Prowadzenie produkcji zwierzęcej

część Prowadzenie produkcji zwierzęcej Branża rolniczna Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK 2017 ZAPOWIEDŹ NOWY PODRĘCZNIK PREMIERA: MAJ 2017

Polecamy również inne nowości: BRANŻA ROLNICZA TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU REFORMA 2012 1 część Prowadzenie produkcji roślinnej R.3.1 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji roślinnej. Kwalifikacja R.3.1. Część 1 Prowadzenie produkcji roślinnej. Kwalifikacja R.3.1. Część 2 REFORMA 2012 REFORMA 2012 Prowadzenie produkcji roślinnej R.3.1 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU REFORMA 2012 1 część Prowadzenie produkcji zwierzęcej R.3.2 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji zwierzęcej. Kwalifikacja R.3.2. Część 1 2część Prowadzenie produkcji zwierzęcej R.3.2 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji zwierzęcej. Kwalifikacja R.3.2. Część 2 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna z siedzibą w Warszawie przy Al. Jerozolimskich 96, 00-807 Warszawa, wpisana do rejestru przedsiębiorców prowadzonego przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS: 0000595068, NIP 5272605292, kapitał zakładowy: 17.050.400 złotych (wpłacony w całości).

Szanowni Państwo, z przyjemnością przedstawiamy Państwu fragmenty nowego podręcznika, spełniającego wszystkie wymagania podstawy programowej kształcenia zawodowego. Jest to publikacja gwarantująca skuteczne przygotowanie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie, napisana językiem zrozumiałym dla ucznia i wzbogacona o atrakcyjny materiał ilustracyjny. Prawdziwa nowość, warta Państwa uwagi. Podstawą systemu kształcenia zawodowego są klasyfikacja zawodów oraz podstawa programowa kształcenia w zawodach z wyodrębnionymi kwalifikacjami. Wynika z nich również formuła egzaminu zawodowego. Uczniowie i absolwenci zasadniczych szkół zawodowych i techników oraz słuchacze szkół policealnych przystępują do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie. Po zdaniu egzaminu w części pisemnej i praktycznej otrzymują dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe. Na tych samych zasadach dyplomy otrzymują słuchacze kwalifikacyjnych kursów zawodowych oraz osoby przystępujące do egzaminu w trybie eksternistycznym. Aby umożliwić Państwu zapoznanie się z naszym podręcznikiem, prezentujemy wykaz treści w nim zawartych oraz fragmenty wybranych rozdziałów. Branża rolniczna Wierzymy, że stworzona przez nas oferta umożliwi Państwu efektywną pracę oraz pomoże w skutecznym przygotowaniu uczniów i słuchaczy do egzaminu zarówno w części pisemnej, jak i praktycznej. Zapraszamy do korzystania z naszego podręcznika. Warto uczyć z nami! Artur Dzigański Dyrektor Kształcenia Zawodowego Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna

Pracownie publikacje do praktycznej nauki zawodu PUBLIKACJE Z SERII PRACOWNIE SKUTECZNIE PRZYGOTOWUJĄ DO PRAKTYCZNEJ CZĘŚCI EGZAMINU ZAWODOWEGO. Karty pracy, ćwiczenia i zadania do samodzielnego wykonania. Ćwiczenia i zadania praktyczne do wykonania podczas zajęć w pracowniach. Powtórzenie kluczowych wiadomości teoretycznych. Ćwiczenia i zadania praktyczne podobne do tych, które należy rozwiązać podczas praktycznej części egzaminu zawodowego. Klucze odpowiedzi do testów. Materiał w podziale na kwalifikacje, zgodny z nową podstawą programową. Repetytoria i testy egzaminacyjne Egzamin zawodowy PRAKTYCZNA NAUKA ZAWODU Pracownia obsługi klientów Kwalifikacja T.15 TECHNIK ŻYWIENIA I USŁUG GASTRONOMICZNYCH NOWA PODSTAWA PROGRAMOWA REPETYTORIA I TESTY EGZAMINACYJNE POMAGAJĄ W KOMPLEKSOWYM PRZYGOTOWANIU SIĘ DO EGZAMINU ZAWODOWEGO. Powtórzenie najważniejszych wiadomości. Sprawdzenie poziomu wiedzy i umiejętności. Testy sprawdzające wiedzę teoretyczną. Zadania praktyczne wraz z rozwiązaniami. Klucze odpowiedzi do testów. Informacja o wymogach i przebiegu egzaminu zawodowego w nowej formule. Materiał w podziale na kwalifikacje, zgodny z nową podstawą programową. + TESTY EGZAMIN ZAWODOWY KWALIFIKACJA T.15 TECHNIK ŻYWIENIA I USŁUG GASTRONOMICZNYCH

1 część REFORMA 2012 Prowadzenie produkcji zwierzęcej Dorota Banaszewska, Anna Charuta, Alina Janocha, Grażyna Niedziałek, Anna Wysokińska R.3.2 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK

Typ szkoły: zasadnicza szkoła zawodowa, technikum Zawód: rolnik, technik rolnik, technik agrobiznesu Kwalifikacja: R.3. Prowadzenie produkcji rolniczej Część kwalifikacji: 2. Prowadzenie produkcji zwierzęcej Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 2017 Wydanie I Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Justyna Rudzka (redaktor koordynator), Beata Tarnowska (redaktor merytoryczny) Konsultacje: Jan Kokot Tłumaczenie słowniczków: Michał Różycki (angielski), Agnieszka Tamborska (niemiecki) Redakcja językowa: Hanna Kus Elżbieta Walczak Fotoedycja: Agata Bażyńska Opracowanie graficzne: Dominik Krajewski Ilustracje: Paweł Domownik Skład i łamanie: GRAFOS Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel.: 22 576 25 00 Infolinia: 801 220 555 www.wsip.p Publikacja, którą nabyłaś / nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegała / przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki

SPIS TREŚCI 5 1. Anatomiczne i fizjologiczne podstawy użytkowania zwierząt gospodarskich 1.1 Budowa komórki zwierzęcej... 7 1.2 Układ kostny i połączenia kości... 8 1.2.1. Cechy gatunkowe w budowie czaszki... 9 1.2.2. Cechy gatunkowe w budowie kręgosłupa... 10 1.2.3. Cechy gatunkowe w budowie szkieletu kończyn.............................. 10 1.3 Budowa i funkcje układu mięśniowego... 13 1.4 Budowa powłoki wspólnej i jej wytworów... 17 1.4.1. Funkcje skóry... 18 1.4.2. Gruczoły skórne... 19 1.4.3. Owłosienie skóry.... 20 1.4.4. Kopyta, racice, rogi... 22 1.5 Układ krążenia... 23 1.5.1. Krążenie krwi... 29 1.6 Układ oddechowy... 30 1.6.1. Mechanizm wdechu i wydechu... 31 1.7 Układ trawienny... 33 1.7.1. Rodzaje uzębienia. Cechy gatunkowe... 35 1.7.2. Trawienie... 37 1.8 Układ wydzielania wewnętrznego.... 41 1.9 Układ wydalniczy... 44 1.9.1. Mechanizm wytwarzania moczu w nerkach... 46 1.9.2. Właściwości i skład moczu... 46 1.10 Układ rozrodczy... 46 1.10.1. Układ rozrodczy samicy... 47 1.10.2. Układ rozrodczy samca... 52 1.11 Budowa i funkcje układu nerwowego... 56 1.12 Narządy zmysłów... 61 1.13 Anatomia ptaków domowych... 64 1.13.1. Szkielet głowy... 64 1.13.2. Kręgosłup... 65 1.13.3. Mięśnie ptaków... 65 1.13.4. Układ trawienny... 66 1.13.5. Układ oddechowy... 67 1.13.6. Układ rozrodczy... 68 2. Podstawy żywienia zwierząt gospodarskich 2.1 Składniki chemiczne pasz i ich znaczenie dla organizmu zwierząt... 71 2.1.1. Woda i jej rola biologiczna... 72 2.1.2. Białko i związki azotowe niebiałkowe... 72 2.1.3. Węglowodany.... 75 2.1.4. Tłuszczowce... 76 2.1.5. Witaminy w żywieniu zwierząt... 79 2.1.6. Składniki mineralne w żywieniu zwierząt... 83

6 SPIS TREŚCI 2.2 Określanie wartości pokarmowej pasz... 88 2.2.1. Strawność składników pokarmowych pasz... 88 2.2.2. Bilans przemiany materii... 89 2.2.3. Wartość odżywcza białka... 91 2.2.4. Przemiany energii w organizmie... 92 2.2.5. Mierniki wartości pokarmowej pasz.... 93 2.3 Zasady żywienia i układania dawek pokarmowych dla zwierząt gospodarskich... 99 2.3.1. Pasze objętościowe soczyste... 101 2.3.2. Pasze objętościowe suche... 116 2.3.3. Pasze treściwe pochodzenia roślinnego... 120 2.3.4. Pasze treściwe pochodzenia zwierzęcego.... 125 2.3.5. Mieszanki paszowe... 127 2.4 Pasze podział i ogólna charakterystyka.... 131 2.4.1. Krowy mleczne... 133 2.4.2. Trzoda chlewna.... 138 2.4.3. Konie... 140 2.4.4. Drób.... 143 2.5 Preliminarz paszowy... 147 3. Zoohigiena z elementami dobrostanu zwierząt. Choroby zwierząt 3.1 Wpływ czynników atmosferycznych i stanu środowiska naturalnego na zdrowie i produkcyjność zwierząt... 150 3.1.1. Promieniowanie słoneczne... 150 3.1.2. Temperatura i wilgotność powietrza.... 151 3.1.3. Ruch powietrza.... 152 3.1.4. Opady atmosferyczne... 153 3.1.5. Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego... 163 3.2 Jakość higieniczna pastwiska i ruch na świeżym powietrzu... 153 3.3 Lokalizacja i funkcje budynków inwentarskich. Warunki utrzymania zwierząt... 154 3.4 Mikroklimat w budynkach inwentarskich... 165 3.4.1. Czynniki fizyczne mikroklimatu budynków inwentarskich... 166 3.4.2. Wentylacja.... 173 3.4.3. Czynniki chemiczne mikroklimatu budynków inwentarskich... 176 3.4.4. Czynniki biologiczne mikroklimatu budynków inwentarskich... 177 3.5 Zasady składowania nawozów naturalnych... 178 3.6 Pojęcie dobrostanu i zasady jego zachowania... 182 3.7 Zasada wzajemnej zgodności (cross compliance)... 184 3.8 Wpływ produkcji zwierzęcej na środowisko zagrożenia... 184 3.9 Choroby zwierząt... 186 3.9.1. Ogólne informacje o chorobach... 186 3.9.2. Podział chorób.... 187 3.9.3. Podstawy prawne ochrony zdrowia zwierząt... 194 3.9.4. Profilaktyka ochrony zdrowia zwierząt... 195 4. Hodowla i chów bydła 4.1 Znaczenie gospodarcze hodowli bydła... 196 4.2 Pokrój i cechy użytkowe bydła... 197 4.2.1. Typy użytkowe bydła... 197

SPIS TREŚCI 7 4.3 Najczęściej hodowane rasy bydła.... 200 4.3.1. Rasy bydła mlecznego... 200 4.3.2. Rasy bydła mięsnego.... 203 4.3.3. Rasy bydła użytkowanego dwukierunkowo... 213 4.4 Użytkowanie mleczne bydła... 218 4.4.1. Fizjologia wytwarzania mleka i budowa wymienia... 219 4.4.2. Techniki pozyskiwania mleka i fizjologia doju... 221 4.4.3. Ocena wydajności mlecznej i wydojowej krowy... 224 4.4.4. Przebieg laktacji i jej ocena... 224 4.4.5. Systemy utrzymania bydła mlecznego.... 227 4.5 Rozród bydła... 230 4.5.1. Dojrzałość płciowa i rozpłodowa krów.... 230 4.5.2. Wskaźniki stosowane w ocenie płodności bydła... 230 4.5.3. Fizjologia przebiegu cyklu płciowego, objawy rui.... 232 4.5.4. Rodzaje krycia..................................................... 234 4.5.5. Ciąża i postępowanie z noworodkiem... 235 4.6 Odchów i żywienie cieląt... 235 4.6.1. Systemy utrzymania cieląt.... 238 4.6.2. Systemy utrzymania cieląt przy krowach mamkach... 241 4.6.3. Wychów i żywienie jałówek... 242 4.7 Użytkowanie mięsne bydła... 243 4.7.1. Rasy bydła mięsnego podział ras... 244 4.7.2. Systemy opasu bydła.... 245 4.7.3. Ocena przydatności opasowej.... 246 4.7.4. Ocena wartości rzeźnej.... 246 4.8 Pielęgnacja bydła... 251 4.8.1. Sierść i skóra.... 251 4.8.2. Racice... 251 4.8.3. Rogi... 251 4.8.4. Wzdęcie żwacza... 252 4.8.5. Unieruchamianie bydła... 252 4.8.6. Oprowadzanie bydła.... 255 4.8.7. Kładzenie bydła.... 255 Wykaz podstawowych pojęć w językach polskim, angielskim i niemieckim... 257 Literatura... 266

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 9 1 Anatomiczne i fizjologiczne podstawy użytkowania zwierząt gospodarskich ZAGADNIENIA Budowa komórki zwierzęcej Układ kostny i jego funkcje Budowa i funkcje układu mięśniowego Budowa i funkcje skóry Budowa i funkcje układów: krążenia, oddechowego, trawiennego, wydzielania wewnętrznego, wydalniczego, rozrodczego, nerwowego Narządy zmysłów Anatomia ptaków domowych 1.1. Budowa komórki zwierzęcej Komórka to strukturalna i czynnościowa jednostka organizmu. Jest zdolna do wykonywania takich podstawowych czynności życiowych, jak: oddychanie, odżywianie, rozmnażanie. Komórka zwierzęca (ryc. 1.1) jest zbudowana z cytoplazmy, w której znajdują się organelle, m.in.: jądro komórkowe (wyjątkiem są dojrzałe komórki krwi, tzw. erytrocyty, które nie mają jądra), mitochondria, siateczka śródplazmatyczna i aparat Golgiego. Komórkę zwierzęcą otacza błona komórkowa, która nadaje jej kształt. Ze względu na kształt i wielkość rozróżniamy następujące rodzaje komórek: płaskie np. komórki nabłonka płaskiego, błon surowiczych, śródbłonka; kuliste komórka jajowa, rozgałęzione komórki nerwowe, komórki mięśnia sercowego; wrzecionowate mięśnie gładkie; sześcienne komórki gruczołowe; cylindryczne komórki błon śluzowych; wielokątne komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego. Długość komórki ssaków waha się między 4 a 20 μm. Największe rozmiary mają żeńskie komórki płciowe, czyli komórki jajowe, a największą komórką zwierzęcą jest jajo strusia. Natomiast najdłuższymi komórkami w organizmach zwierzęcych są komórki nerwowe neurony. Komórkę zwierzęcą otacza błona komórkowa, która osłania elementy morfotyczne komórki. Do podstawowych funkcji błony komórkowej należą: ochrona przed czynnikami zewnętrznymi, udział w transporcie substancji chemicznych, pośrednictwo w gospodarce enzymatycznej. Cytoplazma komórki to koloidalna zawiesina substancji białkowych, w której znajdują się organelle komórkowe. Ponadto cytoplazma jest nośnikiem wielu enzymów. Poszczególne organelle komórkowe są wyspecjalizowane w pełnieniu określonych funkcji, np. syntezy białek, uzyskiwania energii.

10 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ aparat Golgiego lizosom rybosom błona komórkowa cytoplazma siateczka śródplazmatyczna szorstka wodniczka centrosom mitochondrium jądro Ryc. 1.1. Budowa komórki zwierzęcej Jądro komórkowe i jąderko przekazują informacje genetyczne, mitochondrium odpowiada za procesy energetyczne w komórce, aparat Golgiego uczestniczy w procesach przemiany materii, swoistych dla danej komórki, centriole biorą udział w rozmnażaniu komórek. Siateczka cytoplazmatyczna (retikulum endoplazmatyczne) to system błoniastych struktur: kanalików, cewek i pęcherzyków. Retikulum w znacznej części jest pokryte małymi ziarnistościami zawierającymi rrna, zwanymi rybosomami. Siateczkę związaną z rybosomami określa się jako szorstką, a niezwiązaną z rybosomami jako gładką. Większość komórek łączy się w zespoły komórkowe, czyli tkanki. Tkanki zaś tworzą poszczególne narządy, które są elementami składowymi układów wyspecjalizowanych w wykonywaniu konkretnych zadań dotyczących czynności życiowych organizmów. PYTANIA I POLECENIA 1. Scharakteryzuj budowę komórki zwierzęcej. 2. Jaką funkcję pełni w komórce błona komórkowa? 1.2. Układ kostny i połączenia kości Układ kostny (szkielet) stanowi bierną część układu ruchu. Jest miejscem przyczepu mięśni. Pełni również funkcję ochronną dla narządów wewnętrznych (serca, płuc, mózgowia, rdzenia kręgowego).

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 11 W układzie kostnym wyróżnia się szkielet osiowy i szkielet kończyn (ryc. 1.2). Do szkieletu osiowego zalicza się czaszkę, kręgosłup oraz klatkę piersiową (żebra, mostek i odcinek piersiowy kręgosłupa). Szkielet kończyn zwierząt czworonożnych składa się z dwóch par kończyn przednich (piersiowych) i tylnych (miednicznych). 7 5 4 3 15 6 2 1 16 8 14 17 18 20 22 19 21 3 9 10 11 12 Ryc. 1.2. Kościec bydła: 1 czaszka, 2 kręgi szyjne, 3 kręgi piersiowe, 4 kręgi lędźwiowe, 5 kręgi krzyżowe, 6 kręgi ogonowe, 7 łopatka, 8 kość ramienna, 9 kości przedramienia, 10 kości nadgarstka, 11 kości śródręcza, 12 kość pęcinowa, 13 żebra, 14 mostek, 15 kość miedniczna, 16 kość udowa, 17 kość piszczelowa, 18 kości stępu, 19 kości palców, 20 rzepka, 21 kość raciczna, 22 kości śródstopia Czaszka (ryc. 1.3) chroni mózgowie, narządy wzroku, słuchu oraz węchu. U dużych zwierząt ma zatoki wypełnione powietrzem, które zmniejszają jej masę. W czaszce wyróżniamy dwie części: mózgoczaszkę i trzewioczaszkę. Granicę między tymi częściami stanowią oczodoły. U zwierząt roślinożernych część trzewna jest większa od części osłaniającej mózg. Również u roślinożerców występują mocne zęby trzonowe i przedtrzonowe. Czaszka jest zbudowana z kości parzystych i nieparzystych. Łączy się z pierwszym kręgiem szyjnym, tzw. kręgiem szczytowym (atlasem). 1.2.1. Cechy gatunkowe w budowie czaszki U bydła na kościach czołowych występują możdżenie, na których są osadzone rogi. Kręgosłup jest zbudowany z kręgów zgrupowanych w odcinki: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy. W odcinku szyjnym u większości ssaków występuje stała liczba kręgów jest ich siedem. Pierwszy kręg to dźwigacz (atlas), drugi obrotnik (axis).

12 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ 2 3 4 1 5 6 7 9 10 8 Ryc. 1.3. Czaszka bydła z żuchwą (widok z boku): 1 kość siekaczowa, 2 kości nosowe, 3 oczodół, 4 kość czołowa, 5 dół skroniowy, 6 łuk jarzmowy, 7 przewód słuchowy zewnętrzny, 8 wyrostek przykłykciowy, 9 kłykieć potyliczny, 10 zęby sieczne (siekacze) 1.2.2. Cechy gatunkowe w budowie kręgosłupa U bydła występuje 13 lub 14 kręgów piersiowych. Mają one najwyższe wyrostki kolczyste. Pierwszych siedem kręgów tworzy tzw. kłąb, w którym mierzy się wysokość zwierząt. Kręgów lędźwiowych jest 6. Odcinek krzyżowy kręgosłupa składa się z 5 kręgów, które tworzą kość krzyżową. Ogon jest długi, zbudowany z 18 20 kręgów. Konie mają zwykle 18 kręgów piersiowych (u arabów i koni ras lekkich jest ich 19). Kręgów lędźwiowych jest zwykle 6 (u koni wierzchowych 5). Kość krzyżowa składa się z 5 lub 6 kręgów, a ogon z 18 lub 20 kręgów. Świnie mają 14 15 kręgów piersiowych i 5 7 lędźwiowych. Kość krzyżowa jest zbudowana z 4 kręgów, a ogon aż z 20 23 kręgów. Szkielet kończyny przedniej tworzą: obręcz (łopatka), kość ramienna, kości przedramienia (łokciowa i promieniowa) oraz kości ręki (nadgarstek, śródręcze i palce). Szkielet kończyny tylnej obejmuje: obręcz (miednicę), kość udową, kości podudzia (piszczelową i strzałkową) oraz kości stopy (stęp, śródstopie oraz palce). 1.2.3. Cechy gatunkowe w budowie szkieletu kończyn U bydła występują dwie kości śródręcza i śródstopia, tj. III i IV. Bydło chodzi na palcach III i IV. Składowe palca to kości pęcinowa, koronowa i raciczna. Konie mają tylko III kość śródręcza i III kość śródstopia. Chodzą tylko na jednym palcu jest to palec III. Składowe palca to kości pęcinowa, koronowa i kopytowa. U konia występują szczątkowe kości śródręcza i śródstopia, tzw. kości rysikowe. Świnie mają silnie wykształcone III i IV kości śródręcza i śródstopia. Kości śródręcza II i V są słabo wykształcone. Świnia chodzi na dwóch palcach: III i IV. Kości Szkielet zwierząt domowych składa się z kilkuset nieparzystych i parzystych kości, które w zależności od pełnionej przez nie funkcji różnią się kształtem i wielkością.

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 13 W skład szkieletu wchodzi kilka rodzajów kości (ryc. 1.5): kości długie (np. kość ramienna, kość udowa, żebra), kości krótkie (np. kości nadgarstka), płaskie (np. łopatka, kość czołowa), kości pneumatyczne (np. kość szczękowa), kości różnokształtne (np. kręgi). Kości wchodzące w skład szkieletu są magazynem soli mineralnych. W szpiku kostnym czerwonym powstają krwinki czerwone (erytrocyty) i niektóre rodzaje krwinek białych. Kości są zbudowane ze składników organicznych (osseiny) oraz ze składników nieorganicznych, mineralnych, takich jak sole wapnia i fosforu. Osseina jest substancją powodującą, że kości są sprężyste i elastyczne. Sole wapnia i fosforu nadają kości twardość (ryc. 1.4). istota zbita szpik kostny istota gąbczasta naczynia krwionośne Ryc. 1.4. Budowa kości a) b) c) Ryc. 1.5. Rodzaje kości: a długa, b krótka, c płaska Aby kości mogły pełnić funkcje lokomotoryczne, muszą być ze sobą połączone w sposób ruchomy za pomocą stawów. Rozróżnia się stawy proste (ryc. 1.6), zbudowane tylko

14 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ z dwóch kości, i stawy złożone, zbudowane z większej liczby kości (tab. 1.1). Między kośćmi stawu znajduje się jama stawowa zawierająca substancję zwaną mazią, która zmniejsza tarcie. Powierzchnie stawowe kości są pokryte chrząstkami stawowymi. Każde uszkodzenie i zanieczyszczenie jamy stawowej jest dla zwierząt bolesne i może ograniczać ich ruch. Oprócz połączeń ruchomych wyróżnia się połączenia ścisłe, w których ruch jest ograniczony (tab.1.2). Tabela 1.1. Rodzaje i przykłady połączeń ścisłych Szwy chrząstkozrosty mięśniozrosty więzozrosty Kości czaszki krążki międzykręgowe, spojenie miedniczne połączenia łopatek z tułowiem, połączenia kości gnykowej z czaszką połączenie obydwu kości żuchwowych u ssaków domowych, połączenie kości gnykowej z czaszką Tabela 1.2. Przykłady stawów Rodzaj stawu Budowa Przykład staw prosty łączy ze sobą tylko dwie kości staw ramienny, staw nadgarstkowo-śródręczny, staw biodrowy staw złożony łączy ze sobą trzy lub więcej kości staw łokciowy, staw kolanowy 4 3 1 2 Ryc. 1.6. Budowa stawu prostego: 1 powierzchnie stawowe (pokryte chrząstką stawową), 2 jama stawowa, 3 warstwa włóknista torebki stawowej, 4 warstwa maziowa torebki stawowej

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 15 WARTO WIEDZIEĆ Tkanka kostna rozwija się już w okresie płodowym i podlega procesowi ciągłej przebudowy dotyczy to wielkości oraz kształtu kości. Wpływa to na ich wytrzymałość mechaniczną. W tkance kostnej zachodzą nieustanne zmiany, na które składają się procesy kościotwórcze (biorą w nich udział komórki tkanki kostnej osteoblasty, odpowiadające za procesy syntezy) i kościogubne (uczestniczą w nich komórki tkanki kostnej osteoklasty, które wpływają na resorpcję kości). Ponadto na fizjologię tkanki kostnej mają wpływ dodatkowe czynniki, m.in.: składniki pokarmowe, hormony, witaminy oraz takie pierwiastki, jak wapń, fosfor czy magnez. Kości są pokryte błoną łacznotkankową, tzw. okostną, która jest odpowiedzialna za prawidłowy wzrost i przebudowę tkanki kostnej. Jest ona silnie unaczyniona i ukrwiona. PYTANIA I POLECENIA 1. Wymień funkcje układu kostnego. 2. Omów budowę kości. 3. Jakie są rodzaje kości? Podaj przykłady. 4. Podaj różnice gatunkowe w budowie szkieletu. 5. Opisz rodzaje i przykłady połączeń ścisłych. 6. Wymień rodzaje stawów. Podaj przykłady. 7. Opisz budowę stawu prostego. 8. Wskaż na schemacie szkielet osiowy i wymień kości, które wchodzą w jego skład. 9. Rozpoznaj na schemacie odcinki kręgosłupa i podaj ich nazwy. 10. Wskaż na schemacie szkielet kończyn i wymień przykładowe kości, które wchodzą w jego skład. 1.3. Budowa i funkcje układu mięśniowego Jakość tusz zwierząt gospodarskich jest oceniana na podstawie masy: mięśni, kości, skóry i tłuszczu. Mięśnie zwierząt gospodarskich mogą stanowić od ok. 30 do 50% całej masy zwierzęcia. Jest to uzależnione od gatunku zwierząt, rasy, wieku, płci, systemu i rodzaju żywienia. Szybki i wydajny przyrost mięśni jest od wielu lat przedmiotem pracy hodowców, ponieważ mięśnie są głównym źródłem konsumpcyjnego białka zwierzęcego. Obecnie w wyniku intensywnej hodowli zwierzęta charakteryzują się zwiększonym udziałem mięsa w tuszy. Mięśnie szkieletowe są zbudowane z wydłużonych komórek mięśniowych, które mają charakter włókien (tab. 1.3). Charakteryzują się swoistą pobudliwością (wrażliwością na bodźce) i kurczliwością (zdolnością do skurczu w odpowiedzi na te bodźce). Zawierają białka kurczliwe: aktynę i miozynę. Ponadto mięśnie są elastyczne i wykazują zdolność do przewodzenia pobudzenia, w wyniku czego powstaje skurcz. W zależności od miejsca występowania, budowy i fizjologii mięśnie dzieli się na: mięśnie poprzecznie prążkowane (mięśnie szkieletowe); mięsień poprzecznie prążkowany sercowy; mięśnie gładkie występują w ścianach narządów wewnętrznych i ścianach naczyń krwionośnych. Układ mięśniowy zwierząt domowych składa się z mięśni szkieletowych, które są przymocowane do kości za pomocą ścięgien i tworzą razem system dźwigni. Mięśnie stanowią

16 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ część czynną aparatu ruchu zwierząt. Dzięki mięśniom szkieletowym jest możliwa lokomocja oraz zmiana położenia części ciała względem siebie. Tabela 1.3. Charakterystyka komórek mięśniowych Rodzaj komórki Obraz mikroskopowy komórek Charakterystyka morfologiczna komórki Fizjologia komórki Przykład komórki mięśni szkieletowych Są to duże i długie komórki z licznymi, położonymi obwodowo jądrami. Występuje poprzeczne prążkowanie To komórki krótkie i rozgałęzione z 1 2 jądrami komórkowymi. Występuje poprzeczne prążkowanie skurcze zależne od woli zwierzęcia, unerwione przez ośrodkowy układ nerwowy mięśnie tułowia, mięśnie kończyn, mięśnie głowy komórki mięśnia sercowego częstotliwość skurczów modulowana przez nerwy wegetatywne (niezależnie od woli zwierzęcia) mięsień sercowy komórki mięśni gładkich (miocyty) Są to małe komórki o niewielkiej średnicy i jądrze komórkowym unerwione przez wegetatywny układ nerwowy (niezależnie od woli zwierzęcia) błony mięśniowe jelit, żołądka, ściany naczyń krwionośnych, narządów układu rozrodczego, oddechowego Mięśnie szkieletowe są zbudowane z włókien mięśniowych oddzielonych od siebie zrębem łącznotkankowym (pełniącym funkcję ochronną przed odkształceniami w czasie pracy mięśnia), który łączy włókna mięśniowe w pęczki. Włókno mięśniowe jest pokryte z zewnątrz sarkolemmą (błoną komórkową). Wewnątrz znajduje się sarkoplazma, zawierająca czerwony barwnik mioglobinę, jądro komórkowe, miofibryle włókienka kurczliwe, i pozostałe organelle komórkowe. Intensywność barwy mięśni jest różna w zależności od wykonywanej przez mięsień pracy oraz od zawartości sarkoplazmy i miofibryli. Włókna czerwone występujące w mięśniach intensywnie pracujących (w przeponie, języku) zawierają dużo sarkoplazmy i mało miofibryli. Odwrotna proporcja jest we włóknach białych, które występują w mięśniach o dłuższych przerwach w pracy. Włókna białe szybciej się kurczą, to skutkuje szybszym zmęczeniem, w przeciwieństwie do włókien czerwonych, które są bardziej wytrzymałe. Mięsień składa się z brzuśca, który dzięki zdolności kurczenia się stanowi część aktywną mięśnia, oraz ze ścięgna będącego częścią bierną i służącego jedynie do umocowania mięśnia do kości. Brzusiec składa się z pęczków włókien mięśniowych, może mieć kształt stożkowaty, wrzecionowaty lub gruszkowaty. Mówimy wtedy o mięśniach grubych, natomiast mięśnie płaskie mają płaski zarówno brzusiec, jak i ścięgno, które w tym przypadku nazywa się rozcięgnem (tab. 1.4). Mięśnie szkieletowe są otoczone trzema strukturami łącznotkankowymi: namięsną otacza od zewnątrz brzusiec mięśnia; omięsną obejmuje pęczki włókien mięśniowych, jest położona pod namięsną; śródmięsną obejmuje poszczególne włókna mięśniowe, leży pod omięsną.

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 17 Tabela 1.4. Podział mięśni ze względu na kształt i miejsce ich występowania w organizmie Kształt mięśnia mięśnie grube mięśnie płaskie Charakterystyka mają różny kształt: wrzecionowaty, stożkowaty, gruszkowaty; mięśnie tego typu występują najczęściej w kończynach mięśnie tego typu występują w tułowiu (mięśnie brzucha) i w kończynach (mięsień napinacz powięzi szerokiej na tułowiu) Pracę mięśni wspomagają narządy pomocnicze, które ponadto pełnią funkcje ochronne (tab. 1.5). Tabela 1.5. Narządy pomocnicze mięśni i ich funkcje Narząd powięzie (namięsna, omięsna, śródmięsna) więzadła kaletki maziowe pochewki ścięgnowe trzeszczki Funkcja i występowanie Błona łącznotkankowa o zabarwieniu srebrnobiałym spowijająca mięśnie od strony zewnętrznej. Jest zbudowana z włókien klejodajnych, które podczas gotowania wytwarzają rodzaj kleju. Tworzy przegrody między zespołami mięśniowymi. Zapobiega odkształceniu mięśni w czasie skurczu. Stanowi miejsce przyczepu do kości Zgrubienia w postaci pasm łącznotkankowych. Występują w miejscach narażonych na przemieszczenie ścięgien Struktura łącznotkankowa zawierająca ciecz podobną do mazi stawowej. Znajdują się głównie pod ścięgnami, w okolicy stawów lub występów kostnych. Łagodzą skutki tarcia Mają podobną budowę do kaletek, są wydłużone. Otaczają ścięgna ze wszystkich stron. Najczęściej występują w okolicy stawów o dużej ruchomości, w miejscach, w których ścięgna są narażone na ocieranie Niewielkie kości występujące w ścięgnach niektórych mięśni (np. rzepka w mięśniu czworogłowym). Usprawniają pracę mięśni Grupy mięśni szkieletowych: mięśnie głowy i szyi, mięśnie tułowia, mięśnie kończyn. Mięśnie głowy dzielą się na kilka grup mięśniowych: mimiczne, żuciowe oraz mięśnie gardła, krtani, języka, gałek ocznych. Dzięki tej grupie mięśni jest możliwe m.in.: picie, ssanie, pobieranie pokarmu, żucie, mrużenie oczu czy mimika zależna od stanu psychicznego. Do mięśni tułowia (ryc. 1.7) należą mięśnie: szyi, grzbietu, klatki piersiowej, kręgosłupa, brzucha. Mięśnie klatki piersiowej biorą udział w oddychaniu. Mięśnie wdechowe (przepona, mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne) powiększają pojemność klatki piersiowej, natomiast mięśnie wydechowe (mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne, mięsień poprzeczny klatki piersiowej), odpowiedzialne za wydech, zmniejszają pojemność klatki piersiowej. Mięśnie kończyn to: zginacze i prostowniki stawów, przywodziciele i odwodziciele oraz odwracacze i nawracacze. Te grupy mięśni odpowiadają za pracę mięśni i stawów kończyny piersiowej oraz mięśni i stawów kończyny miednicznej.

18 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ 2 3 5 6 1 7 4 Ryc. 1.7. Mięśnie tułowia powierzchowne świni: 1 mięsień ramienno-głowowy, 2 mięsień czworo boczny, 3 mięsień najszerszy grzbietu, 4 mięsień skośny brzucha wewnętrzny, 5 mięsień skośny brzucha zewnętrzny, 6 mięsień dwugłowy uda, 7 mięsień piersiowy głęboki Praca mięśni Mięśnie szkieletowe są pobudzane do skurczu przez impulsy nerwowe z ośrodkowego układu nerwowego. Pod wpływem impulsu mięśnie szkieletowe zmniejszają swoją długość i zwiększają napięcie. W czasie skurczu izotonicznego mięsień staje się krótszy przy zachowaniu jednakowego napięcia. Ten rodzaj skurczu występuje w przypadku wykonanej pracy mechanicznej. Kiedy długość mięśnia pozostaje niezmieniona, a napięcie się zmienia, mamy do czynienia ze skurczem izometrycznym. Przykładem tego rodzaju skurczu może być praca wykonywana przez mięśnie utrzymujące postawę ciała. Jednak większość skurczów mięśni w organizmie to skurcze auksotoniczne, podczas których zmienia się zarówno długość, jak i napięcie mięśni. Skurcze mięśni następują pod wpływem uwalnianej energii, dostarczanej z pobieranych przez organizm składników pokarmowych za pośrednictwem układu pokarmowego, z którego krew transportuje glukozę do pozostałych tkanek i narządów. Ponadto za pośrednictwem układu krwionośnego z układu oddechowego jest transportowany tlen do pozostałych tkanek i narządów. Produktem rozkładu glukozy jest kwas mlekowy, dostarczający pewną ilość energii. Następnie jego część utlenia się w mięśniu do wody i dwutlenku węgla, co daje kolejną porcję energii. Bardzo ciężka praca lub duży jednorazowy wysiłek mogą doprowadzić do nagromadzenia się w mięśniach kwasu mlekowego i ich zakwaszenia (tzw. zakwasy), co często objawia się bólem mięśni. Mięśnie jako produkt konsumpcyjny Mięso w postaci mięśni stanowi bardzo ważny surowiec dla przetwórstwa i gastronomii, przy czym najbardziej wartościowe wyręby pochodzą z mięśni karku, najdłuższego mięśnia grzbietu (tzw. polędwicy), mięśni uda (udźca, szynki) i podudzia (golonki) oraz mięśni okolic łopatki. ZAPAMIĘTAJ Mięso zwierząt rzeźnych bezpośrednio po uboju nie jest pełnowartościowym produktem spożywczym. O jakości i przydatności konsumpcyjnej mięsa decyduje prawidłowo przeprowadzony proces dojrzewania mięsa.

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 19 Proces przemian poubojowych dzieli się na trzy etapy: stężenie poubojowe i jego ustępowanie, dojrzewanie, rozpad autolityczny. Stężenie pośmiertne zachodzi w kilka godzin po śmierci. Czas ten jest zależny od gatunku zwierzęcia. Tuż po uboju tkanka mięśniowa zwierząt rzeźnych jest intensywnie czerwona, błyszcząca i miękka oraz cechuje się dużą wodochłonnością. Dopiero po 2 6 godzinach pojawiają się objawy stężenia poubojowego, mięśnie twardnieją, stają się sztywne i matowieją. Najwcześniej skurczowi pośmiertnemu ulegają mięśnie serca i języka, następnie mięśnie głowy, karku, kończyn przednich i tylnych, a na końcu mięśnie grzbietu. Oznaki stężenia poubojowego powinny ustąpić przed upływem 24 godzin. W czasie stężenia pośmiertnego mięso nie powinno być wykorzystywane do celów spożywczych. Dojrzewanie zachodzi podczas przechowywania mięsa po skurczu poubojowym w niskiej temperaturze, ale nie ujemnej. Proces ten zachodzi głównie dzięki działaniu enzymów proteolitycznych, które rozkładają białka pojawiające się po zaniku stężenia. W tym czasie wykształcają się najważniejsze cechy sensoryczne mięsa. Nabiera ono odpowiedniej barwy, staje się kruche, soczyste, ma odpowiedni smak i zapach mięsa kulinarnego. Wtedy należy je poddać przetworzeniu lub utrwaleniu, gdyż po tym czasie następuje proces psucia się mięsa. Autolityczny rozkład to naturalny proces zachodzący podczas długotrwałego przechowywania mięsa w warunkach chłodniczych. Jest on wynikiem postępującego rozkładu m.in. białek. Mięso, w którym zaczęły się toczyć procesy autolityczne, nie nadaje się do spożycia. Jego powierzchnia staje się wilgotna, o zmienionej często szarobiałej lub zielonkawej barwie. Mięso nabiera kwaśnego, duszącego zapachu i nieprzyjemnego smaku. PYTANIA I POLECENIA 1. Wskaż ogólne funkcje układu mięśniowego w organizmie. 2. Wymień rodzaje tkanki mięśniowej z uwzględnieniem różnic w budowie morfologicznej i podaj przykłady jej występowania w organizmie. 3. Omów budowę mięśnia szkieletowego. 4. Przedstaw podział mięśni ze względu na ich kształt. 5. Wymień najważniejsze grupy mięśni w układzie mięśniowym. 6. Podaj nazwy mięśni mających największe znaczenie w przemyśle spożywczym. 7. Określ istotę pracy mięśni. 8. Omów fazy przemian poubojowych zachodzących w mięsie. 1.4. Budowa powłoki wspólnej i jej wytworów Powłoka wspólna obejmuje skórę i jej wytwory (włosy, gruczoły skóry, pazury, kopyta, rogi). Skóra to wielofunkcyjny element budowy organizmu. Okrywa ciało, chroni przed uszkodzeniami mechanicznymi, wnikaniem do organizmu drobnoustrojów chorobotwórczych, bierze również udział w procesie termoregulacji. Skóra stanowi także barierę nieprzepuszczalną dla wody, co uniemożliwia wysychanie organizmu. Kolor skóry zależy od barwnika, który znajduje się w jej komórkach (melanocytach). Skóra składa się z dwóch warstw: powierzchownej, czyli naskórka, oraz warstwy skóry właściwej (ryc. 1.8, tab. 1.6). Naskórek ciągle się odnawia. Komórki naskórka zawierają keratynę i się złuszczają.

20 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ U zwierząt domowych najgrubszą skórę ma bydło, nieco cieńszą mają konie, znacznie cieńszą świnie, a najcieńszą owce i kozy. Tabela 1.6. Budowa skóry Części skóry naskórek skóra właściwa warstwa podskórna Charakterystyka Nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący nie ma własnych naczyń krwionośnych. Składa się z wielu warstw. Najbardziej zewnętrzna jest warstwą złuszczającą, która systematycznie się odbudowuje przez namnażające się komórki warstwy najgłębszej warstwy podstawnej zwanej rozrodczą. W tej warstwie występują komórki barwnikowe melanocyty, odpowiedzialne za kolor skóry Jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej zbitej z dużą ilością włókien kolagenowych i sprężystych, co nadaje jej dużą wytrzymałość. Znajdują się w niej naczynia krwionośne, zakończenia nerwowe, gruczoły łojowe i potowe, brodawki skóry, korzenie włosów Warstwa przesuwna zbudowana z tkanki łącznej luźnej. Może zawierać komórki tłuszczowe 1 2 4 5 7 8 9 3 6 Ryc. 1.8. Budowa skóry: 1 łodyga włosa, 2 naskórek, 3 naczynia krwionośne, 4 gruczoł łojowy, 5 cebulka włosa, 6 tkanka tłuszczowa, 7 gruczoł potowy, 8 skóra właściwa, 9 tkanka podskórna 1.4.1. Funkcje skóry Bierze udział w regulacji temperatury ciała za pośrednictwem naczyń skórnych, gruczołów potowych, włosów lub piór chroni zarówno przed utratą ciepła, jak i przed przegrzaniem. Stanowi warstwę ochronną zabezpiecza głębiej położone narządy i części ciała przed urazami mechanicznymi, czynnikami chemicznymi, wnikaniem drobnoustrojów i pasożytów, a także utratą wody. W pełnieniu tej funkcji uczestniczą wytwory skóry pióra, włosy, rogowa okrywa palców oraz gruba warstwa tkanki tłuszczowej. Pełni funkcje wydalnicze i wydzielnicze za pomocą gruczołów łojowych, potowych czy mlecznych. Bierze udział w wymianie gazowej dzięki porom skórnym, przez które wnika tlen, a wydzielany jest dwutlenek węgla, przy czym skóra ssaków zapewnia tylko ok. 1% potrzebnego organizmowi tlenu.

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 21 Umożliwia kontakt z otoczeniem jest narządem czucia. Dzięki występującym w skórze zakończeniom nerwowym, czyli receptorom, jest możliwe odbieranie bodźców cieplnych, bólowych, dotykowych, które są następnie przekazywane do właściwych ośrodków nerwowych. Bierze udział w gospodarce wodno-elektrolitowej. Uczestniczy w produkcji witaminy D 3. 1.4.2. Gruczoły skórne Do gruczołów skórnych zalicza się gruczoły potowe i łojowe. Tabela 1.7. Gruczoły skórne Rodzaj gruczołu Charakterystyka Ilustracja gruczoły łojowe Znajdują się w skórze właściwej. W większości ich przewody wyprowadzające otwierają się do pochewek (mieszków) włosów. Wydzielany przez nie łój chroni skórę i włosy zarówno przed wilgocią, jak i przed wysychaniem gruczoły potowe Leżą głęboko w skórze właściwej. Ich przewody wyprowadzające mają ujście w postaci porów na powierzchni naskórka. Pot wydzielina tych gruczołów nawilża naskórek i włosy, chroni przed wysychaniem. Gruczoły potowe biorą udział w termoregulacji. Wskutek parującego potu organizm traci ciepło. Najbardziej rozwinięte gruczoły potowe mają konie. Pot konia zawiera niewielką ilość białka, dlatego na skórze zwierzęcia obserwuje się pianę po ciężkiej pracy. Bydło ma dobrze rozwinięte gruczoły potowe na głowie, natomiast u świń dużo gruczołów potowych i łojowych znajduje się w skórze przestrzeni międzypalcowych. U owiec pot miesza się z łojem i tworzy się tłuszczopot, który ma wpływ na właściwości przemysłowe wełny Gruczoł mlekowy jest gruczołem skóry przystosowanym do wytwarzania mleka. Sutki (wymię) krowy są zmodyfikowanymi, poszerzonymi gruczołami potowymi, które wydzielają mleko. Największy rozwój tego gruczołu następuje podczas ciąży, a dokładnie w jej końcowym okresie. Jest on kontrolowany przez układ hormonalny. Najważniejszymi hormonami odpowiedzialnymi za rozwój kanalików i przewodów mlekowych są estrogeny, natomiast progesteron stymuluje rozwój pęcherzyków mlekotwórczych. Gruczoł mlekowy pełni bardzo ważną funkcję w dostarczaniu noworodkowi substancji odpornościowych (immunoglobulin) wraz z siarą wytwarzaną w pierwszych godzinach po urodzeniu. Ponadto produkowane w nim mleko w dalszym etapie rozwoju oseska jest jedynym pokarmem młodego zwierzęcia. Zwierzęta gospodarskie mają parzystą liczbę gruczołów mlekowych. Gruczoły mlekowe przeżuwaczy i klaczy nazywamy wymieniem. Poszczególne gruczoły oddziela tkanka łączna, co sprawia, że każdy z nich stanowi odrębną całość tworzy np. u bydła tzw. ćwiartkę zakończoną strzykiem.

22 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Gruczoł mlekowy (ryc. 1.9) składa się z części gruczołowej zbudowanej z pęcherzyków i małych kanalików przypominających kształtem kiść winogron. Kanaliki uchodzą do większych przewodów, które z kolei uchodzą do przewodów głównych. Przewody główne uchodzą do zatoki gruczołu mlekowego, która zwęża się i przechodzi w zatokę strzykową. Zatoka strzykowa jest zakończona przewodem strzykowym, w którego wnętrzu znajduje się zwieracz strzyku, zapobiegający samoczynnemu wypływowi mleka na zewnątrz. Gruczoł mlekowy jest bardzo dobrze ukrwiony. Wytworzenie 1 litra mleka wymaga przepływu przez gruczoł ok. 400 litrów krwi. Wytwarzanie mleka przez samicę rozpoczyna się zaraz po porodzie. Proces ten nazywa się laktacją. Jest ona stymulowana przede wszystkim przez hormon prolaktynę, uwalniany z przedniego płata przysadki mózgowej. W zależności od rasy, cech osobniczych i stanu fizjologicznego zwierzęcia skład chemiczny mleka się zmienia. Nawet u tego samego osobnika mogą występować wahania w składzie mleka. Ilość mleka zmniejsza się pod koniec laktacji, a stężenie tłuszczu wzrasta. Mleko jest bogate w białka, najwięcej jest kazeiny (ok. 84%), mniej laktoalbuminy (ok. 15%) i immunoglobuliny (1%). Jedynym cukrem, który występuje w mleku, jest laktoza. W mleku znajdują się również substancje mineralne przede wszystkim wapń, potas, fosfor oraz witaminy. WARTO WIEDZIEĆ Litr mleka ma wartość energetyczną równą 2720 J/l. Natomiast mleko odtłuszczone i maślanka 1465 J/l. 2 a) b) 1 3 1 2 3 4 Ryc. 1.9. Budowa wymienia bydła: a 1 głęboka powięź tułowia, 2 mięsień prosty brzucha, 3 blaszka główna przyśrodkowa; b 1 pęcherzyk gruczołowy, 2 przewód mleczny, 3 strzyk, 4 przewód wyprowadzający 1.4.3. Owłosienie skóry Włosy lub sierść są wytworami naskórka. Są charakterystyczne dla ssaków. Włosy chronią organizm przed utratą ciepła, działaniem promieni słonecznych i innymi czynnikami zewnętrznymi oraz odbierają wrażenia dotykowe (włosy czuciowe). Włos jest zbudowany z części wystającej nad powierzchnię skóry łodygi, i części tkwiącej w skórze korzenia zakończonego zgrubieniem zwanym cebulką, w którą od dołu wpukla się unaczyniona brodawka włosa. Korzeń znajduje się w łącznotkankowej pochewce (mieszku włosowym, ryc. 1.10). W budowie wewnętrznej włosa wyróżnia się rdzeń, korę, powłoczkę. Włosy są

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 23 zbudowane głównie z substancji bogatej w cysteinę -keratyny. Mieszki włosowe stanowią miejsce przyczepu mięśni stroszących włosy, które pracują w momencie odczuwania zimna, czy też np. podczas przyjmowania tzw. postawy imponującej. Włosy mogą mieć różną barwę, zależną m.in. od liczby ziaren pigmentu (melaniny) w komórkach i m.in. w łodydze włosa (tab. 1.8). Tab. 1.8. Rodzaje włosów Rodzaj włosa Opis Przykłady Ilustracja włosy pokrywowe Stanowią zasadniczą część owłosienia, mają rdzeń okrywa włosowa zwierząt włosy wełniste Są delikatne, o cienkim rdzeniu runo owiec włosy szczeciniaste Są mocne, o grubym rdzeniu włosy świń, włosy nozdrzy, rzęsy, włosy uszne włosy długie Są sztywne, grube u konia grzywa, ogon, szczotki pęcinowe, u kozłów broda włosy czuciowe (zatokowe) Są szczególnie długie, mają cebulki otoczone zatokami żylnymi, przy których znajdują się zakończenia dotykowe włókien nerwowych wąsy w okolicach warg, nozdrzy, oczu i policzków

24 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ 5 3 4 1 2 Ryc. 1.10. Budowa włosa: 1 cebulka (opuszka), 2 mieszek włosowy, 3 korzeń włosa, 4 mięsień przywłosowy, 5 gruczoł łojowy 1.4.4. Kopyta, racice, rogi Kopyta i racice stanowią ochronę palców zwierzęcia. Kopyta występują u koni, a racice u bydła, owiec i trzody chlewnej. Kopyto (ryc. 1.11) to ostatni człon palca o kształcie puszki. Puszka składa się ze ściany rogowej, podeszwy rogowej i strzałki kopytowej, która łagodzi wstrząsy. Ściana rogowa w miejscu połączenia z podeszwą tworzy widoczną białą linię. Racice są rogowym wytworem skóry ostatniego członu palców III i IV zwierząt parzystokopytnych. Kopyta i racice stale rosną i pomimo ścierania muszą być obcinane lub formowane, to ułatwia zwierzętom prawidłowe poruszanie się. U zwierząt gospodarskich bardzo ważne jest regularne przeprowadzanie zabiegów pielęgnacyjnych, np. rozczyszczanie kopyt czy podkuwanie koni. Od stanu kopyt i racic zwierząt często zależy kondycja zwierząt, co ma wpływ na ich produkcyjność. Rogi (ryc. 1.12) to zwykle wytwór skóry właściwej parzyste wyrostki kostne kości czołowej (możdżenie) pokryte skórą i najczęściej pochwą rogową. Występują u przeżuwaczy. Wielkość i kształt rogów zależą od ich gatunku, rasy, wieku zwierząt i ich stanu fizjologicznego. Na przykład na rogach krów tworzą się charakterystyczne pierścienie, które świadczą o liczbie przebytych ciąż. Na tej podstawie możemy określić przybliżony wiek krowy. W związku z tym, że rogi są wykorzystywane często przez zwierzęta w rywalizacji między sobą, w celu uniknięcia zranień i zapobiegania agresji w stadzie stosuje się zabieg dekornizacji, czyli usuwania zawiązków rogów.

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 25 a) b) 1 2 3 4 Ryc. 1.11. Budowa kopyta: a pokrój ogólny, b schemat: 1 strzałka, 2 piętka, 3 podeszwa, 4 ściana puszki kopytowej Ryc. 1.12. Rogi bydła PYTANIA I POLECENIA 1. Omów budowę skóry. 2. Wymień i krótko omów funkcje skóry. 3. Omów budowę wymienia. 4. Opisz budowę włosa. 5. Jakie są rodzaje włosów i u których zwierząt występują? 6. Podaj wytwory skóry i naskórka. Wymień gatunki zwierząt, u których one występują. 7. Opisz budowę kopyta. 1.5. Układ krążenia Układy krwionośny i chłonny odpowiadają za krążenie płynów w organizmie. W skład układu krwionośnego wchodzą (ryc. 1.13): serce; naczynia krwionośne, w których krąży krew tętnice (prowadzące krew od serca), naczynia włosowate (łączące tętnice i żyły), żyły (prowadzące krew do serca).

26 P ROWA D Z E N I E P RO D U KC J I Z W I E R Z Ę C E J 3 14 15 11 13 2 16 1 12 5 4 6 10 7 8 9 Ryc. 1.13. Schemat dużego i małego obiegu krwi: 1 lewa komora, 2 aorta, 3 naczynia włosowate głowy, szyi i kończyn piersiowych, 4 aorta brzuszna, 5 wątroba, 6 naczynia włosowate jelita, 7 żyła wrotna, 8 naczynia włosowate nerek, 9 naczynia włosowate tylnych części ciała, 10 żyła główna doogonowa, 11 żyła główna doczaszkowa, 12 komora prawa, 13 pień płucny, 14 naczynia włosowate płuc, 15 żyły płucne, 16 żyły wątrobowe Krew jest tkanką płynną i pełni następujące funkcje w organizmie we współdziałaniu z innymi układami: pośredniczy w wymianie gazowej transportuje tlen z płuc do tkanek i dwutlenek węgla z tkanek do płuc; transportuje substancje odżywcze i produkty przemiany materii; reguluje gospodarkę wodną, ciśnienie osmotyczne i wartość ph; zwalcza czynniki chorobotwórcze dzięki obecnym w niej przeciwciałom; bierze udział w regulacji temperatury ciała; transportuje hormony i witaminy. Krew krąży w zamkniętym układzie naczyń krwionośnych, dzięki regularnym skurczom serca. Krew, pod zwiększonym ciśnieniem, wypływa z serca grubościennymi naczyniami tętnicami, a wraca, pod zmniejszonym ciśnieniem, żyłami. Żyły i tętnice łączą się w obrębie cienkościennych naczyń włosowatych. Krew składa się z płynnego osocza oraz zawieszonych

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 27 w nim elementów morfotycznych: erytrocytów, leukocytów, płytek krwi (tab. 1.9, ryc. 1.14). Osocze to roztwór wodny przede wszystkim białek (głównie albumin i globulin), ale są w nim również zawarte m.in. niektóre cukry, sole mineralne, witaminy i hormony. Jednym z białek jest fibrynogen, który w procesie krzepnięcia krwi wytrąca się jako włóknik i tworzy podłoże skrzepu. Osocze bez fibrynogenu jest nazywane surowicą. Ilość krwi w organizmie zwierząt stanowi ok. 7% masy ciała i jest uzależniona m.in. od ich wieku, zdrowia czy stanu odżywienia. Rezerwy krwi, które mogą być wykorzystane w razie niebezpieczeństwa, są magazynowane w wątrobie i śledzionie. Tab. 1.9. Elementy morfotyczne krwi, miejsce powstawania i ich funkcja u podstawowych gatunków zwierząt gospodarskich Rodzaj komórki krwinki czerwone (erytrocyty) Morfologia komórki Mają kształt dwuwklęsłego krążka, są bezjądrzaste z wyjątkiem erytrocytów ptaków Miejsce powstawania Długość życia w dniach Funkcja szpik kostny 50 150 dni Zawierają barwnik hemoglobinę (białko), która umożliwia transport tlenu. Pośredniczą w transporcie dwutlenku węgla, regulują ph krwi krwinki białe (leukocyty): granulocyty limfocyty monocyty Są to różnokształtne, jądrzaste komórki o zdolnościach do ruchu pełzakowatego i, z wyjątkiem limfocytów, do fagocytozy granulocyty i monocyty w szpiku kostnym; limfocyty w szpiku kostnym, węzłach chłonnych, śledzionie, grasicy kilka dni Uczestniczą w obronie organizmu przed drobnoustrojami. Wytwarzają ciała odpornościowe przeciwciała płytki krwi Mają nieregularny kształt, najczęściej gwiazdkowaty szpik kostny ok. 10 dni Odpowiadają za proces krzepnięcia krwi a) b) c) e) f ) g) d) Ryc. 1.14. Elementy morfotyczne krwi: a erytrocyt, b monocyt, c eozynofil, d płytki krwi, e limfocyt, f neutrofil, g bazofil

28 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Serce jest silnym narządem, który tłoczy krew do naczyń. Ma kształt tępo zakończonego stożka, jest zbudowane z mięśnia sercowego. Składa się z czterech jam: przedsionków prawego i lewego, oraz komór prawej i lewej. Wewnętrzną powierzchnię serca wyścieła wsierdzie. Wewnątrz serca znajdują się cztery zastawki. W ujściu przedsionkowo- -komorowym prawym jest zastawka przedsionkowo-komorowa prawa, zwana trójdzielną, a w ujściu przedsionkowo-komorowym lewym zastawka dwudzielna, zwana mitralną. W sercu wyróżniamy ponadto zastawkę aorty i zastawkę pnia płucnego. W okolicach aorty występują chrząstki serca, które u bydła mogą przekształcić się w kości serca. Serce jest otoczone osierdziem, błoną, która chroni je przed urazami, i zawieszone na naczyniach wchodzących i wychodzących z niego, a dodatkowo umocowane za pomocą więzadła mostkowo-osierdziowego. Rytm serca jest kontrolowany przez własny rozrusznik, czyli bogato unerwiony węzeł zatokowo-przedsionkowy, składający się ze zmodyfikowanych komórek mięśniowych przewodzących serca. Serce leży w okolicach 4. 6. żebra, u zwierząt po stronie brzusznej można wyczuć jego uderzenia. U zwierząt gospodarskich serce stanowi od ok. 0,3 do 1,0% masy ciała. Szczegółową budowę serca przedstawiono na ryc. 1.15. 2 1 4 3 5 6 7 Ryc. 1.15. Przekrój serca: 1 odpływ krwi tętniczej do krążenia systemowego, 2 aorta, część wstępująca, 3 napływ krwi utlenowanej z czterech żył płucnych, 4 przedsionek lewy, 5 droga odpływu krwi tętniczej do aorty, 6 komora lewa, 7 przegroda międzykomorowa. Na ilustracji są widoczne zastawki: zastawka aorty, zastawka przedsionkowokomorowa prawa (trójdzielna), zastawka przedsionkowo-komorowa lewa (dwudzielna) Praca serca dzieli się na trzy następujące po sobie fazy: I skurcz przedsionków otwierają się zastawki przedsionkowo-komorowe i krew wypełnia komory; II skurcz komór krew przez otwarte zastawki półksiężycowate aorty i pnia płucnego jest tłoczona do dużych naczyń tętniczych; III faza spoczynku (rozkurczu przedsionków i komór) krew napływa do przedsionków.

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 29 Po rozkurczu serca rozpoczyna się nowy cykl sercowy. U zwierząt gospodarskich jeden cykl trwa około sekundy. Częstotliwość skurczów serca zależy m.in. od gatunku zwierzęcia, masy ciała, wieku, stanu zdrowia, pory dnia, pracy i spoczynku. W niektórych sytuacjach, np. wywołujących niepokój u zwierząt czy po karmieniu, częstotliwość uderzeń serca wzrasta. W tabeli 1.10 przedstawiono przybliżone wartości skurczów serca u zwierząt gospodarskich. Tab. 1.10. Częstotliwość skurczów serca u wybranych gatunków zwierząt (liczba uderzeń na minutę) Gatunek zwierzęcia Liczba skurczów bydło 50 60 koń 32 44 świnia 80 100 owca 70 80 koza 70 80 kura 200 400 Ściany naczyń krwionośnych są zbudowane z trzech warstw: wewnętrznej, utworzonej z warstwy nabłonka jednowarstwowego płaskiego, środkowej oraz zewnętrznej, która składa się z tkanki łącznej z dochodzącymi do niej nerwami układu autonomicznego. Tętnice i żyły różnią się budową. Tętnice mają ściany grube i sprężyste, gdyż krew płynie nimi pod dużym ciśnieniem. W żyłach krew płynie pod małym ciśnieniem, dlatego ich grubość jest niewielka. Cienkie ściany żył powodują, że ciemna krew żylna prześwituje niebieskawo. W odróżnieniu od tętnic błona wewnętrzna żył (śródbłonek) tworzy zastawki żylne zapobiegające zastojowi i cofaniu się krwi w kierunku naczyń włosowatych. Szczegóły budowy tętnic i żył przedstawia ryc. 1.16. a) serce elastyczna warstwa zewnętrzna tętnica mięsień gładki komórki krwi elastyczna warstwa wewnętrzna tkanka łączna błona wewnętrzna żyła Ryc. 1.16. a budowa tętnic i żył

30 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ b) c) mięśnie mięśnie żyła żyła Ryc. 1.16. b budowa naczynia włosowatego; c rola mięśni w przesuwaniu krwi w żyle skurcz mięśni kończyny dolnej wywołuje przesuwanie się krwi w żyłach w stronę serca 1 24 22 23 21 20 18 2 3 4 6 7 5 17 16 15 8 9 10 11 12 14 19 13 Ryc. 1.17. Układ krążenia konia: 1 tętnica szyjna, 2 żyła szyjna, 3 tętnica płucna, 4 krwiobieg płucny, 5 żyła płucna, 6 aorta, 7 aorta brzuszna, 8 tętnica udowa, 9 tętnica ogonowa, 10 żyła udowa, 11 żyła podudzia, 12 tętnica podudzia, 13 żyła śródstopia, 14 tętnica piszczelowa, 15 żyły jelit, 16 żyła główna, 17 żyły ścian jamy brzusznej, 18 lewa komora serca, 19 żyła piszczelowa, 20 prawa komora serca, 21 żyła ramienna, 22 żyła szyjna, 23 tętnica szyjna, 24 tętnica jamy czaszki

ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY UŻYTKOWANIA ZWIERZĄT... 31 1.5.1. Krążenie krwi Krew krąży w naczyniach krwionośnych tworzących dwa krwiobiegi (ryc. 1.17): duży (obwodowy) i mały (płucny). Jest to możliwe dzięki skurczom serca. Krwiobieg mały odpowiada za oddawanie dwutlenku węgla i pobieranie tlenu w płucach. Rozpoczyna się w prawej komorze serca. Z niej krew wypływa przez pień płucny duże naczynie, którym płynie krew żylna, odtlenowana. Pień płucny dzieli się na dwie tętnice płucne (lewą i prawą), rozgałęziające się następnie w płucach na drobne naczynia włosowate oplatające pęcherzyki płucne. W pęcherzykach płucnych następuje wymiana gazowa. Krew utlenowana wraca czterema żyłami płucnymi do lewego przedsionka serca. Krwiobieg duży jest odpowiedzialny za zaopatrzenie tkanek i narządów w tlen oraz składniki odżywcze, a także za odprowadzenie dwutlenku węgla i produktów przemiany materii. Rozpoczyna się w lewej komorze serca, skąd utlenowana krew wypływa do aorty (tętnicy głównej) i przez jej odgałęzienia do całego ciała. Następnie krew odtlenowana z obwodu ciała zwierzęcia jest transportowana żyłami głównymi do prawego przedsionka serca. Krążenie wrotne zachodzi za pomocą żyły wrotnej, która zbiera krew z nieparzystych narządów jamy brzusznej (jelit, śledziony, trzustki, żołądka). Płynie nią krew żylna zawierająca aminokwasy, węglowodany i krótkołańcuchowe tłuszcze, jednak większość tłuszczów wchłoniętych w jelitach odprowadzają naczynia limfatyczne. Układ chłonny (limfatyczny) jest układem otwartym, w którym chłonne naczynia włosowate otwierają się do przestrzeni międzykomórkowych. Krąży w nich chłonka (limfa). Jest ona płynem ustrojowym zbliżonym składem do krwi, nie zawiera jednak krwinek czerwonych. W skład układu chłonnego wchodzą (ryc. 1.18): naczynia chłonne; narządy chłonne, do których należą węzły chłonne, grasica i śledziona; skupiska tkanki chłonnej: grudki chłonne i migdałki. Funkcje układu chłonnego są powiązane z układem krwionośnym. Układ chłonny: wytwarza limfocyty; uczestniczy w procesach obronnych organizmu; odgrywa rolę w gospodarce płynami ustrojowymi; transportuje białka i tłuszcze. 3 5 6 7 2 8 1 9 4 Ryc. 1.18. Powierzchowne węzły limfatyczne bydła: 1 węzły chłonne podżuchwowe, 2 węzły chłonne przyusznicze, 3 węzły chłonne gardłowe, 4 węzeł chłonny przedłopatkowy, 5 i 6 węzły chłonne pachowe, 7 węzły chłonne fałdu kolanowego, 8 węzeł chłonny krzyżowy, 9 węzeł chłonny podkolanowy

32 ŹRÓDŁA ILUSTRACJI I FOTOGRAFII Źródła ilustracji i fotografii Okładka: Tekst główny: s. 8 (komórka zwierzęca) Designua/Shutterstock.com; s. 9 (szkielet bydła) Dn Br/Shutterstock.com; s. 10 (czaszka bydła) Wallenrock/Shutterstock.com; s. 11 (kość) NoPainNoGain/Shutterstock.com, (kość płaska) sciencepics/shutterstock.com, (kość długa) Stephen Rees/Shutterstock.com, (kość krótka) Sebastian Kaulitzki/Shutterstock.com,s. 12 (budowa stawu) Tefi/Shutterstock.com; s. 14 (mięśnie) Alila Medical Media/Shutterstock.com; s. 18 (skóra) Alex Luengo/Shutterstock.com; s. 19 (gruczoł łojowy) Neokryuger/Shutterstock.com, (gruczoł potowy) Neokryuger/Shutterstock.com; s. 21 (włosy pokrywowe) Timolina/Shutterstock.com, (włosy wełniste) Pshenichka/Shutterstock.com, (włosy szczeciniaste) Steve Lovegrove/Shutterstock.com, (włosy długie) ChrisVanLennepPhoto/Shutterstock.com, (włosy czuciowe) Elshina Anna/Shutterstock.com; s. 22 (budowa włosa) Yoko Design/ Shutterstock.com; s. 23 (kopyto) Anastasija Popova/Shutterstock.com, (róg krowy) SOMKKU/Shutterstock.com; s. 24 (układ krwionośny) BlueRingMedia/Shutterstock.com; s. 25 (komórki krwi) Alila Medical Media/Shutterstock.com; s. 26 (serce) Alila Medical Images/Shutterstock.com; s. 27 (naczynie krwionośne) sciencepics/shutterstock.com; s. 28 (naczynie włosowate) Designua/Shutterstock.com, (działanie zastawek) Blamb/Shutterstock.com; s. 38 (ułożenie narządów wewnętrznych w krowie) BimXD/Shutterstock.com; s. 43 (koń) IronFlame/Shutterstock.com; s. 44 (nerka świńska przekrój) PhilipYb Studio/Shutterstock.com; s. 45 (nerka krowia) lepet/shutterstock.com, (nerka świńska) pan demin/shutterstock.com, (nerka) Blamb/Shutterstock.com; s. 54 (plemnik) Jacky Co/Shutterstock.com; s. 57 (neuron) Jacky Co/Shutterstock.com, (synapsa) joshya/shutterstock.com; s. 60 (łuk odruchowy neurony somatyxzne) ducu59us/shutterstock.com; s. 62 (oko) Blamb/Shutterstock. com; s. 63 (ucho) Dream Master/Shutterstock.com; s. 64 (ptasi szkielet) belizar/shutterstock.com; s. 65 (czaszka kury) danilo ducak/shutterstock.com; s. 67 (żołądek kury) Dorota Banaszkiewicz; s. 103 (łubin) Alina Janocha; s. 110 (ziemniaki) f-f-f-f/shutterstock.com; s. 111 (burka pastewny) Bildagentur Zoonar GmbH/Shutterstock.com; s. 112 (marchew pastewna) Iakov Filimonov/Shutterstock.com; (brukiew) Iakov Filimonov/Shutterstock.com; s. 114 (kiszonka z kukurydzy) oticki/ Shutterstock.com; s. 116 (kiszonka w balotach) Andrea Izzotti/Shutterstock.com; s. 118 (siano) MIOphotography90/Shutterstock.com; s. 120 (jęczmień) Martin Lisner/Shutterstock.com; s. 121 (owies) Alina Janocha, (pszenica) Alina Janocha, (żyto) Alina Janocha; s. 123 (łubin) Alina Janocha, (bobik), (groch); s. 137 (wóz paszowy) ZM Metaltech; s. 151 (promienniki) Anna Wilczyńska; s. 155 (karmnik) Bartosz Wojtaszczyk; s. 156 (kojec dla warchlaków) Bartosz Wojtaszczyk, (kojec dla tuczników) Bartosz Wojtaszczyk; s. 158 (czochradło); s. 160 (kojec porodowy z lochą), (kojec porodowy) Bartosz Wojtaszczyk; s. 161 (element) Bartosz Wojtaszczyk; s. 163 (koń); s. 178 (plyta obornikowa) Bartosz Wojtaszczyk; s. 200 (jersey krowa) Joe Gough/Shutterstock.com; s. 201 (krowa rasy holsztyńsko-fryzyjskiej) Henk Bentlage/Shutterstock.com, (krowa); s. 202 (angler) Marc Watz/Wikipedia[CC-BY-SA-4.0]; s. 203 (ayrshire); s. 204 (charolaise) Ivonne Wierink/Shutterstock.com; s. 205 (limousine) Heliosphile/ Shutterstock.com; s. 206 (blonde d aquitaine) inavanhateren/shutterstock.com; s. 207 (piemontese) PHOTOERICK Fotolia.com; s. 208 (chianina) Drimi/Shutterstock.com, (marchegiana) Malgorzata Kistryn Fotolia.com; s. 209 (belgian blue); s. 210 (hereford) visuall2/shutterstock.com; s. 211 (highland); s. 212 (aberdeen angus) Dick Kenny/Shutterstock.com; s. 213 (biało-czarna nizinna) tudor76/ Shutterstock.com; s. 214 (czerwono-biała polska) GybasDigiPhoto/Shutterstock.com; s. 215 (simental) Tinieder / Bank zdjęć Photogenica; s. 216 (polska czerwona) Pawel Kazmierczak/Shutterstock.com; s. 217 (swiss brown) Vaclav Volrab/Shutterstock.com; s. 222 (hala udojowa ość); s. 223 (hala udojowa bok w bok), (karuzela), (dojona krowa), (dojarka); s. 229 (słoma) Chaikovskiy Igor/Shutterstock.com; s. 232 (faza przedrujowa), (ruja właściwa), (faza porujowa); s. 240 (kojec dla cielaka) smereka/shutterstock.com; s. 241 (kojec dla cielaka) Pack-Shot/Shutterstock.com; s. 242 (półotwarta obora) Jenoche/ Shutterstock.com; s. 250 (tusze EUROP BRAK); s. 252 (poskrom); s. 255 (oprowadzanie); Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli i dysponentów praw autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub fragmenty, postępują zgodnie z art. 29 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że są jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych w wypadkach, w których twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

Klub Nauczyciela uczę.pl cenną pomocą dydaktyczną! Co można znaleźć w Klubie Nauczyciela? podstawy programowe programy nauczania materiały metodyczne: rozkłady materiału, plany nauczania, plany wynikowe, scenariusze przykładowych lekcji materiały dydaktyczne i ćwiczeniowe klucze odpowiedzi do zeszytów ćwiczeń