu arystotelesowskiego odpowiadałoby filozofii przyrody typu mieszanego 45. Istnieje bowiem obustronna zaleno, która zachodzi midzy zagadnieniami filozoficznymi i podstawowymi teoriami przyrodniczymi. Filozofi przyrody typu mieszanego uzasadniaj bowiem zarówno wyniki nauk empirycznych, jak i tezy metafizyczne. Doniosło tej filozofii eksponuje zwłaszcza odwoływanie si do pozaempirycznych kryteriów wartociowania podstawowych teorii empirycznych w okresach rewolucji naukowych 46. Niekiedy przyjmuje si, e w poznaniu naukowym jest uprawnione jedynie dowiadczenie czyste, które jest pozbawione wszelkich dodatków pochodzcych od umysłu. Tymczasem te ostatnie s [...] obecne w obserwacji, dowiadczeniu, faktach, dziki czemu nabieraj charakteru uteoretyzowania (theory-laden). S w nich zawarte składniki percepcji oraz konceptualizacji (concept-laden) 47. W okrelaniu przedmiotu percepcji decydujc rol odgrywaj teorie, przekonania i wiedza, jak dysponujemy w trakcie realizowania tych (tej) czynnoci. W tych ramach dokonuje si selekcjonowanie danych. Nawet w dowiadczeniu potocznym przyjmuje si jako sensowne tylko niektóre z nich. Inne zostaj pominite. Analizy uteoretyzowanego charakteru poznania, zwłaszcza naukowego, ukazuj problem faktów naukowych, przyrodniczych, czyli empiriologicznych. Stanowi one szczególny przedmiot bada w klasycznej filozofii przyrody (J. Maritain, K. Kłósak, S. Mazierski). Okrelenie takiego faktu, w którym wyrónia si składnik rzeczywistociowy ( prawda egzystencjalna ) i teoretyczny, zdajcy spraw z poznawczej aktywnoci podmiotu ( dobrze stwierdzona ) uznaje si za standardowe 48. Odrónia si wic fakt od zjawisk, zdarze i rzeczy. Jest on tym, co jest lub było w relacji do dowiadczenia. Zalenie od tego, czy dane s kontrolowalne w dowiadczeniu potocznym czy naukowym, mówimy o fakcie potocznym lub naukowym 49. Opinia, e stan wyjciowy bada rzeczywistoci zaley take od ingerencji struktur teoretycznych, nie jest wyrazem konwencjonalizmu lub konstruktywizmu. Fakty przez nas ustalane 45 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody a filozofia nauki, s. 182. 46 Zob. t e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 189. Por. t e ne, Filozofia przyrody a filozofia nauki, s. 182. 47 T e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 125. 48 Zob. tame. 49 Tame, s. 126.
152 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI s rezultatem dowiadczenia i wpływu elementu teoretycznego. To przekonanie zakłada realistyczn filozofi poznania i rzeczywistoci 50. 6. FILOZOFIE PRZYRODY TYPU EWOLUCYJNEGO A NAUKI PRZYRODNICZE W tradycji klasycznej w sposobach wyjaniania przyrody pomijano czynnik czasu i akcentowano w poznaniu elementy formalne. Formy, jako zasady tłumaczce, uznawane były za trwał baz nauki 51. T koncepcj wyjaniania naukowego przyrody zakwestionowała idea stworzenia i chrzecijaska koncepcja dziejów, które uwzgldniały w wyjanieniach czynnik czasu. Zasadnicza zmiana dotychczasowego sposobu interpretacji zjawisk nastpiła z chwil wprowadzenia do geologii i biologii idei ewolucyjnych 52. W wyniku tego obok arystotelesowskiego sposobu tłumaczenia, które polegało na odwoływaniu si do koncepcji czterech przyczyn, pojawił si nowy sposób tłumaczenie genetyczne... i nastpiła zmiana w aparacie pojciowym dotychczasowych systemów filozofii przyrody, nadal traktowanych jako oddzielne od nauk empirycznych. Wspomniane systemy wystpowały w postaci filozofii przyrody pierwszego rzdu lub w postaci filozofii, która ograniczała wyniki nauk przyrodniczych do płaszczyzny fenomenalnej. Pojawił si system, w którym idea ewolucji pełni funkcj głównej zasady wyjaniajcej twierdzenia 53. Ewolucyjne typy filozofii przyrody wystpuj równie w formie filozofii przyrody drugiego rzdu, któr uwaa si za przedmiotow filozofi przyrodoznawstwa (np. system H. Spencera, J. Huxleya) lub w postaci filozofii przyrody typu mieszanego, w której ródłem uzasadnie s dyscypliny analizujce proces ewolucji biologicznej oraz fenomenologiczna analiza wiadomoci 54. Zwizek filozofii przyrody z naukami przyrodniczymi jest niewtpliwy. Objawia si on poprzez wzajemne i obustronne zalenoci. Weizsäcker, Bohr i Heisenberg sdz, e nauki szczegółowe wywodz si z filozofii, która jest 50 Zob. S. K a m iski, Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1981, s. 172-173. 51 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 189. Por. t e ne, Filozofia przyrody a filozofia nauki, s. 182. 52 Zob. t e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 190. 53 Zob. tame. Por. N. M. W i l d i e r s, Ku chrzecijaskiemu neohumanizmowi, przeł. J. Fedorowska, Warszawa 1967, s. 19-34, 54 Zob. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, 190.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 153 obecna w kadej rozbudowanej teorii przyrodniczej. Niektóre tezy filozofii A. N. Whiteheada s zbiene z ewolucyjn wersj przyrody 55. Ten ostatni i Monod wykorzystuj tezy metafizyczne w interpretacji nauk przyrodniczych. Drugi z nich wyjania ewolucj biologiczn przez odwołanie si do teorii przypadku. Tworzy ogóln teori organizmów oraz ich ewolucji na bazie teorii kodu genetycznego 56. Przez odwołanie si do tez metafizycznych Whitehead charakteryzuje podstawowe obiekty, za pomoc których s formułowane prawa lub teorie nauk empirycznych... 57. Ks. Z. Hajduk wyrónia równie tzw. odrbne typy filozofii przyrody, w których uwzgldnia si wyniki nauk przyrodniczych oraz innych dziedzin wiedzy. Wyrazem jednego z nich jest opracowanie zagadnienia symetrii, którego dokonał K. Mainzer. Jest ona podstawow kategori współczesnego przyrodoznawstwa. Jej zasadnicza funkcja uwidacznia si w szczególnej i ogólnej teorii wzgldnoci, w mechanice kwantowej i w kwantowej teorii pola. Idea symetrii, znana w antycznej geometrii i filozofii przyrody, ma współczesny wyraz w matematycznej eksplikacji dokonanej w teorii grup 58. Znany jest take inny typ filozofii przyrody, który łczy aktualne wyniki nauk przyrodniczych z okrelonym systemem filozoficznym, np. arystotelesowsko-tomistycznym, tj. z jego filozofi bytu, antropologi oraz etyk. Wyniki nauk przyrodniczych m.in. z kosmologii przyrodniczej, genetyki i paleontologii skupia wokół problematyki człowieka. Zagadnienia kosmo-, bio-, antropogenezy, filozofii ycia ontogenezy i przyszłoci człowieka syntetyzuje na gruncie analizy filozoficznej i podejmuje prób włczenia ich w całociowy obraz wiata 59. 7. FILOZOFIA PRZYRODY I NAUKI PRZYRODNICZE NA GRUNCIE UJ ESENCJALIZUJCYCH Filozofia przyrody ma charakter jakociowy, poniewa jej problemy wykraczaj poza przyrodniczy sposób ich stawiania i rozwizywania 60. Zazwy- 55 Zob. tame, s. 190-191. 56 Zob. tame, s. 193. 57 Tame. 58 Tame, s. 198. Por. s. 197. 59 Zob. tame, s. 199. 60 Tame, s. 79.
154 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI czaj bywa tak, e publikacje z jej zakresu zawieraj omówienia wiedzy przyrodniczej, dotyczcej danej dziedziny, które warunkuj zrozumienie jej filozoficznych konsekwencji. Refleksja filozoficzna nad treci wymienionych omówie nie ogranicza si jedynie do filozoficznej analizy wyników nauk przyrodniczych. Dotyczy take problematyki epistemologicznej i metodologicznej, która jest zwizana z przedmiotem bada filozofii przyrody 61. Ten przedmiot, aspektywnie filozoficzny, jest nad wyraz szeroki i obejmuje róne przypadki: 1. Rozwijajce si nauki przyrodnicze generuj problemy filozoficzne. Do tych nauk wprowadza si w postaci załoe idee filozoficzne, które maj wpływ na sposób pojmowania przyrody i powstawanie teorii naukowych 62. Teorie te posiadaj załoenia metafizyczne, teoriopoznawcze i metodologiczne 63. 2. Do podstawowych zagadnie filozofii przyrody nale take kwestie, które dotycz poznania przyrody i roli filozofii w badaniach przyrodniczych, np. biologicznych lub fizykalnych. 3. Filozofia przyrody nie zamierza konkurowa z osigniciami współczesnych nauk i kwestionowa rezultatów teorii naukowych. Jej rola polega na łczeniu wiedzy przyrodniczej z filozoficzn oraz na porównywaniu rónych koncepcji kosmosu, przyrody i natury. Podejmujc zagadnienia wielodyscyplinowe, obejmuje take zagadnienia graniczne, np. zagadnienie kierunku upływu czasu. Cigle na jej gruncie jest dyskutowana kwestia pogranicza materii organicznej i nieorganicznej 64. 4. Problem zwizku midzy przestrzeni, czasem i materi, który dyskutowano w czasach Platona i Arystotelesa, jest obecnie przedmiotem analizy w teorii wzgldnoci. Odnoszc relatywistyczny opis czasoprzestrzeni do wiata jako całoci, znajdujemy si ju na gruncie kosmologii przyrodniczej 65. Wystpuj w niej problemy filozoficzne zwizane z pytaniem o pocztek i koniec czasu. 5. Filozoficzne problemy dotycz take bioukładów i rekonstrukcji teorii ewolucji oraz jej ogranicze w zakresie wyjanie. Inne z nich dotycz równie (wi si) z planowoci i celowoci w przyrodzie. 61 Zob. tame. 62 Zob. t e ne, Współczesna posta sporów o koncepcj filozofii przyrody, s. 119. 63 Zob. tame, s. 123. 64 Zob. tame, s. 121. Por. t e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 86. 65 T e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 82.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 155 6. Zdaniem niektórych filozofów przyrody charakteryzuje si ona mozaikow wartoci, któr powoduj zagadnienia pochodzce z rónych gałzi wiedzy przyrodniczej i filozoficznej 66. 7. Zagadnienie racjonalnoci przyrody, które jest bardzo wanym problemem filozofii przyrody, stanowi jako kwestia matematycznoci wiata ciche załoenie nauk empirycznych. Doda naley, e zagadnienie substancji, pojmowanej jako podłoe własnoci, doprowadziło do powstania nowoytnego pojcia materii w naukach przyrodniczych 67. Naley zauway, e w wymienionych przypadkach i okrelonych zagadnieniach elementy filozofii przyrody przeplataj si z elementami nauk przyrodniczych. Dostrzega si w tym powizanie dwóch dziedzin wiedzy o kosmosie. 8. ZWIZEK EGZYSTENCJALIZUJCYCH UJ FILOZOFII PRZYRODY Z NAUKAMI PRZYRODNICZYMI Ujcie egzystencjalizujce, kształtowane pod wpływem metakosmologii J. Maritaina, w polskiej tradycji filozoficznej jest najbardziej reprezentatywne dla pogldów ks. K. Kłósaka. ywi on przekonanie, e filozofia przyrody i filozofia przyrodoznawstwa s dopełniajcymi si gałziami wiedzy. Rónic midzy nimi wyznacza przedmiot formalny, którym jest zmienno bytu (ruch ilociowy, jakociowy i lokalny) 68. Natomiast przedmiot materialny jest ten sam, tj. wiat nieorganiczny i organiczny, ujmowany take poznawczo przez nauki przyrodnicze. Według wymienionego ujcia poznanie przyrodnicze nie jest wystarczalne, poniewa nie odpowiada na wszystkie pytania, które odnosz si do przyrody. Jako empiryczne jest ono fragmentaryczne, poniewa nauki przyrodnicze z racji swoistych metod badawczych nie mog podj pewnych zagadnie, które staj si przedmiotem bada filozoficznych w aspekcie dlaczego cokolwiek istnieje. Oznacza to szukanie racji ostatecznych dla całej rzeczywistoci. Nauki te w ramach swych metod nie ujmuj ani istoty rzeczy, rozumianej filozoficznie, ani te przyczyn w wymiarze filozoficznym. 66 Zob. tame, s. 83. 67 Zob. tame, s. 87. 68 Zob. tame, s. 88-89.
156 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI Nie wychodz bowiem poza sfer zjawisk i zwizków (relacji) midzy nimi. Wyrazem tych realnych zwizków s jzykowe okrelenia praw i teorii przyrodniczych 69. Przedmiotem bada filozofii przyrody s byty realne, które ujmujemy poznawczo w aspekcie egzystencjalnym jako istniejce. Ich istnienie realizuje si w czasie dziki temu, e materia, realny składnik złoenia bytowego, jest podłoem ich zmiennoci i ewoluowania, które dokonuj si w czasie. Czasowy sposób istnienia przedmiotów materialnych stał si nowym elementem przedmiotu filozofii przyrody 70. Doda naley, e nie rozstrzygnito kwestii, w jakim stopniu filozofia przyrody winna by oparta na dowiadczeniu naukowym. Nie przyjmuje si [te] trwałoci idei z zakresu filozofii przyrody, o ile s uzalenione od zmieniajcych si nauk szczegółowych 71. 9. ZWIZEK NAUK PRZYRODNICZYCH Z FILOZOFI PRZYRODY W WIETLE KLASYCZNEJ FILOZOFII (NA GRUNCIE KLASYCZNEJ FILOZOFII) Róne formy filozofii klasycznej (perypatetyckiej), które wyjaniaj rzeczywisto przez odwołanie si do ostatecznych racji jej istnienia, stanowi centraln grup koncepcji poznania filozoficznego. Pomijajc w tych koncepcjach zarys historii zwizków nauki z filozofi, naley zauway w ostatniej jej fazie wtek scjentystyczny, który trwał a do obecnych czasów. Pewne postacie tego wtku wystpuj u niektórych polskich przedstawicieli tomizmu lowaskiego, np. u ks. K. Kłósaka, S. Mazierskiego i S. Kamiskiego. Wymienieni autorzy nie byli zwolennikami rozwizywania zagadnie filozoficznych metodami nauk przyrodniczych i nie wyprowadzali bezpo- rednio z danych przyrodniczych wniosków filozoficznych. Korzystali jednak z wyników tych nauk, wykrywajc w nich okrelone treci filozoficzne, i ustalali w nich ontyczne implikacje typu redukcyjnego przez odwołanie si do analizy faktów. Ich orientacj tomizmu nazwano filozofi otwart na sze- 69 Zob. tame, s. 89. 70 Zob. tame. 71 H a j d u k, Nowsze tendencje w filozofii nauki oraz w filozofii przyrody, s. 294.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 157 roko pojte dowiadczenie 72. W tym otwarciu filozofii, jako systemu teoretycznego, na dowiadczenie dokonuje si ustawiczny dialog midzy tym, co racjonalne, i tym, co empiryczne 73. W dialogu tym teoretycy skupiaj si na analizie zmian, które dokonywały si w naukach matematyczno-przyrodniczych. Ich metodologia jest otwarta na dowiadczenie i osignicia nauk. Wyraa si przez przyjcie hipotetycznego modelu rozwoju nauki. Stopie otwartoci na dowiadczenie okrelaj specjalici. W zwizku z tym naley zauway, e przedstawiciele tradycji tomistycznej twierdzili, i zasig otwartoci, o której mowa, nie moe dotyczy pierwszych zasad logiki i ontologii, poniewa te nie mog podlega korekturze 74. Uwzgldnia za otwarcie si filozofii na poznawcze osignicia nauki. Kwesti zwizku filozofii przyrody z naukami szczegółowymi, szczególnie przyrodniczymi, rozpatruje ks. Z. Hajduk ju w zwizku z dyskusj zagadnienia, w jakim stopniu w punkcie wyjcia filozofii przyrody naley uwzgldni udział dowiadczenia naukowego. Z tej racji dyskusja ta oznacza zarazem dyskusj nad relacj tomistycznej filozofii do nauk przyrodniczych. Celem analiz jest rozwizanie kwestii, w jakim stopniu mona korzysta z filozofii przyrody i z wyników przyrodoznawstwa, traktowanego jako system teoretyczny, który wyraa si w odpowiednim jzyku 75. Filozofia klasyczna moe si okaza otwart lub zamknit na uzupełnienia lub modyfikacje. Chodzi tu o ubogacenie pierwotnego systemu, a przez to i o jego rozwój wewntrzny oraz zewntrzny, który nie narusza spójnoci całego systemu. Wchodz tu w gr tezy ontologiczne, które ujawnia si w wyniku analizy całego systemu filozoficznego, a take o wprowadzenie do twierdze innych systemów. Uwzgldnia si równie wyniki nauk szczegółowych formalnych, przyrodniczych i humanistycznych. Charakterystyka tak rozumianej otwartoci jest z zasady relatywizowana do nauk przyrodniczych 76. Nauki te rozpatruje si w tomizmie empiriologicznie lub ontologizujco 77. 72 Zob. t e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 261. Tak pojt filozofi uprawiali od połowy XX wieku skupieni wokół szwajcarskiego czasopisma Dialectica F. Gonseth i J. Piaget. 73 T e ne, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa, s. 262. 74 Zob. tame. 75 Zob. tame, s. 263. 76 Zob. tame, s. 264-265. 77 Zob. tame, s. 268.
158 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI 10. ZWIZEK FILOZOFII PRZYRODY Z NAUKAMI PRZYRODNICZYMI W UJCIACH POZAKLASYCZNYCH Wydaje si, e odrbno filozofii przyrody i nauk przyrodniczych wyznacza sposób badania przez wymienione dyscypliny przyrody. Dostrzega si rónice midzy wymienionymi dziedzinami w stopniu ogólnoci prowadzonych bada. W tych badaniach filozofia przyrody przekracza inne nauki o przyrodzie, poniewa uwzgldnia ich partykularne aspekty formalne i w ten sposób ujmuje cało (obejmuje cało) bada nad kosmosem we wszystkich jego aspektach, które s dostpne rozumowi 78. Wikszo teoretyków ywi przekonanie, e nie mona jej zbudowa bez cisłych zwizków z wymienionymi dyscyplinami. Tradycja filozofii przyrody, która pozostaje w zwizkach z naukami przyrodniczymi, znalazła swój wyraz w Newtonowskiej filozofii naturalnej, któr identyfikowano z fizyk jako nauk przyrodnicz. Fizyk t uznano w romantycznej filozofii przyrody za nieadekwatne narzdzie poznania przyrody. Ks. Z. Hajduk nie podziela opinii, e zwizki filozofii z nauk redukuj si w istocie do roli wyłcznie heurystycznej, to jest m.in. do stymulowania sformułowa tez naukowych 79. W filozofii przyrody pisze on mieci si w szczególnoci cały szereg refleksji metafizycznych nad wynikami nauki 80. Perspektywy poznawcze, które wystpuj w nauce, s o wiele wsze. Nauki przyrodnicze bowiem nie umoliwiaj osignicia ogólnego ujcia poznawczego przyrody. Współczenie wyniki tych dyscyplin uwzgldnia si w dyskusjach nastpujcych problemów: determinizm, indeterminizm, istota przyczynowoci, natura przestrzeni i czasu, cigło i niecigło materii, energii, i nieskoczono wiata. Wymienione zagadnienia maj równie wymiar filozoficzny i staj si przedmiotem zainteresowania take filozofów. Filozofia przyrody jest wic nieodzownie uwarunkowana przez nauki przyrodnicze. Filozoficznej refleksji o przyrodzie nie dokonuje si w zasadzie na podstawie wiedzy zdroworozsdkowej, lecz naukowej 81. Wiedza naukowa, któr si w niej uwzgldnia, winna by aktualna, współczesna. Filozofia przyrody nie powinna by przez nauki jedynie suponowana 82. Winna 78 Zob. tame, s. 235. 79 Zob. tame, s. 245. 80 Tame, s. 245. 81 Tame, s. 247. 82 Tame.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 159 by ona tak wyeksponowana, by wiedza z zakresu nauk przyrodniczych była z ni stowarzyszona. Zwizek midzy naukami szczegółowymi a filozofi dobrze ukazuj współczesne zmiany w dziedzinie sposobu okrelania (pojmowania) przyczynowoci. W tradycji Hume a i Kanta utosamiano przyczynowo z determinizmem, który póniej zakwestionowano w mechanice kwantowej. W wyniku tego odgraniczono przyczynowo od determinizmu i zachowano w wyjanieniach rzeczywistoci materialnej zasad przyczynowoci, któr ujmuje si w wymiarze egzystencjalnym 83. Zwizki nauki z filozofi ujawniaj si take na tle problematyki powizania człowieka z przyrod i jego transcendencji oraz postulowanych współczenie postaw odpowiedzialnoci wobec rodowiska naturalnego. Kwestia tych postaw ley poza zasigiem kompetencji poznawczych i metodologicznych dyscyplin przyrodniczych. Zagadnienie godnoci osoby ludzkiej, niezbywalnych praw człowieka, jego odpowiedzialnego wkraczania w rodowisko przyrodnicze i społeczne moe by wyjaniane i rozstrzygane poza metodami wymienionych dyscyplin, tzn. na gruncie filozofii, w sferze porzdku powinnociowego: jak powinno by 84. Nie nauki przyrodnicze, lecz filozofia moe zasadnie uwraliwia na zagadnienie sposobów rozumienia natury i sposobów naszego odniesienia do przyrody, w której wci powodujemy nieodwracalne zmiany przez wprowadzanie materiałów i energii do gleby, powietrza i wody, przez zuycie surowców i erozj, przez zmiany obiegu pierwiastków i klimatu. Jest rzecz oczywist, e obecnie trudno jest wraca do antycznych koncepcji kosmologicznych. Moliwe jest jednak akcentowanie zakotwiczenia człowieka w przyrodzie. Moliwa jest taka interpretacja nauk przyrodniczych i sposobu prezentowania przyrody, który pozwala na reorientacj w stron idei antycznej, e autentyczno człowieka ley w harmonii z natur. Ta natura stanowi zaplecze naszego istnienia. Na natur-przyrod ukierunkowano obecnie projekty badawcze: przestrzeni kosmicznej, syntetyzowania bioukładów i układów biotechnicznych oraz regulowania biologicznej reprodukcji. Wskazuje to porednio na potrzeb nowych bada w dziedzinie zwizków filozofii przyrody z innymi dziedzinami wiedzy przyrodniczej. Nasz Autor kreli z niezwykł erudycj teori zwizków inter- oraz 83 Zob. tame, s. 248. 84 Zob. tame, s. 247.
160 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI intrateoretycznych, wskazujc na kilka nurtów bada 85. Naley zauway, e bezporednie ujcie rysów przyrody nie wydaje si współczenie moliwe do zrealizowania niezalenie od teorii przyrodniczych i bez cisłych zwizków z nauk. Zaleno od okresów dziejów oraz od teorii naukowych wydaje si stanowi integralne składniki aktualnej filozofii przyrody, w której uwzgldnia si wyniki nauk przyrodniczych oraz analitycznej filozofii nauki. Z nauki wywodzi si wiele wartociowych idei filozoficznych XX wieku, np. takie koncepcje teoretyczne, jak zasada komplementarnoci oraz zasada nieoznaczonoci. Konsekwencje ich przyjcia wykraczaj poza obszar przedmiotowy dyscypliny macierzystej i maj take wymiar filozoficzny 86. Doniosłe dla przyszłoci bada jest ukazanie przez Autora relacji midzy filozofi przyrody i filozofi nauki. Formułowanie bowiem problemów filozoficznych na kanwie nauk przyrodniczych spotyka si z wprowadzaniem idei filozoficznych do tych nauk w postaci załoe. Wydaje si, e obecnie zorientowanie filozofii przyrody idzie w stron nauk przyrodniczych i filozofii nauki 87. Zajmowanie si bowiem problematyk podstaw fizyki lub biologii wymaga znajomoci zarówno nauki, jak i filozofii. Jest to widoczne na przykładzie dyskusji, które dotycz realizmu na gruncie mechaniki kwantowej czy doniosłoci teorii ewolucji. Cenna poznawczo jest, przedstawiona przez ks. Z. Hajduka, charakterystyka sposobów okrelania przedmiotu i zada filozofii przyrody przez systemy monizujce, systemy tomistyczne i systemy spoza nurtu tomistycznego. Przyjmuje si w nich, e filozofia winna utorowa drogi współczenie kształtujcym si naukom przyrodniczym, sugerowa problemy i proponowa rozwizania, podejmowa próby syntezy poprzez porzdkowanie wyników nauk przyrodniczych w spójn cało. Winna te pomaga w dziedzinie wprowadzania idei filozoficznych do powstajcych nauk w postaci takich załoe, które maj wpływ na sposób ujmowania przyrody i tworzenia teorii naukowych 88. Jednoczenie z drugiej strony rozwijajce si nauki przyrodnicze winny rodzi problemy filozoficzne. Do tych zagadnie generowanych przez nauki przyrodnicze nale m.in. problem czasu, przestrzeni, kosmoge- 85 Zob. tame, s. 201-230. Por. t e ne, Współczesna posta sporów o koncepcj filozofii, s. 123. 86 Zob. t e ne, Nowsze tendencje w filozofii nauki oraz w filozofii przyrody, s. 292. 87 Zob. tame s. 293. Por. t e ne, Współczesna posta sporów, s. 115. 88 Zob. t e ne, Nowsze tendencje w filozofii nauki, s. 293.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE W UJCIU KS. Z. HAJDUKA 161 nezy, biogenezy, determinizmu, przyczynowoci, teleologii i jednolitej koncepcji wiata. Obecnie nowoci filozofii przyrody wyrastaj z obszaru nauk biologicznych, biochemicznych i z bada fizyków. BIBLIOGRAFIA G i l s o n E.: Jedno dowiadczenia filozoficznego, przeł. Z. Wrzeszcz, PAX, Warszawa 1968. H a j d u k Z.: Filozofia przyrody a filozofia nauki, Roczniki Filozoficzne 35 (1987), z. l, s. 177-183. Nowsze tendencje w filozofii nauki oraz w filozofii przyrody, Roczniki Filozoficzne 39-40 (1991-1992), z. l, s. 283-303. Współczesna posta sporów o koncepcj filozofii przyrody, Studia Philosophiae Christianae 1994, nr 2, s. 119-134. Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa: Metakosmologia, TN KUL, Lublin 2004. H e l l e r M.: Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Znak, Kraków 2004. K a m iski S.: Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, TN KUL, Lublin 1981. L e m aska A.: Filozofia przyrody i nauki przyrodnicze, ATK, Warszawa 1998. W i l d i e r s N. M.: Ku chrzecijaskiemu neohumanizmowi, przeł. J. Fedorowska, PAX, Warszawa 1967. A RELATIONSHIP BETWEEN THE PHILOSOPHY OF NATURE AND NATURAL SCIENCE ACCORDING TO REV. ZYGMUNT HAJDUK S u m m a r y Philosophy of nature as a science in the beginning, having paved a way for natural sciences, has not lost its impact even today. It suggests new problems and proposes solutions in the domains which the scientific disciplines in question cannot solve because they do not have appropriate tools. On can notice the relationship between the philosophy of nature and natural sciences in various stages of their development. It happens so that the overall images of the world are constructed on the basis of the results of natural sciences and philosophical theses. Those theses, i.e. philosophical ideas are introduced as presuppositions into natural sciences, which in turn may generate philosophical problems. One can observe a relationship between natural sciences and various types of the philosophy of nature from the ancient times till today. The classical tradition had ignored the factor of time in the manners it sought to explain nature and, instead, stressed formal elements in knowledge. This conception of the scientific explanation of nature was questioned by the idea of creation and the Christian conception of history which took the factor of time into account in explanations. The principal change of the hitherto manner of interpretation of phenomena had taken place at the moment of introducing
162 KS. JULISŁAW ŁUKOMSKI evolutionary ideas into geology and biology. Owing to this genetic explanation appeared, and the conceptual apparatus of the hitherto systems of the philosophy of nature changed. On the grounds of the essentialising approaches the elements of the philosophy of nature are mixed with the elements of natural sciences. One can notice also a relationship between the existential approaches of the philosophy of nature and natural sciences. Much attention is devoted to the relations between natural sciences and the philosophy of nature on the grounds of classical philosophy and in the non-classical positions. Translated by Jan Kłos Słowa kluczowe: typy filozofii przyrody, punkt wyjcia, załoenia, formułowanie problemów filozoficznych, wyjanianie, czas. Key words: types of philosophy of nature, point of departure, presuppositions, formulating philosophical problems, explanation, time Information about Author: Rev. Dr. JULISŁAW ŁUKOMSKI High Theological Seminary in Kielce; address for correspondence: ul. Czerwonego Krzya 7/4, PL 25-353 Kielce.