NAUKA Prof. dr hab. Edward Arseniuk Dr Tadeusz Oleksiak Dyrektor Instytutu Adiunkt, specjalista Przewodniczący Rady Ekspertów ds. ekonomiki hodowli Polskiego Związku Producentów Roślin Zbożowych Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Państwowy Instytut Badawczy w Radzikowie HISTORIA ROZWOJU I NAUKOWEGO WSPARCIA HODOWLI, UPRAWY I PRODUKCJI KUKURYDZY W POLSCE Kukurydza, najbardziej udomowiona z roślin, bo nie występująca w formie dzikiej, zaliczana jest do trzech najbardziej rozpowszechnionych roślin uprawnych na świecie. Była uprawiana w Ameryce od tysięcy lat, do Europy dotarła i upowszechniła się po wyprawach Kolumba. Pierwsze wzmianki o uprawie kukurydzy w Polsce sięgają XVIII w. Uprawiano ją na dawnych kresach, zwłaszcza w rejonie południowo-wschodnim na Podolu i Wołyniu, głównie na ziarno konsumpcyjne. W okresie międzywojennym obszar uprawy tej rośliny w Polsce był stosunkowo niewielki, jednak areał uprawy wzrastał i w latach 3. ub. wieku wynosił już około 8 tys. ha. Już w latach dwudziestych XX w. zapoczątkowano doświadczenia nad wprowadzeniem tego zboża w różnych rejonach Polski. Wykorzystano odmiany kukurydzy sprowadzone z USA, które dobrze się sprawdziły na naszych terenach. Wyhodowano także kilka odmian przydatnych do uprawy w Polsce, m.in. Bydgoska Wczesna, Kalina, Pomorska, Wigor, Złota Górecka czy Czerwony Koral. Kukurydza wydanie 9 styczeń 217 r. 11
KUKURYDZA Po II wojnie światowej praktycznie kukurydzy w Polsce nie uprawiano obszar uprawy wynosił zaledwie kilka tysięcy hektarów. Do szybkiego upowszechniania uprawy i hodowli kukurydzy w Polsce przystąpiono na przełomie lat 195/196. Wzrost znaczenia gospodarczego kukurydzy początkowo był wynikiem decyzji politycznych, a rozwój uprawy oparty na odmianach importowanych z Węgier i ZSRR. Często były to odmiany zbyt późne, niedostosowane do istniejących warunków uprawy i agrotechniki. Stąd i wyniki produkcyjne nie były najlepsze. Niemniej, patrząc na uprawę kukurydzy z obecnej perspektywy, należy podkreślić, że aklimatyzacja tej rośliny do polskich warunków glebowo-klimatycznych zakończyła się olbrzymim sukcesem. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat nastąpil olbrzymi postęp w hodowli i areale uprawy kukurydzy, która dała i ciągle daje producentom zarobić, a naukowcom i hodowcom wykazać się innowacyjnością w kreowaniu nowych, coraz bardziej wymyślnych mieszańców. Pierwszy okres szybkiego wzrostu produkcji to lata 7. i 8. minionego wieku kiedy to kukurydzę uprawiano głównie na kiszonkę. Od końca lat 9. następuję szybki wzrost znaczenia uprawy także na ziarno. W efekcie kukurydza, której udział w zasiewach zbóż jeszcze w końcu lat 9. nie przekraczał 1%, wzrósł do 8% w 216 r. Jeszcze wyraźniej sukces wynikający z upowszechnienia uprawy widzimy porównując udział kukurydzy w wielkości produkcji ziarna. W 216 r. zebrano 4,2 mln ton, co stanowi 14% łącznej produkcji zbóż. Jednocześnie utrzymuje się duża powierzchnia zasiewów kukurydzy na kiszonkę; od 25 r. ponad,5 mln ha rocznie (Rys. 1). 15 tys.ha 1 667,9 5 555,2 425,9 198 1985 199 1995 2 25 21 215 ziarno kiszonka Rys. 1. Powierzchnia uprawy kukurydzy w Polsce Począwszy od drugiej połowy lat 7. obserwujemy rosnącą konkurencyjność kukurydzy w stosunku do innych roślin zbożowych, jak też typowych roślin paszowych. Dotyczy to nie tylko terenów o najlepszych warunkach klimatycznych, ale również rejonów wyżynnych i województw północnych, gdzie ryzyko dojrzewania jest większe. Jedną z przyczyn ekspansji kukurydzy było wyhodowanie wczesnych, a jednocześnie plennych mieszańców. Mimo stałego rozszerzania obszaru uprawy na tereny jeszcze do niedawna uważane za nieodpowiednie do uprawy kukurydzy, pod względem uzyskiwanego plonu kukurydza zdecydowanie przewyższa inne gatunki uprawne. W latach 6. plony kukurydzy uzyskiwane w Polsce minimalnie przewyższały średni plon pszenicy. Obecnie różnice te wynoszą ponad 5% w stosunku do pszenicy ozimej i ponad 8% w stosunku do plonów pszenicy jarej (Rys. 2). Tak pod względem wzrostu potencjału plonowania w doświadczeniach, jak i tempa wzrostu plonów w produkcji, kukurydza zdecydowanie dominuje wśród roślin zbożowych. 12 Kukurydza wydanie 9 styczeń 217 r.
WSPARCIE 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,, 1966 1968 197 1972 1974 1976 1978 198 1982 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1998 2 22 24 26 28 21 212 214 216 kukurydza pszenica ozima pszenica jara Liniowy (kukurydza) Rys. 2. Porównanie plonowania kukurydzy i pszenicy w produkcji w tonach. Więcej, wciąż istnieją rezerwy umożliwiające dalszy wzrost plonowania, gdyż w przeciwieństwie do innych roślin zbożowych nie widać oznak spowolnienia tempa wzrostu plonów. Prosta regresji plonu jest ciągle rosnąca i oby ten trend utrzymywał się jak najdłużej (Rys. 2). Obecna pozycja kukurydzy w strukturze produkcji roślinnej jest w głównej mierze wynikiem olbrzymiego postępu hodowlanego, jaki się tu dokonał. Odmiany heterozyjne wymuszają coroczny zakup materiału siewnego. Stąd też kukurydza jest bardzo cennym elementem rynku. Na rynku nasiennym kukurydzy polska hodowla konkuruje z największymi firmami hodowlanymi i robi to skutecznie. Mimo olbrzymiej międzynarodowej konkurencji utrzymuje się 3- -35% udział krajowej hodowli w zaopatrzeniu polskich rolników w nasiona. Krajowa hodowla skutecznie konkuruje jakością oferowanego produktu. 2/1 214/15 spasanie 92,4% straty i ubytki 2,9% spożycie 3,2% wysiew,3% spasanie 78,4% straty i ubytki 4,5% wysiew,6% spożycie,6% zużycie przemysłowe 1,2% Rys. 3. Zmiany w strukturze wykorzystania ziarna kukurydzy. zużycie przemysłowe 15,9% Kukurydza wydanie 9 styczeń 217 r. 13
BADANIA 2 15 1 5 82 93 91 9 14 19 19 113 123 123 119 119 127 122 126 131 25 24 32 32 35 35 35 37 38 38 39 39 41 41 47 48 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 214 215 216 polskie zagraniczne Rys. 4. Odmiany kukurydzy w Krajowym Rejestrze. Kiszonka; 58; 33% Ziarno i kiszonka; 13; 7% Rys. 5. Struktura oferowanych odmian wg kierunku użytkowania (216 r.). Ziarno; 18; 6% Odmiany ziarnowe krajowej hodowli nie ustępują, a odmiany paszowe przewyższają pod względem potencjału plonowania zagraniczną konkurencję. Wzrost powierzchni i plonowania kukurydzy sprawił, że Polska z importera stała się w ostatnich latach eksporterem ziarna, a udział kukurydzy w wolumenie eksportu zbóż stanowi ponad 2%. Zmienia się także sposób wykorzystania ziarna. Zmiany polegają głównie na szybkim wzroście zużycia przemysłowego kosztem spasania. Wykorzystanie ziarna na cele przemysłowe wzrosło w ostatnich latach kilkunastokrotnie (Rys. 3). W KR wpisane jest obecnie 179 odmian, głównie odmian mieszańcowych dwu- i trójliniowych. Dwie trzecie oferowanych odmian to formy przeznaczone do uprawy na ziarno (Rys. 5). Odmiany hodowli krajowej, to głównie odmiany średniowczesne (FAO 23-25), stanowiące 25% oferty. 14 Kukurydza wydanie 9 styczeń 217 r.
BADANIA 6 5 4 3 2 1 12 2 5 5 2 4 21 1 55 14 31 32 3 Podsumowanie 7 9 4 6 2 1 19 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 3 31 32 klasa wczesności FAO Liczba odmian ogółem w tym odmian polskiej hodowli Rys. 6. Struktura oferowanych odmian wg klas wczesności (rok 216). Patrząc na historię uprawy kukurydzy w Polsce z obecnej perspektywy należy podkreślić, że aklimatyzacja tej rośliny do polskich warunków glebowo-klimatycznych zakończyła się sukcesem, w odniesienie którego znaczący wkład wniosły prace hodowlane i badawcze prowadzone w IHAR-PIB Radzików, a przede wszystkim w Zakładzie Doświadczalnym IHAR w Smolicach, przekształconym w 2 r. w siedzibę spółki hodowli roślin (HR) w Smolicach. W hodowli kukurydzy szczególne znaczenie ma współpraca między różnymi ośrodkami. Wcześniej Zakład Doświadczalny Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, a obecnie Spółka Hodowli Roślin w Smolicach nawiązały szeroką współpracę z IHAR-PIB w Radzikowie i HR Sp. z o.o. w Kobierzycach oraz z zagranicznymi ośrodkami hodowlano-badawczymi w wielu krajach (Francja, Holandia, Republika Federalna Niemiec, Węgry, Jugosławia, Kanada, USA, Rosja, Ukraina), w tym z Europejskim Stowarzyszeniem Hodowców Roślin EUCARPIA. Należy podkreślić, że obecnie HR Smolice sp. z o.o. Grupa IHAR jest krajowym liderem w produkcji mieszańców kukurydzy, korzystającym z naukowego wsparcia nie tylko IHAR-PIB, ale też innych krajowych i zagranicznych jednostek naukowych. Współpraca ta przynosi wymierne efekty hodowlane, liczone mieszańcami wpisywanymi do Krajowego Rejestru i upowszechnianymi na rynkach krajowym i zagranicznych. Nowe wczesne i średniowczesne odmiany smolickie rejestrowane w ostatnich kilku latach przyczyniły się w znacznym stopniu do poszerzenia zasięgu uprawy kukurydzy w kraju. Oferowane odmiany są z powodzeniem uprawiane na ziarno i kiszonkę w całej Polsce. Zajmują one około 3% krajowego areału uprawy tej rośliny. Odmiany kukurydzy HR Smolice są również chętnie uprawiane w Czechach, Słowacji, Austrii, Niemczech i Francji. Próbne wysiewy naszych odmian spotkały się z przychylnym przyjęciem także na Ukrainie, Białorusi, Litwie i w krajach Beneluksu. Dzięki współpracy z nauką w krajowej hodowli nowych odmian przewidywanych do rejestracji w najbliższych latach położono duży nacisk na ich odporność bądź tolerancję na różne czynniki biotyczne i abiotyczne ograniczające plonowanie (choroby, szkodniki, stres termiczny i wodny). Ostatnie lata otworzyły, nie tylko HR Smolice, ale też całej rodzimej hodowli i produkcji kukurydzy, nowe możliwości wykorzystania tej rośliny na cele energetyczne; ziarna jako cennego surowca do produkcji bioetanolu, a kiszonki z całych roślin jako podstawowego substratu do produkcji biogazu. Kukurydza wydanie 9 styczeń 217 r. 15