Komunitaryzm, czyli o bliskich zwizkach filozofii politycznej i socjologii

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Komunitaryzm, czyli o bliskich zwizkach filozofii politycznej i socjologii"

Włodzimierz Krawczyk
6 lat temu
Przeglądów:

1 Diametros nr 8 (czerwiec 2006): Komunitaryzm, czyli o bliskich zwizkach filozofii politycznej i socjologii Miłowit Kuniski 1. Komunitaryzm jako nurt w filozofii politycznej i społecznej był reakcj na Teori sprawiedliwoci Johna Rawlsa (1971). Ksika ta stała si nie tylko zalkiem dyskusji, w której krystalizowały si stanowiska przeciwników liberalnej koncepcji człowieka i społeczestwa, lecz stała si ródłem inspiracji wielu wtków współczesnej filozofii politycznej. Gdy spojrzymy na publikacje ostatnich 30 lat, dostrzeemy, jak znaczcy wpływ miały tezy i metoda Rawlsa dla tej dziedziny filozofii. Autorzy tacy jak Michael J. Sandel, Alasdair MacIntyre, Michael Walzer i Charles Taylor, odnoszc si krytycznie do stanowiska Rawlsa i zadajc istotne pytania dotyczce sposobu pojmowania człowieka i jego zwizków z otoczeniem społecznym, przyczynili si do powstania nowego spojrzenia na te kwestie, a take w znaczcy sposób wpłynli na ewolucj pogldów samego Rawlsa. Na tym tle dokonania Amitai Etzioniego mona uzna za znaczc prób znalezienia jzyka socjologicznego i uycia metod dla opisu i wyjanienia zjawisk społecznych, charakterystycznych dla społeczestwa amerykaskiego drugiej połowy XX w. Zwizek midzy problemami podnoszonymi przez komunitarian sytuujcych siebie w opozycji do liberalizmu Rawlsa a stanowiskiem Etzioniego ma charakter aksjologiczny, teoretyczny i polityczny (obywatelski). Po pierwsze, mamy tu do czynienia z postaw obywateli, którymi powoduje troska o społeczestwo i naród, którego s członkami. W wypadku filozofów politycznych owocuje to teoretyczn analiz zagadnie takich jak natura jednostki, jej charakter jako podmiotu moralnego, ródło i natura zwizków społecznych (kontraktualizm kontra antykontraktualizm), ich struktura i hierarchia, warunki sprawiedliwego ładu społecznego. Etzioni, jako przede wszystkim socjolog (naley przy tym pamita o jego zwizkach z filozofi: był uczniem Martina Bubera), wychodzc z 127

2 podobnych przesłanek bada zwizki midzy jednostkami i wspólnotami, warunki zakorzenienia ich we wspólnotach i konsekwencje silnych i słabych wizi wspólnotowych. Narzdzia badawcze socjologa pozwalaj mu, podobnie jak innym badaczom o komunitariaskiej orientacji, zbada, na ile refleksja z zakresu filozofii politycznej i społecznej trafnie uchwytuje tendencje i procesy społeczne. Po drugie, filozoficzna refleksja i socjologiczna diagnoza oraz wyjanianie o komunitariaskim charakterze uzupełniaj si wzajemnie, gdy wychodz z tych samych przesłanek aksjologicznych, idei kierunkowych i załoe. Po trzecie, kategorie teoretyczne obecne w refleksji filozoficznej i podejciu socjologicznym s wspólne, cho rónice metodologiczne sprawiaj, i ich rozumienie ma odmienny charakter, gdy sytuuje si na rónych poziomach refleksji teoretycznej, i z natury rzeczy filozoficzne odniesienie do rzeczywistoci społecznej ma bardziej poredni charakter. Oznaczałoby to, i zwizki midzy socjologi i filozofi s głbokie i unaukowienie socjologii (głównie w sensie pozytywistycznym), mimo wysiłków i towarzyszcych im złudze, nie doprowadziło do ich zerwania, do powstania socjologii neutralnej aksjologicznie i zdolnej do wyjaniania zjawisk i procesów społecznych wyłcznie metodami ilociowymi czy ogólnie w sposób naladujcy nauki przyrodnicze. 2. Przedstawienie zasadniczych idei komunitarianizmu pozwala bez trudu dostrzec zbieno załoe i sformułowanych problemów jego odmiany filozoficznej i socjologicznej. Cho adna koncepcja jednostki ludzkiej w filozofii klasycznego liberalizmu i liberalizmu w sensie amerykaskim nie przeczy oczywistoci, jak jest niezbdno socjalizacji dla ukształtowania jednostki zdolnej do samodzielnego ycia i stanowienia o sobie, to jednak liberalizm, z nielicznymi wyjtkami (Hume, Hayek), dc do ukazania człowieka jako istoty autonomicznej, charakteryzuje jej zwizki z otoczeniem jako przygodne i w znacznej mierze bdce przedmiotem wolnego wyboru. Jednostka w tej perspektywie jest pierwotna w sensie logicznym wobec wartoci, ról społecznych i wspólnoty, w której yje. Dla liberalizmu o charakterze kontraktualistycznym 128

3 (zwłaszcza w ujciu Rawlsa), załoenie to jest niezbdne, by moliwe było przedstawienie wyboru reguł sprawiedliwego i dobrze uformowanego społeczestwa jako przyjtych w sposób racjonalny, nieuprzedzony i niepodporzdkowany spodziewanym korzyciom z okrelenia tych reguł przez uczestniczce w kontrakcie jednostki. Cho jest to sytuacja teoretyczna, eksperyment mylowy, który pokazuje warunki, jakie maj zapobiec wpływowi indywidualnych perspektyw (egoistycznych interesów) na wybór reguł, jednak moe ona stanowi model opisujcy pewne właciwoci rzeczywistych społeczestw liberalnych i jednostek, które w nich yj i je tworz. Koncepcja jednostki ludzkiej podmiotu moralnego, cho zakłada, e jednostki mog wybiera zarówno cele i wartoci indywidualne, jak i cele i wartoci zbiorowe, wspólnotowe, w istocie traktuje j jako wyłczon czy zewntrzn wobec uwarunkowa społecznych. Tak pojmowany podmiot moralny jest po Kantowsku autonomiczny i stanowi ostateczne ródło i podstaw reguł moralnych i wybieranych wartoci. Michael Sandel w Liberalism and the Limits of Justice (1982) krytykujc Rawlsa rozwija wizj podmiotu radykalnie osadzonego (usytuowanego) (radically situated) w otoczeniu społecznym w opozycji do liberalnie pojtego podmiotu radykalnie odcielenionego (nieusytuowanego) (radically disembodied). Podmiot radykalnie usytuowany nie tylko genetycznie jest zaleny w swej formacji od wspólnoty (idzie tu nie o jedn, lecz o wiele wspólnot, w których jednostka uczestniczy, nierzadko tworzcych hierarchi), w której si pojawia, jej tradycji, obyczajów, reguł, wartoci, itp., lecz przede wszystkim dziki wiziom ze wspólnot jest podmiotem wiadomym i zdolnym do dokonywania wyborów i ponoszenia za nie odpowiedzialnoci, jest jednostk autonomiczn nie ze wzgldu na fundamentaln niezaleno od wspólnoty, ale przeciwnie, dlatego, e ycie we wspólnocie umoliwiło ukształtowanie si jednostki jako podmiotu moralnego i pozwala jej, dziki interakcjom ze wspólnot, na samorealizacj i osiganie celów yciowych (w tym moralnych powinnoci). Wartoci i cele, jakie stawia sobie tak rozumiana jednostka, s czerpane z zasobów wspólnoty i poddawane interpretacji. W takim ujciu człowieka i jego wizi ze wspólnot nietrudno dostrzec wtki obecne w antycznej i nowoytnej filozofii człowieka, która traktowała systemy 129

4 wartoci jako dane, obiektywne wobec jednostki (ze wzgldu na boski ze swej natury porzdek wiata lub póniej jako powstały w wyniku boskiego aktu stwórczego). Taka koncepcja człowieka zakładała, i jego ycie słuy realizacji celu, czyli jego natury, a ta z kolei nie tylko miała charakter racjonalny, lecz zwizany cile ze wspólnot. Komunitariaskie pojmowanie człowieka, kładc nacisk na radykalne osadzenie (usytuowanie) jednostki, nie daje jednak odpowiedzi na pytanie, co jest podstaw autonomii jednostki i jak moliwe jest jej zachowanie, mimo cisłych zwizków człowieka ze wspólnot, które zawsze maja charakter partykularny i historycznie okrelony. 3. Komunitarianie mówic o radykalnym usytuowaniu mog wszake ukaza człowieka jako powizanego ze wspólnot sieci praw i obowizków. Traktuj oni prawa jednostek jako po pierwsze, nieodłczne od wspólnoty, która te prawa definiuje i respektuje, nie traktujc ich jako całkowicie niezalenych od okoliczno- ci społecznych, a po drugie, jako powizane z obowizkami jednostek wobec samych siebie i wobec wspólnoty. Gdy Etzioni mówi o nierównowadze midzy prawami a obowizkami i odpowiedzialnoci we współczesnym społeczestwie amerykaskim i analizuje jej przejawy, odwołuje si do podobnych przesłanek. Wychodzc od ogólnych filozoficznych, a take, co ma istotne znaczenie, religijnych przesłanek, Etzioni pokazuje na czym konkretnie polegaj owe zjawiska, zdiagnozowane na poziomie filozofii politycznej. 4. Połoenie nacisku na moralny aspekt ycia jednostek i wspólnot równie zblia do siebie filozofów i socjologów o nastawieniu komunitariaskim. Systemy wartoci i reguł moralnych stanowi warunki, dziki którym we wspólnotach moliwa jest kooperacja, a jednostki nie maj poczucia alienacji. Moralno w ujciu liberalizmu kontraktualistycznego jest kwesti racjonalnych decyzji autonomicznego podmiotu moralnego, a ustalanie reguł moralnych kwesti negocjacji i umowy midzy takimi jednostkami. Nie jest to jedynie fikcja teoretyczna, która 130

5 ma na celu uwypuklenie pewnych aspektów badanego problemu, ale w coraz wikszym stopniu zjawisko społeczne. Komunitarianie podwaaj tak koncepcj moralnoci ze wzgldów teoretycznych, ale maj na uwadze równie moliwo wpływania na zmiany istniejcego stanu rzeczy. Niewtpliwie rola ruchu komunitariaskiego i działa dokonywanych w imi przyjtych załoe, wspartych rzetelnym, socjologicznym opisem zachodzcych procesów i ich negatywnych konsekwencji jest w tej mierze trudna do przecenienia. 5. Słaboci myli komunitariaskiej, podobnie jak liberalnej w rónych jej odmianach, jest mglista koncepcja władzy politycznej i pastwa. Koncentracja na wzajemnych zwizkach midzy jednostkami i wspólnotami przesuwa zagadnienie władzy, bez której wspólnoty rónego szczebla nie mogłyby istnie, na dalszy plan, cho nie pomija istotnego aspektu wszelkiej władzy, jakim jest autorytet. Etzioni docenia wprawdzie znaczenie pastwa narodowego dla wspólnoty narodowej i wspólnot lokalnych, ale gdy podejmuje problem stosunków midzynarodowych i relacji pomidzy pastwami narodowymi, ulega złudnej, optymistycznej wizji rzdu wiatowego, w dodatku w formie ONZ. Idea wspólnoty midzynarodowej zorganizowanej politycznie, cho nie nowa w dziejach myli zachodniej, oparta jest na niezrozumieniu natury władzy politycznej, na traktowaniu jej jako pochodnej wobec wspólnoty, podczas, gdy stanowi ona jej czynnik konstytutywny, na co zwracali ju uwag autorzy antyczni. 131

Podobne dokumenty

KLASA I Wiedza o społeczestwie [zakres podstawowy- 2 godz.] PLAN WYNIKOWY

******************************************************************** KLASA I Wiedza o społeczestwie [zakres podstawowy- 2 godz.] PLAN WYNIKOWY Plan opracowano na podstawie Programu nauczania wiedzy o społeczestwie