Wojciech Czerski 1, Edyta Gonciarz 2 KOMPUTEROWA DIAGNOZA LOGOPEDYCZNA Streszczenie W rozdziale opisane zostały zagadnienia związane z jednym z najważniejszych etapów pracy logopedy, jakim jest diagnoza logopedyczna. Pierwsza część opisuje zarówno teoretyczne podstawy prowadzenia tego etapu pracy z pacjentem, jak i praktyczne wskazówki i wytyczne co do tego, jak ją prowadzić. W drugiej części zostały zaprezentowane dostępne na rynku multimedialne programy komputerowe przeznaczone między innymi do prowadzenia diagnozy różnych rodzajów dysfunkcji. COMPUTER DIAGNOSIS OF LOGOPEDIC Abstract This chapter describes the issues related to one of the most important stages of working with a speech therapist, which is the diagnosis of Speech. The first part describes both the theoretical framework for this stage of the work with the patient, as well as practical tips and guidance as to how to lead it. In the second part are presented multimedia commercially available computer programs intended inter alia to carry out the diagnosis of various types of dysfunction. 1 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Pracownia Komunikacji Multimedialnej 2 Stowarzyszenie Katolicki Ruch Antynarkotyczny KARAN w Radomiu
Wojciech Czerski, Edyta Gonciarz KOMPUTEROWA DIAGNOZA LOGOPEDYCZNA Wstęp Poprawnie wykonana diagnoza logopedyczna jest podstawą późniejszej terapii oraz jej powodzenia. Podczas realizacji diagnozy, logopeda powinien przejść szereg etapów, które posłużą mu do pełnego opisu pacjenta oraz zauważonych u niego problemów uniemożliwiających mu normalne funkcjonowanie (np. wady wymowy). Do tej pory większość logopedów ten podstawowy etap pracy z pacjentem realizuje w sposób tradycyjny. Jednakże coraz częściej do przeprowadzania diagnozy logopedycznej wykorzystywany jest komputer w raz z odpowiednim oprogramowaniem. Aby zapoznać się z przykładowymi programami wspierającymi logopedów oraz dokonać ich analizy najpierw należy uściślić, czym jest diagnoza logopedyczna i z jakich etapów się składa. Diagnoza logopedyczna i zasady jej przeprowadzania Aby móc przeanalizować sposoby wykorzystania komputera do prowadzenia diagnozy logopedycznej, należy najpierw określić czym jest diagnoza logopedyczna. E. A. Mazurkiewicz uważa, iż sam termin diagnoza pochodzi z języka greckiego (diagnosis) i oznacza rozpoznanie, ściślej rozróżnienie [Mazurkiewicz 1993, s. 52]. Początkowo termin ten stosowano w medycynie do określania rozpoznania jakiejś choroby. Jednakże obecnie zastosowanie tego pojęcia jest znacznie szersze i rozumiane jest jako wszelkiego rodzaju rozpoznanie. A. Podgórecki twierdzi, że współczesna interpretacja tego pojęcia podkreśla dwa jego składniki: zebranie potrzebnych danych i ich krytyczne opracowanie w drodze rozumowania [Podgórecki 1962, s. 36-44]. Według Słownika psychologii diagnozą jest logiczny wniosek wieńczący serię badań zmierzających do lepszego rozumienia zachowania określonej osoby, funkcjonowania grupy lub sytuacji jakiegoś przedsięwzięcia [Sillamy 1994, s. 53]. Natomiast w Encyklopedii Britannica przeczytać można, że diagnozą nazywa się ogólne zebranie danych, zrobienie użytku z mających znaczenie i pominięcie danych bez znaczenia oraz podanie ostatecznego sądu jest postawienie diagnozy, która często wymaga zdolności umysłowych najwyższego rzędu [Encyklopedia Britannica 1960]. 2
W zależności od dyscypliny naukowej i medycznej rozróżnia się wiele rodzajów diagnozy. Logopedia przyjęła również to pojęcie, dzięki czemu powstał termin diagnoza logopedyczna. Według G. Jastrzębowskiej diagnoza logopedyczna to określony sposób postępowania badawczego, którego celem jest potwierdzenie bądź wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmu [Jastrzębowska, Pele-Pękała 1999, s. 633]. Objawy te ustalana są na podstawie danych z wywiadu i obserwacji oraz prób i badań dodatkowych i uzupełniających. Stanowią one podstawę do dokonania oceny jakościowo-ilościowej zachowań językowych osoby diagnozowanej. K. Węsierska traktuje diagnozę logopedyczną jako stały element każdej terapii logopedycznej. W tym procesie diagnoza jest pogłębiona w miarę rozpoznania problemu osoby badanej jak i ponawiana w trakcie terapii [Węsierska 2013, s. 66-67]. M. Święs-Michalik określa, że diagnoza logopedyczna to zespół czynności prowadzących do określenia zaburzeń mowy i ich etiologii [Święs-Michalik 2007, s. 78-79]. Analizując znaczenie terminu technologia logopedyczna, zauważyć można, że wszelkie czynności realizowane podczas jej trwania są niezbędne dla poprawności późniejszych działań terapeutycznych. Należy ją również ponawiać w trakcie przeprowadzanej terapii, po to aby wiedzieć czy prowadzony proces terapeutyczny jest nadal realizowany w sposób prawidłowy. Diagnoza logopedyczna ma na celu ustalenie tego, co dziecko już potrafi, a nad czym jeszcze trzeba z nim pracować, aby nie miało ono w przyszłości problemów. Poprawnie przeprowadzona diagnoza logopedyczna charakteryzuje się trzema cechami. Po pierwsze powinna ona być przeprowadzona w sposób ciągły. Po drugie musi ona nosić znamiona polimodalności, co oznacza, że do jej sporządzenia powinny zostać użyte różne metody i techniki diagnostyczne, jednakże powinna na uwzględniać holistyczne podejście do dziecka. Trzecią cechą jest jej użyteczność w terapii, która wskazuje na konieczność każdorazowego modyfikowania programu terapeutycznego dostosowanego do aktualnych osiągnięć badanego dziecka [WWW1 2014]. W trakcie diagnozy logopedycznej należy kierować się pewnymi zasadami: 1) nawiązanie właściwego kontaktu pomiędzy logopedą a pacjentem; 2) zapewnienie poczucia bezpieczeństwa pacjentowi; 3) dostosowanie odpowiedniego czasu trwania badania diagnostycznego do możliwości i wieku pacjenta, tak aby nie było ono męczące dla osoby badanej; 4) dobór odpowiednich metod i narzędzi diagnostycznych, między innymi: rodzaju zaburzenia, głębokości nasilenia objawów, wieku pacjenta oraz jego możliwości psychofizycznych. 3
Według G. Jastrzębowskiej diagnozę logopedyczną można rozpatrywać w dwóch zakresach: szerokim (diagnozowanie), która obejmuje całość postępowania badawczego, na które składają się rozpoznanie, program terapii i prognozę oraz wąskim (diagnoza), w ramach którego znajduje się wyłącznie rozpoznanie zaburzenia [Jastrzębowska, Pele-Pękała 1999, s. 634]. K. Węsierska uważa, że prawidłowa diagnoza logopedyczna nie zawęża się do ustalenia wyłącznie defektów językowych i objawów im towarzyszących, ale poszukuje również związków przyczynowo-skutkowych [Węsierska 2013, s. 66]. Z tego też względu należy prowadzić ją dwufazowo. Pierwszą fazą jest eksploracja polegająca na rozpoznaniu aktualnego stanu pacjenta podczas prowadzonego badania logopedycznego. Drugą fazę stanowi weryfikacja, którą dokonuje się podczas terapii logopedycznej i polega na potwierdzeniu lub odrzuceniu wcześniej dokonanego rozpoznania. W diagnozie logopedycznej wyróżnić należy trzy podstawowe etapy. Pierwszym z nich jest postawienie problemu, drugim wysunięcie hipotezy, natomiast trzecim weryfikacja postawionych hipotez. Realizację powyższych etapów obrazuje uniwersalny schemat badania logopedycznego opracowany przez G. Jastrzębowską. Celem jego jest przejrzyste zobrazowanie postępowania logopedy podczas badania, którego celem jest ustalenie rodzaju zaburzeń mowy. Wyznacza on kolejne kroki badawcze, pozwalając uniknąć niedopatrzeń. Schemat ten można przedstawić następująco [Jastrzębowska, Pele-Pękała 1999, s. 635-638]: 1) Określenie problemu dokonuje się poprzez badania: a. wstępne obejmujące wywiad, obserwację, orientacyjne badanie mowy, b. uzupełniające obejmujące badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego, funkcji połykania i oddechu, badanie słuchu fizycznego i fonetycznego, badanie pamięci słuchowej, kinestezji mowy, płynności i prozodii mowy, emisji głosu, praksji, gnozji i lateralizacji. 2) Wysunięcie hipotezy dzięki badaniom: a. podstawowym obejmującym badanie rozumienia, mówienia, czytania i pisania, b. specjalistycznym obejmującym konsultacje z innymi specjalistami między innymi laryngologiem, neurologiem, foniatrą, pedagogiem, psychologiem. 3) Weryfikacja hipotezy polega na ustaleniu programu terapii, czyli czasu jej trwania, częstotliwości spotkań, prognozę, dobór metod i technik pracy oraz narzędzi i środków. 4
Poniżej pokrótce opisane zostały poszczególne działania, jakie musi podjąć logopeda podczas przeprowadzania diagnozy logopedycznej. Opisy te zostały tu przytoczone dla zobrazowania ogromu pracy, jaką musi podjąć specjalista, aby w pełni zdiagnozować pacjenta. Etap pierwszy, czyli określenie problemu, polega na dokonaniu wstępnego rozpoznania na podstawie informacji uzyskanych ze wstępnych badań dotyczących rozwoju pacjenta. Wywiadu dokonuje się za pomocą kwestionariusza wywiadu. Pomaga on zgromadzić istotne informacje dla potwierdzenia diagnozy na temat pacjenta i domniemanych przyczyn zaburzenia czy nieprawidłowości. Wywiad zawiera pytania dotyczące między innymi: wieku, wykształcenia, środowiska w jakim żyje i pracuje pacjent, jego uzdolnień, zainteresowań, osiągnięć, ogólnego przebiegu rozwoju pacjenta, domniemanych przyczyn zaburzeń czy też nieprawidłowości kroków podjętych w celu radzenia sobie przez pacjenta z trudnościami i sposobów ewentualnego łagodzenia ich skutków, sposobów przeciwdziałania zaistniałym problemom. Do postawienia hipotetycznej diagnozy logopedycznej, która podlega weryfikacji podczas badania mowy, niezbędna jest dokonana analiza dokumentacji takiej jak: książeczka zdrowia pacjenta, karty badań, karty informacyjne ze szpitala, opinie, karty przebiegu leczenia specjalistycznego, wyniki badań dodatkowych czyli dokumentacja poprzednich lat życia. Wszystkie te dokumenty i wydarzenia są istotne z punktu widzenia logopedycznego i mogą okazać się kluczowe w rozpoznaniu przyczyny zaburzenia. Wywiad przeprowadzany jest z rodzicem, opiekunem pacjenta lub bezpośrednio z pacjentem. Ważne jest aby logopeda podzielił się diagnozą, wynikami badań, spostrzeżeniami, uwagami z rodzicami lub wychowawcą w szkole, aby zalecenia terapeutyczne były utrzymywane i utrwalane w każdym aspekcie życia pacjenta. Kolejnym elementem diagnozy logopedycznej jest obserwacja. Ma ona na celu dostarczenie logopedzie informacji na temat dziecka takich jak mowa spontaniczna, pamięć, rozwój psychoruchowy, gotowość do komunikowania się, sposób porozumiewania się, jakość formułowania komunikatu słownego, stan rozumienia, zasób słownictwa, wyrazistość artykulacji, jakość fonacji i artykulacji podczas mowy, zachowań dziecka wymagających konsultacji przez innych specjalistów. Mają one znaczenie dla mowy, a później dla umiejętności czytania i pisania. Źle wykształcone mogą powodować trudności szkolne. Należy sprawdzić możliwość występowania mutyzmu, jąkania, opóźnionego rozwoju mowy, uszkodzenia okołoporodowego oraz ryzyka dysleksji. Obserwacja dotyczy badanego jak i jego opiekunów. Orientacyjne badanie mowy przeprowadzane jest w trakcie rozmowy z pacjentem. Zwraca się wtedy uwagę na werbalne i niewerbalne zachowania pacjenta. Ważne jest to, czy: pacjent operuje zdaniami, buduje poprawne konstrukcje zdaniowe, głoski są realizowane 5
prawidłowo, zachowana jest czynność i prozodia mowy, prawidłowo oddycha, oraz czy wykazuje zaburzenia głosu. Ma to na celu wstępne rozpoznanie poziomu rozumienia mowy, uchwycenie kompetencji badanego w aspekcie ilościowym i jakościowym. W badaniu stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego sprawdzana jest budowa i funkcjonowanie warg, języka, wędzidełka podjęzykowego, podniebienia miękkiego, podniebienia twardego, stanu zgryzu i uzębienia, ruchomości żuchwy, funkcjonowanie pierścienia zwierającego gardła, wielkość migdałków podniebiennych oraz budowę przegrody nosowej. Dokonuje się tego poprzez obserwację pracy aparatu artykulacyjnego pacjenta polecając wykonanie kilku układów narządów artykulacyjnych, próby badania apraksji mowy oraz poprzez badanie pacjenta. Natomiast w badaniu funkcji połykowej poleca się pacjentowi połknięcie przygotowanego płynu. Dokonujemy obserwacji położenia języka i ruchu warg. Przy nieprawidłowej funkcji połykowej pacjent mocno zaciska wargi. Nieprawidłowości w sposobie połykania przyczyniają się do zaburzeń artykulacji poprzez deformację zgryzu. Prawidłowa funkcja oddechowa odbywa się poprzez nos. Należy zwrócić uwagę na to, czy pacjent podczas oddychania ma zamknięte usta i czy nabiera odpowiednią ilość powietrza w stosunku do długości wypowiedzenia, czy wystarcza pacjentowi powietrza na całą wypowiedź. Należy sprawdzić czy oddech jest równy, rytmiczny, harmonijny. Ważny jest czas trwania fazy wdechu i wydechu. Kolejnym elementem diagnozy jest orientacyjne badanie słuchu fizycznego, które odbywa się poprzez badanie możliwości odbioru mowy, rozumienia mowy, reakcji na bodźce dźwiękowe oraz odbioru szeptu z co najmniej sześciu metrów. Pozytywne przejście tych prób określa normę dla słuchu fizycznego. Celem badania słuchu fonematycznego jest określenie umiejętności różnicowania i identyfikacji głosek oraz dokonania analizy i syntezy wyrazów. Do badania słuchu fonematycznego, fonemowego, fonetycznego, analizy i syntezy słuchowej, spostrzegawczości słuchowej służą próby i testy różnych autorów, między innymi: Ireny Styczek (Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, 1982), Bronisława Rocławskiego (Słuch fonemowy i fonetyczny, 2001), Aliny Muszyńskiej i Janiny Żarczyńskiej (Próby do oceny słuchu fonematycznego, 1976), J. Kostrzewskiego (Skala pomiaru percepcji słuchowej słów, 1974), Barbary Kaji (Próba słuchu fonematycznego, 2001), Grażyny Krasowicz-Kupis (Zetotest, test do badania pamięci fonologicznej, 1997) oraz Miry Stambak (Test reprodukcji struktur rytmicznych). 6
Badanie pamięci słuchowej natomiast polega na poleceniu pacjentowi powtórzenia ciągu wyrazów lub cyfr wcześniej wymienionego ciągu. Zakres pamięci sprawdzamy jest dla ciągu od pięciu do dziewięciu jednostek. Pacjenci z pamięcią słuchową znajdujący się w normie, powinien zapamiętać około 7 wyrazów po jednokrotnym podaniu wzorca. Następnym elementem diagnozy jest badanie kinestezji mowy polegające na ustaleniu czucia ułożenia narządów mowy właściwego dla poszczególnych głosek. Wytworzenie się prawidłowych wzorców kinestetyczno ruchowych w mózgu dla aparatu artykulacyjnego jest uzależnione od prawidłowo funkcjonującego słuchu fonematycznego. Zaburzenie kinestezji artykulacyjnej może być stwierdzone w momencie prawidłowo funkcjonującego słuchu fonematycznego oraz przy pełnej sprawności narządów mowy. Podczas badania zalecane jest powtórzenie pacjentowi głosek opozycyjnych, ciągów sylab i wyrazów zawierających te głoski. Badanie płynności i prozodii mowy polega na sprawdzeniu rytmu, akcentu, melodii mowy. Badanie to polega na obserwacji zachowań werbalnych. Ważnych informacji w tym temacie może logopedzie także dostarczyć opiekun lub partner pacjenta podczas wywiadu. Przejawem niepłynności jest powtarzanie sylab, wyrazów, głosek, przeciąganie głosek, pauzy, embolofrazje, wtrącenia w toku mowy, niemożność rozpoczęcia wypowiedzi (bloki). Badanie emisji głosu polega na sprawdzeniu stanu głosu pacjenta. Zwraca się wtedy uwagę na barwę i ton głosu oraz to czy występuje chrypka, czy głos jest zbyt niski lub zbyt wysoki oraz rodzaj rozpoczęcia wypowiedzi. Sprawdzić możemy również pracę języka, warg i napięcie szyi podczas wypowiedzi. Obserwacja dostarcza nam informacji pod kątem pracy mięśni podczas mowy oraz jakości głosu wydostającego się z krtani. Nieprawidłowości w tym zakresie zazwyczaj dotyczą zbyt dużego lub zbyt małego napięcia mięśniowego podczas mowy oraz nieprawidłowego ułożenia elementów aparatu artykulacyjnego. Prowadzić mogą one do nieodwracalnych zmian chorobowych o charakterze nowotworowym lub całkowitej utraty głosu i możliwości mowy. Przedostatnim elementem pierwszego etapu jest badanie praksji odbywająca się poprzez sprawdzenie takich umiejętności jak machanie ręką, umiejętność zrobienia nożyczek z palców, gry w kamień, papier, nożyce, umiejętności odczytania godziny z zegara, rozpoznawania stron ciała i kierunków stron świata. Sprawdzana jest sprawność motoryki małej. Badanie gnozji odbywa się poprzez sprawdzenie umiejętności pokazania koloru, kształtu, wielkości na obrazku, czyli umiejętności dopasowania desygnatu z obrazkiem. Ważna jest także umiejętność odtworzenia rytmu prostej melodii. 7
Ostatnią częścią pierwszego etapu badań jest orientacyjne badanie lateralizacji polegające na ustaleniu przewagi jednej strony ciała. Dominacja ta jest związana z dominacją jednej półkuli mózgowej nad drugą. Wyróżniamy lateralizację lewostronną, prawostronną, skrzyżowaną oraz nieustaloną. Do oceny lateralizacji wykorzystuje się obserwację zachowań pacjenta w spontanicznych sytuacjach, gdy musi dokonać wyboru jednego z dwóch narządów ruchu bądź zmysłu, pomocny jest także wywiad z pacjentem lub jego opiekunem. Należy ustalić, czy ktoś w rodzinie jest leworęczny ze względu na fakt dziedziczenia uwarunkowania leworęczności. Można także posiłkować się dostępnymi na rynku pozycjami literatury fachowej zawierającymi standardowe próby do badania lateralizacji. Są nimi między innymi: Próby Jeana Piageta, Próby Rene Zazzo, Próba kreskowania Miry Stambak, Ręka, oko, ucho - Test Heada. Drugi etap diagnozy, czyli wysunięcie hipotezy, polega na potwierdzeniu wcześniejszych przypuszczeń dotyczących rodzaju i przyczyn występujących zaburzeń. Etap ten kończy się rozpoznaniem zjawiska logopedycznego, co pozwala na opracowanie programu terapii. Badając czynność odbioru mowy, czyli rozumienie bierze się pod uwagę pojedyncze słowa, proste połączenia słowne oraz zdania złożone. Badanie w zakresie rozumienia pojedynczych słów przeprowadza się prezentując dziecku szereg obrazków określających nazwy przedmiotów, zjawisk, czynności, stosunków przestrzennych, czasowe, wielkościowe a następnie prosi o wskazanie jednego z wymienionych przez logopedę. Następnie badane są proste połączenia słowne, czyli bada się zdolności rozumienia struktur gramatycznych. Logopeda wypowiada zdania, bądź proste połączenia słowne, używając nieprawidłowych form fleksyjnych i pyta, czy wyraził się prawidłowo. Następnie prosi o wskazanie błędu i jego poprawę. Ostatnim etapem jest badanie rozumienia zdań złożonych, czyli badanie zdolności rozumienia struktur zdaniowych. W tym celu można wykorzystać gotowe rozsypanki wyrazowe, z których pacjent ma samodzielnie ułożyć zdania. Ocenie podlegają również pozostałe sprawności językowe takie jak sytuacyjna, społeczna i pragmatyczna. Ocena sytuacyjna polega na badaniu umiejętności dostosowania wypowiedzi do odbiorcy i sytuacji komunikacyjnej. Ocena społeczna polega na badaniu umiejętności dostosowania wypowiedzi do rangi adresata i sytuacji komunikacyjnej. Ocena pragmatyczna polega na badaniu umiejętności osiągnięcia założonego przez siebie celu wypowiedzi. Badania mowy dokonuje się w czterech aspektach fonetycznym, leksykalnym, gramatycznym i ekspresyjnym. Badanie mowy w aspekcie fonetycznym polega na ustaleniu zasobu dźwięków, czyli określenie w jaki sposób pacjent realizuje poszczególne głoski, czy są one 8
wymawiane prawidłowo, zamieniane, opuszczane, zniekształcane, jak są wymawiane w nagłosie, śródgłosie i wygłosie i w różnych otoczeniach fonetycznych. Oceny tej dokonuje się przy użyciu specjalnych narzędzi, jakimi są kwestionariusze do badania artykulacji. Do najczęściej stosowanych należą kwestionariusze i testy Teresy Bartkowskiej (Uproszczony kwestionariusz obrazkowy, 1968), Genowefy Demel (Test do badania artykulacji, 2012), Danuty Antos, Genowefy Demel i Ireny Styczek (Kwestionariusz obrazkowy, 1978), Antoniego Balejko (Kwestionariusz obrazkowy z kartami, 1985), Grażyny Billewicz i Brygidy Zioło (W krainie Lolandii kwestionariusz do badania wymowy, 2012). Badanie mowy w aspekcie leksykalnym polega na określeniu zasobu słownictwa czynnego pacjenta, czyli określenie czy ilość i jakość używanych przez niego słów jest zgodna z normą wiekową. W tym celu posługiwać się należy narzędziami diagnostycznymi stosowanymi w badaniu artykulacji oraz różnymi zestawami obrazków takich autorów jak Hanna Rodak i Danuta Nawrocka (Od obrazka do słowa, 2014), S. Szuman (Zestaw obrazków sytuacyjnych). Należy pamiętać, iż materiał badawczy musi być dostosowany do wieku i statusu pacjenta. Badanie mowy w aspekcie gramatycznym polega na ocenie umiejętności stosowania form fleksyjnych, zatem sprawdzane jest, czy pacjent prawidłowo stosuje reguły gramatyczne, czy potrafi budować logiczne i sensowne wypowiedzi. W celu zbadania tych zdolności logopeda poleca pacjentowi układanie zdań z podanych wyrazów lub uzupełnianie tekstu przyimkami, spójnikami, przysłówkami. Natomiast badanie mowy w aspekcie ekspresyjnym polega na badaniu płynności i prozodii mowy. Oceny tej dokonuje się na podstawie mowy spontanicznej pacjenta. W ramach drugiego etapu badań ocenia się również umiejętność czytania i pisania. Umiejętność ta jest zależna od poziomu ich opanowania, od wieku pacjenta, przebiegu i rodzaju zaburzeń, od rozwoju psychoruchowego pacjenta. Podczas głośnego czytania sprawdza się szybkość, intonację, akcent, wyrazistość i poprawność wymowy. Podczas cichego czytania sprawdza się umiejętność czytania ze zrozumieniem. Sprawdzana jest umiejętność pisania z pamięci, ze słuchu oraz umiejętność przepisywania. Problemy językowe mają różne podłoża, aby logopeda mógł postawić trafną diagnozę konieczne są konsultacje z innymi specjalistami między innymi laryngologiem, neurologiem, foniatrą, audiologiem, ortodontą, pedagogiem, psychologiem. Mają one na celu ustalenie współwystępujących niedoborów lub nieprawidłowości anatomicznych, czy funkcjonalnych aparatu mowy lub słuchu. Informacje te pozwalają ustalić, czy wada lub zaburzenie mowy jest spowodowane współwystępującymi zaburzeniami, czy też wyłącznie utrwalonym, nie- 9
prawidłowym wzorcem mowy, bądź obniżoną sprawnością mięśni. Znacznie ułatwia to ustalenie terapii pacjenta. Ostatni trzeci etap diagnozy to, weryfikacja hipotezy. Polega on na ustaleniu programu terapii, który obejmuje przypuszczalny czas jej trwania, częstotliwość spotkań, prognozę terapeutyczną oraz dobór metod, technik pracy oraz narzędzi i środków, które zostaną wykorzystane w procesie terapeutycznym. Badanie należy przeprowadzać etapami i zaplanować je na kilka sesji diagnostycznoterapeutycznych. Należy zacząć od elementów najłatwiejszych dla dziecka (pacjenta). Optymalizacja postępowania badawczego ma na celu umożliwienie w jak najkrótszym czasie osiągnąć efekty trafnej diagnozy. W gabinetach logopedycznych, w ostatnich latach coraz powszechniej wykorzystywany jest do tego celu komputer wraz z oprogramowaniem. Komputer otwiera przed specjalistami coraz to nowsze możliwości ułatwienia i uatrakcyjnienia etapu diagnozy. Dzieci bardzo chętnie pracują z programami komputerowymi, pomagają one w skoncentrowaniu uwagi małych pacjentów, którzy dokładniej wykonują ćwiczenia i polecenia usłyszane z komputera. Komputer umożliwia logopedzie połączyć dźwięk z obrazem oraz możliwością działania. Jedną z istotnych cech aplikacji multimedialnych jest atrakcyjna, urozmaicona i trwała forma, zwiększająca zaangażowanie do pracy. Komputer jest pomocny w procesie diagnozowania niektórych obszarów. Wybrane komputerowe programy multimedialne wspierające diagnozę logopedyczną Na rynku edukacyjnym można znaleźć wiele programów komputerowych, które mogą być wykorzystane w praktyce logopedycznej. Większość z nich w sposób kompleksowy pozwala przeprowadzić nie tylko diagnozę, ale również terapię: logopedyczną, dysleksji, dyskalkulii oraz innych schorzeń, zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Podstawowym elementem pracy każdego logopedy jest przeprowadzenie diagnozy. Z powodzeniem na tym etapie sprawdzają się komputerowe programy logopedyczne. Jednym z przykładów tego typu oprogramowania jest pakiet edusensus Logopedia 2.0 firmy Young Digital Planet. W ramach tego pakietu znajduje się Aplikacja logopedy, która umożliwia rejestrację pacjentów, zapisywanie wyników diagnozy logopedycznej oraz śledzenie postępów w terapii [WWW2 2014]. Aplikacja ta zawiera również moduł umożliwiający rejestrację mowy oraz określenie potencjału artykulacyjnego pacjentów. Dodatkowo logopeda ma możliwość stworzenia, w ramach karty konkretnego pacjenta, opisu budowy i sprawności narządów mowy, określenie akcentu, intonacji raz określenie umiejętności czytania i pisania. Wykorzysta- 10
nie Aplikacji logopedy w pracy logopedycznej pozwala na stworzenie pełnej bazy pacjentów, a za pomocą zebranych w nim materiałów, śledzenie postępów w trakcie terapii. Pakiet edusensus Logopedia 2.0 pozwala na prowadzenie diagnozy i późniejszej terapii związanej z szeregami: szumiącymi, syczącymi, ciszącymi, różnicowaniem szeregów, wymową głoski r, l, k, g i h oraz mową bezdźwięczną [WWW3 2014]. Tak rozbudowana forma programu umożliwia diagnozę praktycznie wszystkich rodzajów wad wymowy. Omawiana tu aplikacja pozwala również na przeprowadzanie ankiety, którą można w razie konieczności, w każdej chwili wydrukować. Ankieta ta pozwala między innymi na zapisaniu wyników badania mowy i sprawności narządów mowy. Oprócz tego logopeda może zbadać tzw. mowę opowiadaniową, za pomocą obrazków sytuacyjnych oraz zdiagnozować stopień opanowania czytania i pisania. Tego rodzaju aplikacja pozwala w pełni wykorzystać możliwości komputera do przeprowadzenia diagnozy logopedycznej. W ramach pakietu edusensus Logopedia 2.0 znajduje się również program Sfonem. Służy on do badania słuchu fonemowego u dzieci. Za jego pomocą logopeda może zdiagnozować jakie wady słuchu posiada dziecko, dzięki czemu może w pełni dostosować terapię do konkretnego pacjenta. W tym programie każdemu wypowiadanemu przez komputer słowu przypisana jest kolorowa ilustracja. Połączenie przez dziecko obrazka z odpowiadającym mu słowem sugeruje poprawność procesu słyszenia [WWW4 2014]. Program ten może zostać wykorzystany w pracy edukacyjnej, ze względu na emisję naturalnego głosu podczas prezentowanego obrazka. Podobnym programem do edusensus Logopedia 2.0 jest pakiet stworzony przez firmę eduterapeutica Logopedia. Prowadzenie za pomocą tego programu diagnozy odbywa się za pomocą elektronicznej karty mowy małego pacjenta, która składa się z szeregu testów wraz z opisem ich odpowiedzi. Testy te to nic innego jak proste multimedialne ćwiczenia bądź zabawy, polegające na wykonywaniu przez najmłodszych takich zadań jak łączenie w pary, szeregowanie, kategoryzowanie, naśladowanie określonych min i wiele innych zachęcających do wypowiadania określonych słów [WWW5 2014]. Każda z wypowiedzi pacjenta jest rejestrowana, co pozwala obserwować na bieżąco jego późniejsze postępy podczas terapii. Za pomocą programu eduterapeutica Logopedia możliwe jest przeprowadzić diagnozę w następujących obszarach: artykulacji głosek, mowy spontanicznej, jak również budowy i sprawności narządów mowy. Aplikacja pozwala również na przeprowadzenie wstępnej diagnozy pedagogicznej z orientacją oceny gotowości szkolnej oraz ryzyka dysleksji i dyskalkulii [WWW6 2014]. Od wersji 2013 w programie umieszczony został test prediagnostyczny, który pozwoli na sprawdzenie umiejętności dziecka pod kątem posługiwania się komputerem i czy 11
będzie ono w stanie pracować z programem [WWW7 2014]. Dzięki takiemu testowi logopeda będzie mógł stwierdzić, czy dziecko poradzi sobie z komputerową diagnozą, czy należy przeprowadzić ją w sposób tradycyjny. Komputer z powodzeniem może być wykorzystany również podczas diagnozy dysleksji. Najbardziej rozbudowany program do diagnozy tej dysfunkcji to edusensus Dysleksja. Jest on przystosowany do przeprowadzania kompleksowej oceny dziecka, pomocnej w diagnozowaniu przyczyn niepowodzeń szkolnych w zakresie funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji [WWW8 2014]. Aplikacja dostępna jest na rynku w dwóch wersjach: dla dzieci w wieku 6-8 lat oraz dla dzieci w wieku 8-10 lat. Pierwszy z nich służy do oceny ryzyka dysleksji, natomiast drugi do oceny przyczyn trudności w nauce czytania i pisania [WWW9 2014]. Niezależnie od wersji programu edusensus Dysleksja zawiera on zestaw prób diagnostycznych w zakresie funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji, ćwiczenie wprowadzające, a także profesjonalną dokumentację badania zarówno tę tworzoną dynamicznie przez program w trakcie diagnozy, jak i dokumenty tradycyjne do wypełnienia (wywiad z rodzicami, dzieckiem, itp.) [WWW8 2014]. Alternatywą dla tego programu jest eduterapeutica Dysleksja. Podobnie jak wyżej opisany program, tak i ten posiada moduł do diagnozy. Za jego pomocą nauczyciel lub terapeuta może sprawdzić między innymi: funkcje językowe, funkcje wzrokowe, pamięć i myślenie [WWW10 2014]. W ramach tych kategorii diagnozie podlega między innymi automatyzacja języka, rozumienie tekstu, spostrzeganie sekwencji liter, jak również kategoryzowanie. Dzięki takim funkcjom rozwój dziecka będzie przebiegał sprawniej i szybciej. Każda z tych czynności na swój specyficzny sposób pomaga w rozwoju i diagnozie dysleksji [WWW11 2014]. Ostatnią omawianą tu kategorią programów są aplikacje do diagnozy i terapii umiejętności matematycznych, czyli dyskalkulii. Najlepszym przykładem tego typu programów jest eduterapeutica Dyskalkulia. Za jego pomocą terapeuta może przeprowadzić diagnozę w pięciu kluczowych dla rozwoju dziecka obszarach: myślenie przedoperacyjnego i operacyjnego, percepcji, samokontroli i koncentracji, pamięci operacyjno-proceduralnej i myślenia przyczynowo-skutkowego oraz orientacji w czasie i przestrzeni [WWW12 2014]. Program ten przeznaczony jest dla uczniów z klas 0-3, przede wszystkim takich, które wykazują specyficzne trudności w rozwiązywaniu zadań matematycznych. Zakończenie Zastosowanie zarówno komputera, jak i programów multimedialnych w pracy logopedy, w obecnych czasach to już norma. Wymienione i opisane tu programu są nieocenionym 12
narzędziem wspomagającym pracę każdego logopedy. Nie mogą one jednak i nie powinny zastąpić wiedzy i umiejętności logopedy, ponieważ jedynie odpowiednio wykształcony specjalista dokona trafnej oceny zebranego materiału i wskaże prawidłową terapię. Komputer wraz z programami komputerowymi, nie może być traktowany jako substytut terapeuty, czy też samej terapii, ale niewątpliwie wpływa on na intensyfikację działań logopedycznych [Walencik-Topiłko 2005, s. 1027]. Z tego też względu opisane w tym artykule programy powinne być traktowane jedynie jako wzbogacenie warsztatu pracy logopedy, a nie zastąpienie go maszyną. 13
Bibliografia Encyklopedia Britannica, 1960. Jastrzębowska G., Pelc-Pękała O.: Metodyka ogólna diagnozy i terapii logopedycznej. [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Uniwersytet Opolski, Opole 1999. Mazurkiewicz E. A.: Diagnostyka w pedagogice społecznej. [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk Pedagogika społeczna. Warszawa 1993. Podgórecki A.: Charakterystyka nauk praktycznych, PWN, Warszawa 1962. Sillamy N.: Słownik psychologii. Katowice 1994. Święs-Michalik M.: Diagnozowanie mowy w lekkim niedorozwoju umysłowym studium przypadku. [w:] Logopedia 2(5)/2007, Zarząd Główny Polskiego Związku Logopedów. Warszawa 2007. Walencik-Topiłko A.: Wykorzystanie programów komputerowych w profilaktyce, diagnozie i terapii logopedycznej [w:] Podstawy neurologopedii, pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej, Uniwersytet Opolski, Opole 2005. Węsierska K.: Opieka logopedyczna w przedszkolu. Profilaktyka, diagnoza, terapia. Toruń 2013. Netografia WWW1 - B. Karasek-Sajbor: Metodyka ogólna diagnozy logopedycznej, http://www.logopedia.pl/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=315 WWW2 http://www.arante.pl/logopedia-programy-do-diagnozy-i-terapii-logopedycznej-pakietpodstawowy.html WWW3 http://www.ydp.pl/logopedia-20 WWW4 http://www.logopedia.pl/index.php?page=shop.product_details&flypage=shop.flypage&product_id=319&catego ry_id=18b75e6288d8ffc9239ac1c8af3d2ea6&option=com_virtuemart&itemid=32 WWW5 - http://aktin.pl/eduterapeutica-logopedia-4418 WWW6 - http://www.3kropki.pl/p/9/0/1/eduterapeutica_logopedia.php WWW7 - http://www.arante.pl/eduterapeutica-logopedia-rozszerzona.html WWW8 - http://www.3kropki.pl/p/0/0/1/edusensus_dysleksja_pakiet_i_i_ii.php WWW9 - http://www.ydp.pl/dysleksja WWW10 - http://www.eduterapeutica.pl/dysleksja/szkola-podstawowa/eduterapeutica-dysleksja WWW11 - http://www.arante.pl/eduterapeutica-dysleksja.html WWW12 - http://www.eduterapeutica.pl/dyskalkulia/szkola-podstawowa/eduterapeutica-dyskalkulia 14