Prawo zatrudnienia Małgorzata Gersdorf Wydanie 1 Warszawa 2013
Redaktor prowadzący: Joanna Choroszczak-Magiera Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Recenzent: prof. dr hab. Walerian Sanetra Publikacja powstała przy współpracy i dofinansowaniu Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorki i wydawcy. ISBN 978-83-278-0086-2 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści Spis treści Wykaz skrótów............................................ 9 Od Autora................................................. 11 ROZDZIAŁ I. Wstęp......................................... 13 1. Wprowadzenie............................................ 13 2. Kwalifikacja obligacyjnych stosunków zatrudnienia........... 15 3. Cele i zadania prawa pracy w nowej rzeczywistości gospodarczej............................................. 19 4. Cywilnoprawne podstawy zatrudnienia jako jeden z instrumentów flexicurity i zwiększania krótkotrwałej zatrudnialności.......................................... 24 5. Założenia opracowania i jego systematyka................... 28 5.1. Różne koncepcje niepracowniczych, obligacyjnych form zatrudnienia........................................ 28 5.2. Prawo zatrudnienia jako hipoteza badawcza............ 29 5.3. Struktura opracowania............................... 35 ROZDZIAŁ II. Cechy konstrukcyjne umowy o pracę........... 37 1. Wprowadzenie............................................ 37 2. Pojęcie kierownictwa pracodawcy i jego ewolucja (od podporządkowania pracownika poleceniom kierownika do pracy autonomicznej)................................... 39 3. Ocena kierownictwa pracodawcy (jego charakter i zakres) w doktrynie i judykaturze.................................. 41 4. Pozostałe cechy umowy o pracę istotne z punktu widzenia właściwej subsumcji norm dotyczących kwalifikacji prawnej zatrudnienia............................................. 43 5. Umowa o pracę a inne kontrakty o zatrudnienie.............. 47 6. Domniemanie zawarcia umowy o pracę...................... 50 5
Spis treści 7. Nazwa umowy i jej znaczenie prawne....................... 53 8. Przeobrażenia stosunków zatrudnienia..................... 55 9. Interes prawny w ustaleniu charakteru zatrudnienia.......... 58 10. Pozorne zatrudnienie..................................... 61 11. Kilka stosunków pracy zawartych z jednym pracodawcą...... 68 12. Spółdzielcza umowa o pracę............................... 70 12.1. Cechy charakterystyczne spółdzielczej umowy o pracę i jej odrębności............................ 70 12.2. Przekształcenie spółdzielczej umowy o pracę w zwykłą umowę w czasie transferu zakładu......... 73 ROZDZIAŁ III. Umowy nazwane, których przedmiotem jest świadczenie pracy........................ 75 1. Wprowadzenie............................................ 75 2. Umowa o prace woluntarystyczne........................... 76 2.1. Podstawa prawna pracy świadczonej w ramach wolontariatu, pojęcie wolontariusza................... 76 2.2. Zabezpieczenie socjalne wolontariuszy................. 80 3. Umowa o dzieło.......................................... 83 3.1. Treść umowy o dzieło................................ 83 3.2. Różnice między umową o dzieło a umową o pracę....... 84 3.3. Umowa o dzieło w praktyce i judykaturze.............. 86 3.4. Zabezpieczenie socjalne wykonawców umowy o dzieło..... 92 4. Umowa zlecenia.......................................... 94 4.1. Treść umowy zlecenia................................ 94 4.2. Podstawowe różnice między umową zlecenia i umową o pracę............................................. 96 4.3. Rozróżnienie zlecenia i umowy o pracę w orzecznictwie Sądu Najwyższego................................... 101 4.4. Zabezpieczenie socjalne zleceniobiorców............... 106 ROZDZIAŁ IV. Umowy cywilne z ustawowo wbudowanym elementem prawnopracowniczym............. 109 1. Wprowadzenie............................................ 109 2. Umowa o pracę nakładczą (chałupnictwo).................... 110 2.1. Cechy istotne chałupnictwa........................... 110 2.2. Forma, treść i warunki kontraktu..................... 112 2.3. Wynagrodzenie, wynagrodzenie gwarancyjne, urlop wypoczynkowy chałupników......................... 114 2.4. Ochrona pracy chałupników.......................... 116 2.5. Rozwiązanie umowy o pracę nakładczą................ 117 2.6. Zabezpieczenie socjalne chałupników.................. 120 6 www.lexisnexis.pl
Spis treści 3. Umowy cywilnoprawne zawierane z członkami spółdzielni pracy.................................................... 125 3.1. Podstawy zatrudnienia w spółdzielniach pracy.......... 125 3.2. Odrębności spółdzielczej umowy o pracę nakładczą..... 127 3.3. Ochrona wynagrodzenia członków spółdzielni pracy pracujących na podstawie umów cywilnoprawnych...... 128 3.4. Umowa kandydacka na członka spółdzielni pracy........ 130 4. Umowa członkostwa i umowa kandydacka w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych jako podstawa zatrudnienia w tych spółdzielniach..................................... 131 4.1. Wprowadzenie...................................... 131 4.2. Aktualny reżim zatrudnienia członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych............................ 133 4.3. Wynagrodzenie członkowskie i jego ochrona............ 135 4.4. Inne zabezpieczenie socjalne członków rolniczej spółdzielni produkcyjnej............................. 136 4.5. Umowa o staż kandydacki jako podstawa zatrudnienia w rolniczej spółdzielni produkcyjnej................... 138 5. Powiernictwo banku hipotecznego jako podstawa zatrudnienia............................................. 139 5.1. Wprowadzenie...................................... 139 5.2. Regulacja prawna zatrudnienia powiernika i jego zabezpieczenie socjalne.............................. 140 5.3. Hybrydowy charakter zatrudnienia powiernika banku hipotecznego....................................... 143 ROZDZIAŁ V. Umowy o zatrudnienie powiązane z osobą trzecią....................................... 147 1. Wprowadzenie........................................... 147 2. Umowa o zatrudnienie domownika członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej................................... 149 2.1. Cel regulacji prawnej................................ 149 2.2. Pojęcie domownika członka.......................... 151 2.3. Wynagrodzenie domownika członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej i związane z tym jego uprawnienia socjalne................................ 158 3. Zobowiązanie do współpracy w prowadzeniu działalności jako podstawa zatrudnienia................................ 160 3.1. Pojęcie osoby współpracującej z osobą prowadzącą działalność gospodarczą............................. 160 3.2. Zabezpieczenie socjalne osób współpracujących......... 167 7
Spis treści Wnioski końcowe.......................................... 169 1. Kodeks zatrudnienia wyzwaniem przyszłości................. 169 2. Przyzwoita legislacja wymaganiem nowego prawa zatrudnienia............................................. 173 3. Zasady prawa zatrudnienia................................ 180 Bibliografia................................................ 193 8 www.lexisnexis.pl
Wykaz skrótów Wykaz skrótów FGŚP Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych GUS Główny Urząd Statystyczny k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) KRUS Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) LexisNexis Lexis.pl Serwis Prawniczy LexisNexis sp. z o.o. MOP Międzynarodowa Organizacja Pracy M.P.Pr. Monitor Prawa Pracy NSA Naczelny Sąd Administracyjny OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1995 r.) OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.) OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Admi nistracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP Państwo i Prawo PIP Państwowa Inspekcja Pracy PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne PPH Przegląd Prawa Handlowego Pr.Spółek Prawo Spółek PS Przegląd Sądowy rsp rolnicza spółdzielnia produkcyjna 9
Wykaz skrótów Sł.Pracow. Służba Pracownicza SN Sąd Najwyższy SP Studia Prawnicze UE Unia Europejska u.o.p.w. ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 ze zm.) ustawa systemowa ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych 10 www.lexisnexis.pl
Od Autora Od Autora Niniejsze opracowanie przedstawia odmienne podejście do regulacji pracy w prawie i postuluje konieczność objęcia jedną dziedziną pozapracowniczych i pracowniczych podstaw zatrudnienia. Tłem społecznym dla tej propozycji jest stale zmieniająca się sytuacja na rynku pracy, narastające bezrobocie i związane z tym rozszerzanie się szarej strefy, co powoduje rozpaczliwe poszukiwania instrumentów realnego zmniejszania bezrobocia. Nie bez znaczenia dla sformułowanej tezy jest wprowadzanie nowoczesnych technologii i rozszerzanie się rynku usług, które prowadzą do modyfikacji w sposobie wykonywania pracy. Do tej pory badania nad tą tematyką były i nadal są prowadzone z punktu widzenia prawa pracy i ewentualnego poszerzenia zakresu przedmiotowego tej dziedziny nauki. Obowiązuje bowiem koncepcja jednolitego co do charakteru i zamkniętego katalogu podstaw prawnych zatrudnienia pracowniczego, która nie pozwala na włączenie do niego stosunków prawnych o nieco odmiennym charakterze, aczkolwiek także obligacyjnych. Koncepcja zaprezentowana w opracowaniu jest oparta po pierwsze na słusznym wymaganiu utrzymania jednolitego charakteru prawa stosunku pracy, a po drugie na konieczności objęcia ochroną pracujących stale na innej niż umowa o pracę kontraktowej podstawie. Te dwie oceny doprowadziły do sformułowania tezy, że konieczne jest stworzenie nowej dziedziny prawa, a mianowicie prawa zatrudnienia, którego jądrem, ale nie jedynym elementem byłoby prawo pracy. Przedmiotem prawa zatrudnienia byłaby ochrona pracy świadczonej na rzecz osoby trzeciej za wynagrodzeniem, która to ochrona 11