EKOFILOZOFIA JAKO PRAKTYCZNA FILOZOFIA PRZYRODY

Transkrypt

1 Access via CEEOL NL Germany DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA 355 ANTONI SKOWROSKI EKOFILOZOFIA JAKO PRAKTYCZNA FILOZOFIA PRZYRODY W filozofii przyrody mona wyróni trzy zasadnicze działy: kosmofilozofi zajmujc si filozoficzn interpretacj wiata nieoywionego; biofilozofi odnoszc si do wiata materii oywionej; ekofilozofi analizujc wzajemne relacje wiata oywionego i nieoywionego w kontekcie aktywnoci człowieka. W zakres bada ekofilozofi wchodz zagadnienia zwizane z okreleniem przyrody i miejsca w niej człowieka, relacji człowieka do rodowiska naturalnego, rozpoznawanie zagroe i propozycja normatywnych rozwizania w kwestii ochrony rodowiska społeczno-przyrodniczego. Zmiany, którym podlega wiat przyrody, s naturaln konsekwencj fizycznych i biologicznych praw rzdzcych układami przestrzenno-czasowymi. Pierwotnie miały one naturalne podłoe. Z chwil jednak, kiedy w wiecie pojawiła si nowa, wcze- niej nieznana siła w postaci intelektu ludzkiego, proces zmian przyrodniczych zintensyfikował si i nabrał nowego wymiaru. Sił własnego rozumu człowiek coraz wszechstronniej zaczł opanowywa przyrod, wykorzystujc j do realizacji własnych celów, de i pragnie. W osigniciu tych zamierze pomocna stała si nauka, technika i technologia. Rozwój nauki i techniki przyczynił si do powstania cywilizacji naukowo-technicznej, która obok korzystnych skutków niesie z sob take niekorzystne konsekwencje, odczuwalne i zauwaalne ju dzisiaj w wymiarze globalnym 1. Postp naukowo-techniczny oraz cywilizacja kształtowana na filozofii i wiatopogldzie propagujcym materialistyczne i konsumpcyjne wzorce ycia, doprowadziły ludzko do sytuacji kryzysowej. W wymiarze przyrodniczym przejawia si to w naruszeniu równowagi biologicznej 2. Jednake w tym kryzys ekologiczny si nie wyczerpuje. Mona postawi tez, e współczesny kryzys ekologiczny jest odzwierciedleniem wielkiego kryzysu cywilizacyjnego, w którym sprzone s przynajmniej trzy powane kryzysy zachowa ludzkich: Ks. dr ANTONI SKOWROSKI Katedra Prawa i Zarzdzania rodowiskiem w Instytucie Ekologii i Bioetyki UKSW; adres do korespondencji: ul. Dewajtis 5, Warszawa; askowronski@uksw.edu.pl 1 Wraz z tym, jak zasig i moliwoci działania człowieka osignły wymiar globalny, take moliwoci kryzysu ekologicznego osignły wymiar globalny. Por. A. K i e p a s, Ryzyko rodowiskowe przedmiot nauki i ekofilozofii, Problemy Ekologii 1998, nr 1, s Problem ten został ju ciekawie opisany przez J. Dorsta w rozdz. III: Błdy ekologiczne a upadłe cywilizacje jego ksiki pt. Siła ycia (Warszawa: PIW 1979, s ). ROCZNIKI FILOZOFICZNE 54:2006 nr 1

2 356 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA kryzys odniesie w stosunku do przyrody, kryzys zachowa społecznych i kryzys osobowoci ludzkiej 3. Praktyczny wymiar kryzysu ekologicznego dotyczy nie tylko degradacji przyrodniczego rodowiska ycia, ale take degradacji wewntrznego rodowiska człowieka i dotyka sfery społecznej, osobowej oraz duchowej rozwoju jednostek i całych społeczestw. Rosncy antagonizm społeczny, utrata poczucia bezpieczestwa, brak sprawiedliwoci, wojny, terroryzm, niesprawiedliwo społeczna i ekonomiczna, brutalizacja ycia, bezsensownoycia, utrata wartoci moralnych itp. 4 to tylko niektóre przejawy innego wymiaru tego kryzysu. Nie wystarczy zatem kwestii ekologicznej ograniczy tylko do ekonomicznych, prawnych, politycznych, finansowych czy technicznych rozwiza. Problem nie bdzie te rozwizany, jeli go ograniczymy tylko do opisania i zrozumienia mechanizmów tych wszelkich zjawisk, które go konstytuuj. Potrzeba głbszej analizy, sigajcej z jednej strony do ontycznych podstaw tego niekorzystnego zjawiska, a z drugiej strony dcych do sformułowania takich sdów i ocen, które stopniowo rozwizywałyby te palce kwestie współczesnego wiata. Pomocnym narzdziem w tym wzgldzie od jakiego czasu jest filozofia, z jej now gałzi, powszechnie dzi ju okrelan mianem ekofilozofii. Najogólniej mona powiedzie za A. Papuziskim e ekofilozofia jest to dział filozofii podejmujcy próby szeroko rozumianej ochrony rodowiska przyrodniczego, miejsca człowieka w universum i zalenoci pomidzy oddziaływaniem człowieka na przyrod i jej zwrotnym oddziaływaniem na jako ludzkiego ycia 5. Z. Hull nazywa filozofi ekologiczn now dziedzin filozofowania, która zajmuje si rozwizaniami dotyczcymi przyczyn i istoty obecnego kryzysu ekologicznego i potrzeby ochrony rodowiska przyrodniczego 6. Zdaniem K. Łastowskiego ekofilozofia powinna by dziedzin refleksji krytycznej, uprawianej z pozycji filozofii, nad społeczno-cywilizacyjnym statusem wiedzy ekologicznej i naukowym uzasadnieniem projektowanych w tym zakresie działa społecznych 7. Natomiast J. M. Dołga eko- 3 Por. W. S z t u m s k i, Globalny kryzys ekologiczny i kształtowanie sumienia ekologicznego, Problemy Ekologii 1999, nr 3, s Por. S. Z ib a, Kryzys ekologiczny (realno czy utopia), Człowiek i Przyroda 1995, nr 3, s. 8-9; K. W a l o s z c z y k, Kryzys ekologiczny w wietle ekofilozofii, Łód : Wyd. Politechniki Łódzkiej 1996, s. 55 n.; D. K i e ł c z e w s k i, Ekologia społeczna, Białystok: Ekonomia i rodowisko 1999, s A. P a p u z iski, Filozofia ekologii: geneza, pojcia, stanowiska, nurty, Problemy Ekologii 1998 nr 2, s. 68; t e ne, ycie nauka ekologia. Prolegumena do kulturalistycznej filozofii ekologii, Bydgoszcz: Wyd. Uczelniane WSP w Bydgoszczy 1998, s Por. Z. H u l l, Filozofia ekologii jako nowa dziedzina filozofowania, [w:] Ekofilozofia i bioetyka. VI Polski Zjazd Filozoficzny w Toruniu, 5-6 wrzenia 1995, Toru 1996, s K. Ł a s t o w s k i, Ekologia a filozofia. Od ekologii jako nauki biologicznej do ekologii jako wiedzy humanistycznej, [w:] Wprowadzenie do filozoficznych problemów ekologii, red. A. Papuziski, Bydgoszcz 1999, s. 17.

3 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA 357 filozofi definiuje jako nauk o systemowym ujciu problematyki filozoficznej rodowiska społeczno-przyrodniczego 8. Ekofilozofia jest młod dyscyplin filozoficzn. Kierunek ten zrodził si w drugiej połowie XX wieku. Pocztki ekofilozofii wi si z pracami amerykaskiego ekologa-lenika Aldo Leopolda. Były to lata czterdzieste XX wieku. Za twórc jednego z pierwszych kierunków ekofilozofii uznaje si H. Skolimowskiego. On sam uwaa, e jego artykuł Ecological humanism ( AA Notes 1974, June-July, nr 38, s. 45), bdcy tekstem dziesiciominutowego referatu wygłoszonego na sympozjum Beyond Alternative Technology (1974 r., Wielka Brytania), dał pocztek ekofilozofii 9. Wród innych wiatowych fundatorów ekofilozofii wymieni mona m.in. A. Naessa 10, K. Meyer-Abicha 11, B. Devall, G. Sessions 12, T. Berry 13, M. Fox 14, M. Bookchin 15, H. Henderson 16 i innych. Jest to filozofia in statu nascendi, podejmujca problematyk ekologiczn z perspektywy filozoficznej. Usiłuje ona odpowiedzie na trzy zasadnicze pytania: 1) Które z załoe naukowo-technicznych zachodniej cywilizacji sprowadziły zagroenia ekologiczne i społeczne? 2) Jak warto i znaczenie dla jakoci ycia ludzkiego ma rodowisko przyrodnicze? 3) Jakie rozwizania i strategie mog zahamowa, a w dalszej perspektywie czasowej odwróci obecny, wci pogłbiajcy ekologiczn zapa, stan na naszym globie? 17. Ekofilozofia swoje inspiracje czerpie z wiedzy przyrodniczej (głównie biologii, ekologii, szeroko rozumianej geografii) i zagadnie ogólniejszych, nalecych do filozofii. Wtki filozoficzne wi si z tematyk aksjologiczn, antropologiczn i przyrodnicz. Od strony metodologicznej ekofilozofia charakteryzuje si kompleksowoci i obejmuje problematyk nalec do rónych dyscyplin filozoficznych (filozofia przyrody, 8 J. M. D o łga, Miejsce problematyki etycznej i ekonomicznej w ekofilozofii, [w:] Ekonomia, ekologia, etyka, red. W. Tyburski, Toru 1996, s Informacje na ten temat mona znale w: H. S k o l i m o w s k i, Filozofia yjca. Ekofilozofia jako drzewo ycia, Warszawa 1993, s A. N a e s s, Økologi. Samfunn og Livsstil, Oslo 1976 (tł. ang.: Ecology. Community and Lifstile, Cambridge 1989); t e ne, The Shallow and The Deep. Long-Range Ecology Movement: A Summary, Inquiry K. M e y e r - A b i c h, Wage zum Frienden mit der Natur. Praktische Naturphilosophie für die Umweltpolitik, München Wien B. D e v a l l, G. S e s s i o n s, Deep Ecology. Livingas if nature mattared, Salt Like City 1985 (tł. pol.: Ekologia głboka. y w przekonaniu, i natura co znaczy, Warszawa 1994). 13 Th. B e r r y, The Dream of the Earth, San Francisco M. F o x, Original Blessing, 1994 (tł. pol.: Pierworodne błogosławiestwo, Pozna: Zysk i S-ka 1995). 15 M. B o o k c h i n, The Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy, Palo Alto H. H e n d e r s o n, Creating Alternative Futures. The End of Economics, New York Por. W a l o s z c z y k, Kryzys ekologiczny w wietle ekofilozofii, s. 15.

4 358 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA etyka, epistemologia, filozofia nauki, antropologia, filozofia kultury, filozofia religii) oraz pozafilozoficznych (ekologia, fizyka, biologia, kosmologia, ekologia społeczna, psychologia ekologiczna, ekonomia ekologiczna). Metod ekofilozofii mona okreli poprzez wyliczenie charakterystycznych procedur poznawczych, takich jak abstrakcja fizyczna, opis empiriologiczny, zmiany perspektywy pojciowej, wyodrbniania implikacji ontologicznych typu redukcyjnego 18. W metodzie badawczej ekofilozofii nastpuje odwołanie nie tylko do potocznego dowiadczenia, lecz przede wszystkim do naukowego obrazu rodowiska społeczno-przyrodniczego, wypracowanego przez nauki empiryczne 19. Z tego wzgldu naukowego poznania przyrody ekofilozofia jest bliska klasycznej filozofii przyrody. Złoony jest równie przedmiot ekofilozofii. Ogólnie jest nim istota i natura rodowiska społeczno-przyrodniczego, jego właciwoci ilociowe i jakociowe oraz dwustronne zwizki przyczynowe midzy antroposfer a biosfer 20. Dopełnieniem tak rozumianego przedmiotu s wartoci, normy i imperatywy regulujce stosunek człowieka do jego przyrodniczego otoczenia, analizowane i projektowane z perspektywy celu ograniczania instrumentalnego i utylitarnego traktowania wiata przyrody oraz akceptacji przez człowieka pozauytkowego dobra obiektów naturalnych 21. Przedmiotem ekofilozofii nie jest wic ani człowiek, ani rodowisko przyrodnicze w którym on yje, lecz ich wzajemne powizanie, relacje, oddziaływania i współzalenoci rozwaane z punktu widzenia ich istoty, sposobów istnienia i poznania, wartociowania oraz kwalifikacji moralnej 22. Tak rozumiana ekofilozofia pyta o prawd ludzkiego działania w rodowisku społeczno-przyrodniczym. Podaje take propozycje ochrony naturalnego rodowiska nie ze wzgldu na człowieka, lecz ze wzgldu na nie same. Z tych powodów mona o niej mówi jako o filozofii praktycznej, w przeciwiestwie do filozofii teoretycznej. Poniewa w swoich badaniach zwizanych z ochrona przyrody odwołuje si do problematyki typowej dla filozofii przyrody, mona tu mówi o praktycznej filozofii przyrody. Takiego okrelenia uywaj K. M. Meyer-Abich i G. Böhme 23. W Polsce tak 18 J. M. D o łga, Z zagadnie metateoretycznych i merytorycznych ekofilozofii, Studia Philosophiae Christianae 32 (1996), nr 1, s M. P r z e c h o w s k i, Przyczynowo w perspektywie ekofilozofii, [w:] Ochrona rodowiska w filozofii i teologii, red. J. M Dołga, J. W. Czartoszewski, Warszawa: ATK 1999, s J. M. D o łga, Znaczenie sozologii i ekofilozofii w systemie edukacji ekologicznej, [w:] Szkoła przeycia cywilizacyjnego, red. J. M. Dołga, J. Kuczyski, A. Wo nicki, Warszawa: WN Scholar 1997, s P a p u z iski, Filozofia ekologii, s Z. H u l l, Problemy filozofii ekologii, [w:] Wprowadzenie do filozoficznych problemów ekologii, s Autorzy ci tworz jednolite koncepcje, które swymi zakresami obejmuj przyrod, człowieka i etyczne odniesienie człowieka do przyrody. Za: A. L e m aska, Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze, Warszawa: ATK 1998, s

5 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA 359 koncepcj ekofilozofii propaguje i uprawia m.in. A. Lemaska 24 i Z. Łepko 25. Głównym celem dla praktycznej filozofii przyrody jest uzasadnienie koniecznoci ochrony przyrody. Uzasadnienie takie odbywa si na drodze włczenia w obrb filozofii przyrody zagadnie z zakresu antropologii. Autorzy prezentowanej koncepcji rozpatruj rzeczywisto przyrodnicz w łcznoci z działalnoci ludzk. Uwzgldniajc dobro całej przyrody, dostrzega si w niej człowieka jako integraln czstk tej rzeczywistoci, poprzez któr przyroda si wyraa 26. Sposób rozumienia przyrody wpływa na kształtowanie si norm moralnych regulujcych postpowanie człowieka w stosunku do przyrody. Refleksja filozoficzna nad przyrod jest prowadzona w tej koncepcji w duchu klasycznej filozofii przyrody. S wic rozpracowane zagadnienia dotyczce przygodnoci, celowoci, logicznoci i kreacji Wszechwiata; problem substancji i kwestia okrelenia pojcia bytu materialnego; kwestie zwizane z ewolucj; zagadnienie czasu i przestrzeni czy okrelenie statutu praw przyrody 27. W praktycznej filozofii przyrody odchodzi si od antropocentrycznych koncepcji przyrody, a przyjmuje si w punkcie wyjcia koncepcje fizjocentryczne. To one stanowi podstaw etycznego wartociowania i moralnego zachowania wzgldem przyrody. Myl, e takie rozwijanie filozofii przyrody (w kontekcie zagadnie ekologicznych) jest nowym sposobem na oywienie tej dyscypliny filozoficznej. Wypracowane filozoficzne tezy mog stanowi dobry przyczynek praktyczny w ogólnowiatowym wysiłku ochrony rodowiska przyrodniczego i społecznego. Ekofilozofia rozwijana na bazie filozofii przyrody konstruuje nowy, własny model ery ekologicznej i przedstawia alternatywn wizj dla dotychczasowego rozwoju cywilizacyjnego. S to konkretne zadania, które staj przed współczesn filozofi przyrody z jej nowym, ekofilozoficznym obliczem. Słowa kluczowe: filozofia przyrody, kosmofilozofia, biofilozofia, ekofilozofia, kryzys cywilizacyjny, kryzys ekologiczny, ochrona rodowiska przyrodniczego, bioetyka, ekoetyka, praktyczna filozofia przyrody. Key words: philosophy of nature, cosmophilosophy, biophilosophy, ecophilosophy, civilization crisis, ecological crisis, bioethics, practical philosophy of nature. 24 Tame, s ; t a, Praktyczna filozofia przyrody alternatyw klasycznej filozofii przyrody, Studia Philosophiae Christianae 33 (1997), nr 1, s Z. Ł e p k o, Ekofilozofia jako praktyczna filozofia przyrody, [w:] Człowiek i rodowisko. Humanistyka i ekologia, red. J. Dbowski, Olsztyn: WSP 1995, s ; t e ne, Ku ekofilozofii, Studia Philosophiae Christianae 30 (1994), nr 1, s Por. L e m aska, Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze, s Por. t a, Współczesna filozofia przyrody, (Abstrakty), VII Polski Zjazd Filozoficzny, Szczecin wrzenia 2004 r., Szczecin: Uniwersytet Szczeciski 2004, s. 160.