Zyss Orzecznictwo T, Boroñ J, Lekarskie Hese RT. Jak 2006, rozumieæ 3(2): 181-186 zapisy ustawowe o rencie socjalnej? - czyli o b³êdzie le ¹cym u podstaw koncepcji... 181 Jak rozumieæ zapisy ustawowe o rencie socjalnej? - czyli o b³êdzie le ¹cym u podstaw koncepcji tego rozwi¹zania orzeczniczego How do to understand legal records about social pension? - i.e. the error in the conception of this judicial solution TOMASZ ZYSS 1/, JOANNA BOROÑ 2/, ROBERT T. HESE 3/ 1/ Klinika Psychiatrii Doros³ych Collegium Medium UJ w Krakowie 2/ Zespó³ Poradni Zdrowia Psychicznego, CALD, Uniwersytecki Szpital Dzieciêcy, Kraków 3/ Klinika Psychiatrii Œl¹skiej Akademii Medycznej w Tarnowskich Górach Streszczenie Z dniem 1 paÿdziernika 2003 r. wesz³a w ycie ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej. Renta socjalna przys³uguje osobie, która: jest pe³noletnia, oraz jest ca³kowicie niezdolna do pracy z powodu naruszenia sprawnoœci organizmu, które powsta³o zasadniczo przed ukoñczeniem 18 roku ycia. Najwa niejszym elementem ustawy jest to, e przy ocenie prawa do tej renty nie jest istotne, kiedy powsta³a ca³kowita niezdolnoœæ do pracy, lecz to, aby niezdolnoœæ ta by³a skutkiem naruszenia sprawnoœci organizmu, powsta³ego we wskazanym okresie. Tego rodzaju rozwi¹zane dalece obiega jednak od tego jakie mia³o miejsce w dawnej rencie uczniowskiej (szkolnej), w rencie rodzinnej czy te w przypadku prawa do wczeœniejszej emerytury pracowników opiekuj¹cych siê dzieæmi wymagaj¹cymi sta³ej opieki. Wprawdzie we wszystkich rozwi¹zaniach przes³ank¹ otrzymania odpowiednich œwiadczeñ by³o/jest istnienie schorzeñ na poziomie ca³kowitej niezdolnoœci do pracy (dawnej drugiej grupy inwalidzkiej), lecz we wszystkich wczeœniejszych rozwi¹zaniach prawnych ca³kowita niezdolnoœæ do pracy musia³a powstaæ w okresach czasowych oznaczonych odpowiedni¹ ustaw¹/ rozporz¹dzeniem. Tymczasem w przypadku renty socjalnej w okresach ustawowych ma ujawniæ siê jedynie enigmatyczne naruszenie sprawnoœci ustroju, które nigdzie nie jest w jakikolwiek sposób definiowane. Wydaje siê, i ustawa o rencie socjalnej wymaga pilnej modyfikacji. S³owa kluczowe: renta socjalna, psychiatria, b³¹d koncepcyjny Orzecznictwo Lekarskie 2006, 3(2): 181-186 www.ol.21net.pl Nades³ano: 22.11.2006 Zakwalifikowano do druku: 29.12.2006 Summary On 1 st October 2003, the Act on social pension of 27 th June 2003 came into force. Social pension is granted to a person who: is of full age, and is totally unable to work due to somatic deficiencies that have occurred mainly before coming of age (18). The most important element of the new law is the fact that while assessing the right for the benefit it is not important when the complete inability to work occurred, but that it resulted from somatic deficiency which occurred in the period mentioned above. This kind of solution, however, differs greatly from what was included in the former school-pupil s pension, in the family pension or in the right for earlier retirement pension of employees having children requiring permanent care. Although in all solutions it was and still is the occurrence of disorders causing complete disability to work (the former second group of invalidity) that forms the basis for receiving appropriate benefits, but in all former legal solutions the complete inability to work had to occur in the periods determined by an appropriate law or regulation. Yet, in the case of social pension it is only an enigmatic malfunction of organism which is not defined anywhere and in any way that has to occur in the periods determined by the regulations. It is not known whether malfunction of organism is caused by a disturbance on the level of at least temporary inability to work or by any disturbance (of no decisive importance) that occurred in the patient before the 18 th (or 25 st ) year of age. It seems that the law on social pension requires urgent modification. Key words: social pension, psychiatry, conceptional mistake Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Tomasz Zyss Klinika Psychiatrii Doros³ych Collegium Medium UJ w Krakowie ul. Kopernika 21 a 32-501 Kraków Wprowadzenie Dzieci, m³odzie i m³ode osoby doros³e s¹ tymi grupami wiekowymi, które w przypadku zachorowania na powa n¹ chorobê somatyczn¹ czy te zaburzenia psychiczne - nie maj¹ mo liwoœci wypracowania odpowiedniego okresu sk³adkowego. Ustawodawca przewidzia³ dla m³odych osób odpowiednio krótsze okresy sta u ubezpieczeniowego (okresy sk³adkowe i niesk³adkowe), które s¹ konieczne w celu otrzymania œwiadczeñ renty

182 Orzecznictwo Lekarskie 2006, 3(2): 181-186 inwalidzkiej [2, 4]. Wymagany sta ubezpieczeniowy: 1 rok, gdy niezdolnoœæ do pracy powsta³a przed 20. rokiem ycia, 2 lata u osób w wieku od 20 do 22 lat, 3 lata u osób w przedziale wiekowym od 22 do 25 lat, 4 lata u osób od 25 do 30 lat, 5 lat, gdy osoba ma powy ej 30 lat. Je eli ubezpieczony nie osi¹gn¹³ wy ej podanego okresu, warunek posiadania wymaganego okresu uwa a siê za spe³niony, gdy [1, 2]: ubezpieczony zosta³ zg³oszony do ubezpieczenia przed ukoñczeniem 18 lat albo w ci¹gu 6 miesiêcy po ukoñczeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wy szej oraz do dnia powstania niezdolnoœci do pracy mia³, bez przerwy lub z przerwami nie przekraczaj¹cymi 6 miesiêcy, okresy sk³adkowe i niesk³adkowe. Dawna renta tzw. uczniowska (szkolna) Przed kilkoma laty funkcjonowa³a tzw. renta uczniowska, zwanej równie szkoln¹. By³a to renta inwalidzka, która przys³ugiwa³a na podstawie poprzedniej ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 267 z póÿniejszymi zmianami). Zgodnie z art. 63 ust. 1 tej ustawy prawo do renty inwalidzkiej przys³ugiwa³o uczniom szkó³ ponadpodstawowych, studentom szkó³ wy szych i uczestnikom studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej, którzy stali siê inwalidami I lub II grupy w czasie uczêszczania do szko³y lub odbywania studiów [3]. Od 1 wrzeœnia 1997r. pojêcie inwalidztwa II i I grupy zast¹piono pojêciem odpowiednio ca³kowitej niezdolnoœci do pracy lub ca³kowitej niezdolnoœci do pracy z niezdolnoœci¹ do samodzielnej egzystencji. Nowa ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz. U. Nr 162 poz. 1119 z póÿn. zm.), ani jakiekolwiek inne przepisy o ubezpieczeniach spo³ecznych nie przewiduj¹ ju rent uczniowskich. Prawo do tego œwiadczenia zachowali jednak ci, których stan zdrowia nie uleg³ poprawie 1/. Osoby, którym na podstawie starej ustawy emerytalnej przyznano tzw. rentê uczniowsk¹, zachowuj¹ do niej prawo po 1 stycznia 1999 r., czyli po zmianie sytemu ubezpieczeñ spo³ecznych, jeœli nadal s¹ ca³kowicie niezdolne do pracy. Trac¹ j¹ w razie zmiany orzeczenia z ca³kowitej niezdolnoœci do pracy na czêœciow¹ niezdolnoœæ do pracy lub na brak niezdolnoœci. Ocena niezdolnoœci do pracy nale y do lekarza orzecznika ZUS, a nastêpuje w wyniku badania lekarskiego przeprowadzonego na wniosek lub z urzêdu, czyli orzeczenie mo e ulec zmianie podczas wyznaczonego badania kontrolnego albo zakoñczenia okresu na który by³o przyznane prawo do tej renty w razie z³o enia ponownego wniosku. Takim badaniom podlegaj¹ ci, którym wydano orzeczenie na czas okreœlony. Ci, którzy otrzymali orzeczenie na czas nieokreœlony (na sta³e), przed wejœciem w ycie nowej ustawy emerytalno-rentowej, czyli przed 1 stycznia 1999 r. mog¹ bez przeszkód pobieraæ tzw. rentê uczniowsk¹. Równie ci, którzy po tym terminie otrzymali orzeczenie o ca³kowitej niezdolnoœci do pracy i decyzjê o przyznaniu renty na sta³e, bêd¹ j¹ otrzymywaæ bez problemów. Takie wnioski p³yn¹ z uchwa- ³y S¹du Najwy szego (sygn. III ZP 10/01) [1]. Z powy szego wynika, i œwiadczenia renty uczniowskiej orzekane by³y dla ciê szych schorzeñ czyni¹cych pacjenta przynajmniej ca³kowicie niezdolnym do pracy (przy za³o eniu pe³nej przechodnioœci miêdzy drug¹ grup¹ inwalidzk¹ a ca³kowit¹ niezdolnoœci¹ do pracy). Schorzenie na poziomie jedynie czêœciowej niezdolnoœci do zatrudnienia (zaburzenia nerwicowe, ³agodne zaburzenia zachowania, ³agodne encefalopatie dzieciêce, ³agodne fobie szkolne, ³agodne zaburzenia jedzenia, zaburzenia bez hospitalizacji psychiatrycznych) nie skutkowa³y orzeczeniem renty uczniowskiej. Schorzenia, dla których mo liwe by³o orzeczenie renty uczniowskiej mog³y powstaæ w okresie wczeœniejszym ni okres nauki w szkole ponadpodstawowej, lecz dopiero w tym okresie musia³y osi¹gn¹æ poziom ca- ³kowitej niezdolnoœci do pracy (pog³êbienie siê deficytu intelektualnego do poziomu przynajmniej umiarkowanego upoœledzenia, ujawnienie siê padaczki z czêstymi napadami u osoby z lekkim upoœledzeniem umys³owym, dekompensacja depresyjno-lêkowa lub psychotyczna po wczeœniej rozpoznawanych zaburzeniach nerwicowych lub zaburzeniach emocjonalnych i zachowania). Z systemu orzekania renty uczniowskiej wy³¹czone by³y dzieci w okresie nauki w szkole podstawowej (nawet gdyby w wyniku kilkakrotnego powtarzania klas przekroczyli ju dawno wiek powiedzmy 15-16 roku ycia) 2/. Zalet¹ tej renty by³o to, i to ju uczeñ w wieku 15-18 lat (pomiêdzy ukoñczeniem szko³y podstawowej w prawid³owym terminie a osi¹gniêciem pe³noletnioœci) móg³ otrzymywaæ odpowiednie œwiadczenia rentowe [7]. 1/ S¹ nadal co najmniej ca³kowicie niezdolni do pracy nie jest to to same ze zmianami w stanie zdrowia przyp. redakcji 2/ Czy mo na orzekaæ niezdolnoœæ do pracy u dzieci przed 16 rokiem ycia, które obejmuje ustawowy zakaz pracy zarobkowej? przyp. redakcji

Zyss T, Boroñ J, Hese RT. Jak rozumieæ zapisy ustawowe o rencie socjalnej? - czyli o b³êdzie le ¹cym u podstaw koncepcji... 183 Obecna renta socjalna Aktualnie osoby, które powa nie zachorowa³y w okresie dzieciñstwa i m³odoœci, mog¹ otrzymaæ rentê socjaln¹. Przez krótki okres czasu (ok. 2003 r.) renta socjalna by³a œwiadczeniem przyznawanym przez Oœrodki Pomocy Spo³ecznej w zwi¹zku z orzeczonym przynajmniej umiarkowanym stopniem niepe³nosprawnoœci. Od 1 paÿdziernika 2003 r. zaczê³a obowi¹zywaæ ustawa z dnia 27 czerwca 2003 o rencie socjalnej (Dz.U. nr 135, poz. 1268). Na mocy ustawy wyp³acanie renty zosta³o przeniesione z kompetencji pomocy spo³ecznej do Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych [5]. W szczególnych przypadkach renta ta bêdzie wyp³acana tak- e przez inne organy emerytalno-rentowe, np. KRUS. Renta socjalna jest œwiadczeniem przys³uguj¹cym osobie która: jest pe³noletnia, jest ca³kowicie niezdolna do pracy z powodu naruszenia sprawnoœci organizmu, które powsta³o: przed ukoñczeniem 18 roku ycia, w trakcie nauki w szkole lub w szkole wy szej przed ukoñczeniem 25 roku ycia, w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej. Z przepisu tego wynika zatem, e renta socjalna przys³uguje wy³¹cznie osobie, która ma ukoñczone 18 lat i która jest ca³kowicie niezdolna do pracy. Ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy ocenia siê zgodnie z kryteriami ustalonymi w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz.U. 2004 nr 39, poz. 353), zwan¹ dalej ustaw¹ emerytaln¹ [4]. W myœl tej ustawy, za ca³kowicie niezdoln¹ do pracy uwa a siê osobê, która utraci³a zdolnoœæ do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Przy ocenie prawa do tej renty nie jest istotne, kiedy powsta³a ca³kowita niezdolnoœæ do pracy, lecz to, aby niezdolnoœæ ta by³a skutkiem naruszenia sprawnoœci organizmu, powsta³ego we wskazanych okresach. Za i przeciw rencie socjalnej Z aktualnych przepisów wynikaj¹ pewne zalety i wady w stosunku do wczeœniejszych regulacji prawnych. Beneficjentami renty socjalnej nie mog¹ byæ bezpoœrednio uczniowie szkó³ ponadpodstawowych w wieku 15-18 roku ycia, którzy œwiadczenia rentowe mogli otrzymywaæ pod dzia³aniem przepisów o rencie uczniowskiej; Musz¹ oni czekaæ do ukoñczenia 18 roku ycia, lecz wówczas choroba mo e znajdowaæ siê ju w (czêœciowej) remisji i nie pozwala ju na orzeczenie ca³kowitej niezdolnoœci do pracy. W trzy lata po ostrej dekompensacji psychotycznej u pacjenta mog¹ ju nie utrzymywaæ siê objawy psychozy, mog¹ nie byæ nasilone objawy osiowe schizofrenii, i jeszcze za krótko trwa choroba, aby mia³y ujawniæ siê u pacjentka objawy defektu. Z kolei dla samych popsychotycznych zaburzeñ afektywnych szczególnie o niezbyt du ym nasileniu nie sposób jest orzec ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy. Z drugiej jednak strony ustawa obejmuje swoim dzia³aniem znacznie szersz¹ populacjê chorych ni mia³o to miejsce w przypadku renty uczniowskiej. Mog¹ j¹ otrzymaæ dzieci, które zachorowa- ³y jeszcze w okresie przed 15-16 rokiem ycia (okres wczesnodzieciêcy, przedszkolny i okres szko³y podstawowej) je eli tylko w okresie po 18 roku ycia i w dacie starania siê o œwiadczenia rentowe s¹ ca³kowicie niezdolne do zatrudnienia. Kryterium umiarkowanego stopnia niepe³nosprawnoœci, dla którego wczeœniej mo na by³o otrzymaæ rentê socjaln¹, jest bardziej ³agodne ni kryterium ca³kowitej niezdolnoœci do pracy (pomimo, i zak³ada siê przechodnioœæ miêdzy stopniami niepe³nosprawnoœci a poziomami niezdolnoœci do pracy) 3/. By³o to powodem, i nie wszystkie osoby otrzymuj¹ce œwiadczenia renty socjalnej z opieki spo³ecznej mog³y byæ automatycznie uznane za ca³kowicie niezdolne do zatrudnienia. Ca³kowitej niezdolnoœci do pracy nie sposób jest orzec dla jedynie lekkiego upoœledzenia umys³owego, ale zapewne dla lekkiego upoœledzenia, je- eli towarzysz¹ mu nasilone organicznie warunkowane zaburzenia emocjonalne i zachowania najlepiej potwierdzone pobytem szpitalnym, a ju na pewno systematycznym i intensywnym leczeniem ambulatoryjnym. Ma³o wiarygodnie jawi¹ siê w tym kontekœcie np. bezprzyczynowe (bez urazu g³owy, bez zatrucia czadem, bez zapalenia opon czy mózgu, itp.) psychodegradacje do poziomu przynajmniej umiarkowanego upoœledzenia umys³owego mimo, i kilkakrotne wczeœniejsze badania psychologiczne wykazywa³y przez wiele lat utrzymywanie siê sprawnoœci intelektualnej na poziomie jedynie pogranicza upoœledzenia umys³owego. Trudno przypisaæ równie znaczenie orzecznicze leczeniu psychiatrycznemu rozpoczêtemu jedynie 1-4 miesi¹ce przed podjêciem starañ o œwiadczenia rentowe. W przypadku ka dego z wymienionych powy- ej rozwi¹zañ prawnych dopiero g³êbsze zaburze- 3/ Ustawowo przechodnioœæ dotyczy jednego kierunku; stopnie niezdolnoœci do pracy i niezdolnoœæ do samodzielnej egzystencji odpowiadaj¹ stosowanym stopniom niepe³nosprawnoœci ale nie na odwrót przyp. redakcji

184 Orzecznictwo Lekarskie 2006, 3(2): 181-186 nia psychiczne mog¹ siê staæ przes³ank¹ do przyznania okreœlonych œwiadczeñ. Do zaburzeñ o tym nasileniu zalicza siê: przynajmniej umiarkowane upoœledzenie umys³owe, lekkie upoœledzenie umys³owe z innymi powa nymi schorzeniami (nasilone zaburzenia charakteropatyczne, padaczka z czêstymi napadami, niedow³ad po pora eniu wczesnodzieciêcym, wady s³uchu i narz¹du wzroku), g³êbokie zaburzenia emocjonalne i zachowania (leczone szpitalnie, z zachowaniami agresywnymi, autoagresywnymi), autyzm dzieciêcy i inne ca³oœciowe zaburzenia rozwojowe, ciê kie epizody depresyjne (leczone szpitalnie, po próbach samobójczych), zaburzenia psychotyczne (z nasilonymi uporczywymi zaburzeniami wytwórczymi, objawami katatonicznymi, nasilonymi objawami osiowymi schizofrenii), zespó³ Gilles de la Tourette, itp. Inne zaburzenia; jak postacie nerwicy (w tym nerwicy natrêctw), zaburzenia jedzenia, zaburzenia zachowania z towarzysz¹cymi zaburzeniami somatycznymi, itp. mog¹ osi¹gn¹æ poziom ca- ³kowitej niezdolnoœci jedynie w przypadku znacznego nasilenia tych zaburzeñ. Osi¹gniêcie poziomu ca³kowitej niezdolnoœci do pracy, jest równie mo liwe przy wspó³obecnoœci innych schorzeñ somatycznych jak podano powy ej. Inne zaburzenia jak: specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i jêzyka, specyficzne zaburzenia rozwoju umiejêtnoœci szkolnych, zaburzenia emocjonalne rozpoczynaj¹ce siê zwykle w dzieciñstwie, j¹kanie, moczenia, wiêkszoœæ zaburzeñ nerwicowych - zwykle nie osi¹gaj¹ poziomu ca³kowitej niezdolnoœci do zatrudnienia. Wady koncepcyjne renty socjalnej Doœæ spornym, o czêœciowo pozamedycznym charakterze i odwo³uj¹cym siê do ustawy o ubezpieczeniu spo³ecznym jest samo pojêcie naruszenia sprawnoœci organizmu 4/. Termin tej wydaje siê mieæ doœæ subiektywny charakter. Trudno jest stwierdziæ, czy naruszenie sprawnoœci ustroju powinno byæ terminem odpowiadaj¹cym poziomowi przynajmniej czêœciowej niezdolnoœci do pracy? [8]. Najbardziej kontrowersyjn¹ jest jednak sama litera ustawy ca³kowicie odmienna od wszelkich 4/ Autor dotkn¹³ niezwykle istotnego problemu, który chyba najczêœciej jest powodem odmiennych opinii bieg³ych. Jest to problem umiejêtnoœci prze³o enia oceny jakoœciowej (rozpoznanej choroby) na iloœciow¹ (stopieñ naruszenia sprawnoœci organizmu). Jest to inny próg myœlenia, na który napotyka lekarz klinicysta i nie ka demu udaje siê go pokonaæ. W omawianej sytuacji stopieñ nie jest istotny ale fakt istnienia naruszenia sprawnoœci organizmu przed 18 lub 25 rokiem ycia, które w pó Ÿ- niejszym wieku spowodowa³o ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy przyp. redakcji dotychczasowych rozwi¹zañ. Z powy ej przedstawionego tekstu ustawy wynika bowiem, i przy ocenie prawa do renty socjalnej nie jest istotne, kiedy powsta³a ca³kowita niezdolnoœæ do pracy. Wa nym jest natomiast to, aby niezdolnoœæ ta by³a skutkiem naruszenia sprawnoœci organizmu, powsta³ego we wskazanych okresach (do 18 lub 25 roku ycia). Takie rozumienie ustawy znaleÿæ mo - na nawet na stronie internetowej ZUS [6]. Nie wiadomym jest czy naruszeniem sprawnoœci ustroju jest schorzenie osi¹gaj¹ce poziom przynajmniej czêœciowej niezdolnoœci do pracy czy te dowolnie (nie maj¹ce jakiegokolwiek znaczenia orzeczniczego) byleby istnia³o tylko u pacjenta ju przed 18 czy 25 rokiem ycia? Ryc. 1. Wadliwe pytanie o datê powstania ca³kowitej niezdolnoœci u pacjenta staraj¹cego siê o uprawnienia do renty socjalnej z dokumentacji ZUS Wydaje siê, i niekiedy nawet S¹d Pracy odmiennie (nieprawid³owo?) interpretuje literê ustawy zadaj¹c bieg³emu pytanie o datê powstania ca³kowitej niezdolnoœci do pracy u osoby odwo³uj¹cej siê. Zalet¹ ustawy jest furtka do otrzymania œwiadczeñ renty socjalnej powiedzmy dla 28-letniej osoby, która skoñczy³a ju wprawdzie 25 lat, dawno zakoñczy³a swoj¹ edukacjê, ale która jednak od lat leczy siê psychiatrycznie z powodu zaburzeñ nerwicowych, zaburzeñ zachowania czy bli ej nieokreœlonych zaburzeñ afektywnych, lecz w³aœnie w 28 roku ycia zdekompensowa³a siê psychotycznie. Wczeœniejsze zaburzenia psychiczne nale y ex post uznaæ za objawy prodromalne psychozy, które powiedzmy ju przed 18/25 rokiem ycia narusza³y sprawnoœæ ustroju pacjenta, lecz nie czyni³y go jeszcze ca³kowicie niezdolnym do pracy. Litera ustawy rodzi jednak liczne w¹tpliwoœci natury orzeczniczej. agodny uraz g³owy bez nastêpstw neurologicznych, ³agodne zaburzenia nerwicowe, problemy szkolne, niewielkie obni enie sprawnoœci intelektualnej (np. inteligencja poni ej normy lub pogranicze upoœledzenia umys³owego), ³agodne zaburzenia emocjonalne i zachowania okresu m³odzieñczego czy te inne zaburzenia psychiatryczne istniej¹ce u pacjenta w wieku do 18 lub odpowiednio 25 roku ycia nie (zawsze?) wydaj¹ siê odpowiadaæ ustawowemu naruszeniu

Zyss T, Boroñ J, Hese RT. Jak rozumieæ zapisy ustawowe o rencie socjalnej? - czyli o b³êdzie le ¹cym u podstaw koncepcji... 185 sprawnoœci ustroju, które pozostaje w jakimkolwiek zwi¹zku z epizodem depresji czy psychozy z trzeciej, czwartej lub pi¹tej dekady ycia pacjenta. Oznacza³oby to, i je eli kiedykolwiek w m³odoœci dana osoba mia³a choæby krótki kontakt z ogólnie rozumian¹ psychiatri¹, potem przez wiele dekad nie chorowa³a i nie leczy³a siê psychiatrycznie, lecz obecnie zdarzy³o siê jej mieæ dekompensacjê psychotyczn¹ to teoretycznie mog³a by próbowaæ wywieœæ, i aktualne schorzenie czyni¹ce j¹ ca³kowicie niezdoln¹ do pracy postaje w zwi¹zku ze schorzeniami sprzed powiedzmy 18 roku ycia i na tej podstawie ¹daæ renty socjalnej. Teoretycznie o œwiadczenia renty socjalnej ma prawo staraæ siê osoba tak e maj¹ca 40-50-60 lat, aktualnie maj¹ca orzeczon¹ ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy i udowadniaj¹ca istnienie w okresie dzieciñstwa lub wczesnej m³odoœci jakiegokolwiek schorzenia 5/ podobnego do tych obecnie diagnozowanych. Nieprecyzyjna ustawa jest powodem licznych problemów orzeczniczych np. w zakresie orzekania o rencie socjalnej z przyczyn psychiatrycznych: czy uraz g³owy ze wstrz¹œnieniem mózgu we wczesnym dzieciñstwie jest naruszeniem sprawnoœci ustroju w przypadku ujawnienia siê w wieku doros³ym zaburzeñ afektywnych i potwierdzanej badaniami dodatkowymi organiki? czy naruszeniem sprawnoœci ustroju jest wywodz¹ca siê z okresu dzieciñstwa ociê a³oœæ umys³owa w przypadku ujawniaj¹cych siê 2-3-4 dekady póÿniej zaburzeñ charakteropatycznych? czy trudnoœci szkolne i kilka wizyt u psychologa szkolnego spe³nia ustawowe znaczenie terminu naruszenia sprawnoœci organizmu w przypadku dekompensacji psychotycznej maj¹cej miejsce pod koniec trzeciej dekady ycia? 6/ Pytaniem otwartym jest równie sytuacja nastêpuj¹ca: czy mo liwe jest otrzymanie œwiadczeñ renty socjalnej gdyby naruszenie sprawnoœci ustroju w okresach, o których mówi ustawa, by³o spowodowane np. schorzeniami somatycznymi (kardiologicznymi, gastrologicznymi, reumatycznymi), a aktualnie orzekana ca³kowita niezdolnoœæ do pracy wynika ze schorzenia psychiatrycznego (lub odwrotnie)? Ustawa nie precyzuje tego dok³adnie. Pewnym dylematem orzeczniczym na jaki natknêli siê autorzy w swej pracy orzeczniczej by³a sytuacja, kiedy to pacjent maj¹cy orzeczon¹ przed laty czêœciow¹ niezdolnoœæ do pracy od dzieciñstwa i pracuj¹cy przez wiele lat w spó³dzielczoœci inwalidzkiej, w pewnym okresie podj¹³ starania o otrzymanie uprawnieñ do renty pracowniczej. Przeprowadzone badania nie wykaza³y istnienia u badanego schorzeñ odpowiadaj¹cych pojêciu znacznego pogorszenia stanu zdrowia, które mia- ³oby ujawniæ siê w okresie zatrudnienia. Bieg³y neurolog nie stwierdzi³, aby zmiany zwyrodnieniowe krêgos³upa by³y znacznie zaawansowane. Z kolei bieg³y psychiatra nie uzna³ równie, aby pewnego rodzaju zaburzenia afektywne wzglêdem których opiniowany podj¹³ niedawno nieregularne leczenie, osi¹ga³y znaczenie orzecznicze. U badanego stwierdzono jednak istnienie znacz¹cego deficytu intelektualnego na dolnej granicy lekkiego upoœledzenia umys³owego (a wed³ug wewnêtrznych kryteriów testu Wechslera ju na poziomie umiarkowanego upoœledzenia) oraz znaczny niedos³uch obustronny. Nale y stwierdziæ, i oba schorzenia wywodzi³y siê z okresu przed 18 rokiem ycia i z pewnoœci¹ osi¹ga³y poziom ca³kowitej 7/ niezdolnoœci do pracy. Tym samym nie stwierdzaj¹c przes³anek dla renty pracowniczej wykazano istnienie przes³anek dla orzeczenia u badanego renty socjalnej. S¹d Pracy nie podzieli³ jednak stanowiska bieg³ego psychiatry (dla przynajmniej dwóch uzupe³nieñ) i skierowa³ sprawê do innego bieg³ego psychiatry. Ten nie wdaj¹c siê w bardziej g³êbsze rozwa ania wywiód³ z miernie nasilonych i nieregularnie leczonych zaburzeñ afektywnych u osoby upoœledzonej umys³owo i niedos³ysz¹cej tzw. znaczne pogorszenie w ramach wczeœniej istniej¹cej czêœciowej niezdolnoœci do pracy (now¹ czêœciow¹ niezdolnoœæ do zatrudnienia) 8/. Tego rodzaju orzeczenie choæ ma³o adekwatne do realnego znaczenia orzeczniczego stwierdzanych u pacjenta schorzeñ prawdopodobnie zadowoli³o S¹d Pracy jak i samego pacjenta, który otrzyma³ wreszcie œwiadczenia rentowe. Wydaje siê, i mimo ró nych wniosków rentowych w przypadku renty pracowniczej i socjalnej przy rozpatrywaniu spraw rentowych powinno siê mieæ mo liwoœæ dokonania na poziomie S¹du Pracy zmiany kwalifikacji sprawy bez za³atwiania odmownie sprawy o rentê pracownicz¹ i odsy³ania pacjenta do pierwszo-instancyjnego rozstrzygniêcia sprawy w ZUS w zakresie renty socjalnej 9 /. 5/ Nie schorzenia ale naruszenie sprawnoœci organizmu, które (to samo!) w chwili badania powoduje ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy przyp. red. 6/ Dlatego o tym orzekaj¹ lekarze przyp. redakcji 7/ Ca³kowita g³uchota to czêœciowa niezdolnoœæ do pracy przyp. redakcji 8/ Zdecydowany b³¹d orzeczniczy patrz wyrok SN z 3.03.2005 w sprawie I UK 204/04 przyp. redakcji 9/ Propozycja sprzeczna z Kpc. Rozwi¹zaniem mog³oby byæ ograniczenie zakresu roli orzecznictwa lekarskiego jedynie do ustalania oceny biologicznej a nie ustalania np. stopnia niezdolnoœci do pracy przyp. redakcji

186 Orzecznictwo Lekarskie 2006, 3(2): 181-186 Piœmiennictwo 1. Antonow K, Bartnicki M. Ustawa o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczeñ spo³ecznych. Komentarz. Zakamycze. Kraków 2004. 2. Emerytury i renty z funduszu ubezpieczeñ spo³ecznych. Wydawnictwo Prawnicze. Warszawa, 1999. 3. Ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. z dnia 18 grudnia 1982 r. Nr 40, poz. 267 z póÿn. zm.). 4. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz. U. Nr 162 poz. 1119 z póÿn. zm.). 5. Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. nr 135, poz. 1268 z póÿn. zm.). 6. Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych. www.zus.pl. 7. Zyss T. Orzecznictwo rentowe z szczególnym uwzglêdnieniem psychiatrii. Krakowskie Wydawnictwo Medyczne. Kraków, 2006. 8. Zyss T, Boroñ J. Orzekanie rentowe w zakresie psychiatrii u dzieci i m³odzie y. Psychiatria i Psychologia Kliniczna 2006, 6(1), 41-47