ANATOMIA CZŁOWIEKA Zofia Ignasiak Antoni Janusz Aniela Jarosińska
tytuł: "Anatomia Człowieka" SERIA NAUKI BIOLOGICZNE autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska ANATOMIA CZŁOWIEKA 2
Skróty i symbole a. arteria (tętnica) aa. arteriae (tętnice) C szyjny Co guziczny gl. gladula (gruczoł) gll. gladulae (gruczoły) lig. ligamentum (więzadło) ligg. ligamenta (więzadła) L lędd wiowy m. musculus (mięsieo) mm. musculi (mięśnie) n. nervus (nerw) nn. nervi (nerwy) r. ramus (gałąd ) rr. rami (gałęzie) s. seu, sive (albo, lub) S krzyżowy t. tętnica tt. tętnice Th piersiowy v. vena (żyła) vv. venae (żyły) ż. żyła żż. żyły 3
PRZEDMOWA Motywem skłaniającym nas do szczególnego przeredagowania i uzupełnienia wcześniejszych trzech tomów skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, który przyczyniłby się do pogłębienia wiadomości o budowie ciała ludzkiego w kierunku rozumienia jego funkcji. Określony zasób wiedzy z dziedziny anatomii człowieka pozwoli absolwentom wychowania fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie określonych działao poprzez d wiczenia fizyczne, które będą wspomagały prawidłowy rozwój młodego pokolenia, promowały nawyki aktywnego życia, a także w przypadkach patologicznych pozwolą na przywrócenie prawidłowych funkcji organizmu po urazie lub chorobie. Podręcznik został opracowany zgodnie z programem wykładów i d wiczeo z anatomii człowieka prowadzonych dla studentów AWF, a zakres jest dostosowany do wymagao programu studiów. Pierwszy tom obejmuje układ bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treściami programowymi pierwszego semestru. Drugi tom zawiera wiadomości, które wypełniają program II semestru: o budowie trzew, układu naczyniowego i nerwowego. Opanowanie wiedzy z anatomii człowieka jest niezbędnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objętych programem studiów: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu, itp. Sądzimy, że tak poprawiona i uzupełniona książka spełni swoje zadanie jako pomoc dla studentów w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie. Mamy nadzieję, że zostanie ona przyjęta życzliwie przez społecznośd studencką. Autorzy 4
WSTĘP Wśród nauk biologicznych, zajmujących się wszelkimi formami życia, wyróżnia się dwa podstawowe działy: morfologię i fizjologię. Morfologia zajmuje się poznaniem budowy, kształtu i rozwoju organizmów żywych. Natomiast fizjologia jest nauką o czynnościach żywego organizmu i mechanizmach, decydujących o przystosowaniu się organizmów do zmiennych warunków środowiska zewnętrznego. Podstawowym i najstarszym działem morfologii jest anatomia, traktująca o budowie żywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego słowa anatemnej - rozcinad, rozczłonkowywad - podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyróżnia się anatomię roślin, anatomię zwierząt i anatomię człowieka. Anatomia makroskopowa posługuje się metodą rozcinania, preparowania, opukiwania, oglądania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o prawidłowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomię makroskopową uzupełnia anatomia mikroskopowa. Posługuje się ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi do dokładnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skład anatomii mikroskopowej wchodzi histologia, zajmująca się badaniem tkanek i narządów oraz cytologia badająca strukturę komórki. W zależności od sposobu przedstawiania poszczególnych składników ustroju można podzielid anatomię człowieka na następujące rodzaje: anatomię systematyczną (opisową), anatomię typograficzną, anatomię plastyczną. Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdyż metodą poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciała według układów narządów. Anatomia systematyczna jest nauką analityczną i przedstawia budowę ciała ludzkiego według pewnej kolejności układów narządów. Anatomia topograficzna zwana także anatomią chirurgiczną jest nauką syntetyczną. Zajmuje się ona przestrzennym położeniem narządów i układów oraz opisuje wzajemne stosunki między narządami w odniesieniu do poszczególnych okolic ciała. Anatomia plastyczna, nieodzowna dla artysty plastyka w jego twórczości, zapoznaje z kształtem ciała ludzkiego, określa proporcje między poszczególnymi częściami ciała. Zajmuje się w szczególności tymi układami, które z powodu ruchu zmieniają kształty i ułożenie określonych części ciała ludzkiego. Drugim działem morfologii jest morfogeneza, która obejmuje ontogenezę i filogenezę. Ontogeneza bada rozwój osobniczy od chwili zapłodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe aż do starości. Ten dział ontogenezy, który śledzi rozwój jednostki od chwili zapłodnienia do momentu urodzenia nazywamy embriologią. Natomiast śledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe aż do formy dojrzałej wraz z opisem procesów zanikowych w okresie starzenia się obejmuje dział zwany postembriologią lub egzogenezą. Filogeneza zajmuje się historią rozwoju rodowego i wykorzystuje wyniki badao anatomii porównawczej, starając się poznad pokrewieostwo rodowe organizmów zwierząt niższych i wyższych z człowiekiem. Spostrzeżenia i wiadomości z poznania rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupełniają się, a fakty te posłużyły do sformułowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji, które mówi, że rozwój osobniczy przedstawia niejako skrócone powtórzenie rozwoju rodowego. 5
I. PLAN BUDOWY CIAŁA LUDZKIEGO Człowiek jest zbudowany symetrycznie, płaszczyzna pośrodkowa ciała, tzw. płaszczyzna symetrii dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - częśd ), z których jedna jest zwykle zwierciadlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, że każda połowa ciała jest identyczna pod względem masy i wielkości. Ciało człowieka wykazuje na ogół asymetrię (prawa połowa twarzy jest większa od lewej, kooczyna górna prawa jest nieco dłuższa i silniejsza od lewej itd.). Płaszczyzny symetrii nie są do kooca wyjaśnione; przypuszczalnie jest to związane z morfodynamiką rozwoju ontogenetycznego. Inaczej przedstawia się zróżnicowanie wzdłuż głównej osi ciała. Stwierdza się tu budowę segmentalną ciała, budowę metametryczną. Budowa metametryczna występuje już we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci praczłonów prawie we wszystkich układach narządów (z wyjątkiem układu pokarmowego): w szkielecie, w mięśniach, w układzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skórze. W dalszym rozwoju budowa segmentalna zaciera się, dobrze jest zachowana jedynie na tułowiu (kręgi, żebra, mięśnie międzyżebrowe). OKOLICE CIAŁA LUDZKIEGO Na powierzchni ciała można wyróżnid poszczególne pola, które w anatomii nazywamy okolicami ciała (regiones corporis). Granice tych regionów określa głównie szkielet człowieka wraz z układem mięśniowym. Określenie okolic ciała ludzkiego ma duże znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni ciała i narządów wewnętrznych. Zróżnicowanie ciała ludzkiego dotyczy głowy, szyi, tułowia i kooczyn. Każda z wyżej wymienionych części dzieli się na okolice mniejsze.na głowie wyróżnia trzy główne okolice położone pośrodkowo: okolicę czołową (regio frontalis), okolicę ciemieniową (regio parietalis) i okolicę potyliczną (regio occipitalis) oraz bocznie położone cztery symetryczne okolice: skroniową (regio temporalis), podskroniową (regio infratemporalis), uszną (regio auricularis) i sutkową (regio mastoidea).na twarzy można wyodrębnid nieparzyste okolice: nosową (regio nasalis), ustną (regio oralis) i bródkową (regio mentalis) oraz parzyste: oczodołową (regio orbitalis), podoczodołową (regio infraorbitalis), jarzmową (regio zygomatica), policzkową (regio buccalis) i przyuszniczo-żwaczową (regio parotideomasseterica).szyję dzieli się na okolicę przednią czyli szyję właściwą (regio colli) i tylną, czyli okolicę karkową (regio colli posterior s. regio nuchae). Skośnie przez szyję biegnie mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzieląc okolicę szyjną właściwą na nieparzystą okolicę przednią szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi (regiones colli laterales). Okolice te nazywa się także trójkątami szyi, przednim i bocznymi. W skład tułowia (truncus) wchodzą: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice krocza). Tułów dzieli się na pole przednie i tylne; w przednim wyróżniamy częśd górną - okolice klatki piersiowej i częśd dolną - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy: nieparzystą środkową okolicę mostkową (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykową (regio clavicularis), podobojczykową (regio infraclavicularis), sutkową (regio mammaria), pachową (regio axillaris) i podsutkową (regio inframammaria) oraz okolicę boczną klatki piersiowej (regio pectoris lateralis).okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Górna linia poprzeczna brzucha łączy najniższe punkty 6
dziesiątych żeber, dolna zaś biegnie przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych. Powyżej linii górnej jest położone nadbrzusze (epigastrium), które składa się z okolic podżebrowych (regiones hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadpępcza (regio epigastrica). śródbrzusze (mesogastrium) zawarte między linią poziomą górną i dolną obejmuje dwie okolice boczne brzucha (regiones abdominis laterales) i okolicę pępkową (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium) położone poniżej linii poziomej dolnej składa się z dwóch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i okolicy łonowej (regio pubica).okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolicę kręgową (regio vertebralis), która ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżową (regio sacralis) oraz na parzyste okolice boczne (regiones dorsi laterales). W skład okolicy bocznej wchodzą następujące okolice: nadłopatkowa (regio suprascapularis), łopatkowa (regio scapularis), podłopatkowa (regio infrascapularis) i lędd wiowa (regio lumbalis).okolica kroczowa (regio perinealis) składa się z części przedniej, tj. okolicy moczowo-płciowej (regio urogenitalis) oraz z części tylnej - zwanej okolicą odbytową (regio analis), w której leży odbyt. Częśd okolicy moczowo-płciowej, w której znajdują się części płciowe zewnętrzne ma nazwę okolicy sromowej (regio pudendalis).na kooczynie górnej wyróżniamy okolice: barkową (regio acromialis), naramienną (regio deltoidea), ramieniową przednią, tylną przyśrodkową i boczną (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), łokciową przednią i tylną (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniową przednią, tylną przyśrodkową i boczną (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet ręki (dorsum manus) i dłoo (palma manus) oraz okolice dłoniowe i grzbietowe palców (regiones digitorum palmares et dorsales).na kooczynie dolnej wyróżniamy następujące okolice: miedniczną (regio coxae), pośladkową (regio glutea), podpachwinową (regio subinguinalis), krętarzową (regio trochanterica), uda przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis), kolanową przednią i tylną (regio genualis anterior et posterior), goleniową przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), łydkową (regio suralis), piętową (regio calcanea), kostkową przyśrodkową i boczną (regio malleolaris medialis et lateralis), zakostkową przyśrodkową i boczną (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet stopy (dorsum pedis), podeszwę (planta pedis) oraz okolice palców (regiones digitorum). UKŁADY NARZĄDÓW Wszystkie narządy ciała człowieka zbudowane z tkanek łączą się w większe jednostki - układy narządów, które są rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyróżnia następujące układy narządów: Układ kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z kości stanowi bierny aparat ruchu, służy za osłonę i podporę części miękkich ciała. Stanowi on pierwszy dział anatomii systematycznej - osteologię. Układ połączeo kości (systema juncturae ossium). Ten dział anatomii jest zaliczany również do narządu biernego ruchu i zajmuje się połączeniami kości, występującymi pod postacią stawów (artrologia) i więzadeł (syndesmologia). Układ mięśniowy (systema musculorum) obejmuje narządy o podobnej czynności, tj. mięśnie oraz ich narządy pomocnicze, jak ścięgna, powięzie, kaletki maziowe. Układ mięśniowy jest zaliczany do czynnego narządu ruchu, a naukę o mięśniach szkieletowych nazywamy miologią. Układ trawienny - pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem układu pokarmowego jest przerabianie pobranego pokarmu na substancje niezbędne do przemiany materii. W skład układu pokarmowego wchodzą: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelita oraz wielkie gruczoły trawienne - wątroba i trzustka. Układ oddechowy (systema respiratorium). W skład układu oddechowego wchodzą drogi oddechowe (jama nosowa, gardło, krtao, tchawica, oskrzela) oraz właściwy narząd oddechowy - płuca. Zadaniem 7
układu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunięcie z niej szkodliwego dla ustroju dwutlenku węgla. Układ moczowo - płciowy (systema urogenitale). Narządy układu moczowego i płciowego mają wspólne pochodzenie oraz niektóre wspólne części, z tego względu można je łączyd w jeden układ, natomiast pod względem funkcji różnią się zdecydowanie. Narządy moczowe wydalają szkodliwe produkty przemiany materii. W skład układu moczowego wchodzą: nerki i drogi odprowadzające mocz - moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narządów płciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzące w skład narządów płciowych gruczoły płciowe produkują u mężczyzn komórki płciowe męskie (plemniki), u kobiet - komórki płciowe żeoskie (jaja). Narządy płciowe są zatem jedynym układem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieostwie do innych układów ustroju, których funkcja polega na utrzymaniu życia osobniczego. W skład narządów płciowych żeoskich wchodzą: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narządy płciowe zewnętrzne. Narządy płciowe męskie to: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne oraz narządy płciowe zewnętrzne. Układ wewnątrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do tego układu zaliczamy gruczoły wewnątrzwydzielnicze: tarczycę, przysadkę mózgową, nadnercza i inne. Gruczoły dokrewne produkują hormony przedostające się bezpośrednio do krwi i chłonki. Wywierają one duży wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ustroju. Układ naczyniowy (systema vasorum) składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne - tętnice, żyły, naczynia włosowate) oraz układu chłonnego (naczynia chłonne, śledziona i narządy chłonne). Układ krwionośny doprowadza do poszczególnych narządów krew, zawierającą składniki odżywcze, tlen i hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek węgla. Układ chłonny zbiera nadmiar płynów tkankowych i odprowadza niektóre składniki odżywcze z układu pokarmowego do krwi. Układ nerwowy (systema nervosum). W skład układu nerwowego wchodzi: układ nerwowy ośrodkowy (systema nervosum centrale), czyli mózgowie i rdzeo kręgowy, oraz układ nerwowy obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnościowego układ nerwowy dzielimy na układ somatyczny, który reguluje stosunek osobnika do świata zewnętrznego (np. praca mięśni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowiący drugą składową częśd układu nerwowego, która kieruje czynnościami narządów wewnętrznych (np. wydzielanie gruczołów, praca mięśni gładkich trzew). Układ autonomiczny (systema nervosum autonomicum) dzieli się na częśd współczulną (pars sympathica) i częśd przywspółczulną (pars parasympathica). Obydwie części charakteryzują się przeciwnym działaniem. Narządy zmysłów (organa sensuum) i powłoka wspólna (integumentum communae). Narządy zmysłów odbierają wrażenia i bodące ze świata zewnętrznego dzięki czemu powstaje nasz świat pojęd. Powłoka wspólna składa się ze skóry i jej wytworów: włosów, paznokci oraz gruczołów skóry. Są to głównie gruczoły potowe, łojowe i gruczoł sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skóry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narządów ciała, odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego poprzez receptory, współdziałanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnośd wydzielnicza, resorpcyjną, oraz współdziałanie w procesach odpornościowych. 8
I. OKREŚLENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI Celem określenia wzajemnego położenia narządów posługujemy się w anatomii umownymi płaszczyznami i osiami ciała. Osie ciała Wyróżniamy trzy rodzaje osi głównych, które przecinają się wzajemnie pod kątem prostym: osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegają z góry w dół, najdłuższa ze wszystkich osi długich biegnąca od szczytu głowy do podstawy ciała nazywa się osią główną, osie poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegają prostopadle do osi długich z prawej ku lewej stronie ciała, osie strzałkowe (axes sagittales) - są prostopadłe do obu poprzednich, biegną poziomo w kierunku od przodu ku tyłowi. Płaszczyzny ciała Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia) określone przez oś strzałkową i pionową biegną pionowo od przodu do tyłu dzieląc ciało ludzkie na częśd prawą i lewą. Jedna z płaszczyzn strzałkowych biegnąca przez oś główną zwana jest płaszczyzną pośrodkową lub też płaszczyzną symetrii, gdyż dzieli ciało na dwie symetryczne połowy: prawą i lewą. Płaszczyzny czołowe (plana frontalia) są określane przez oś poprzeczną i pionową biegną równolegle do czoła, dzieląc ciało ludzkie na częśd przednią i tylną. Płaszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s. horizontalia), określone przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo i pod kątem prostym do obu poprzednich. Dzielą one ciało na częśd górną i dolną. Wzajemne położenie narządów jest określane w zależności od ich stosunku do wymienionych płaszczyzn. W stosunku do płaszczyzny pośrodkowej kierunek może byd przyśrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwóch narządów jeden może leżed bardziej przyśrodkowo, a drugi bardziej bocznie i każdy może mied np. powierzchnię przyśrodkową i boczną. Narząd, który leży w płaszczyźnie pośrodkowej, będzie zajmowad położenie pośrodkowe (medianus).w stosunku do płaszczyzn czołowych określamy kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tułowiu określenia te mogą byd zastąpione nazwą kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).w stosunku do płaszczyzn poziomych kierunek, jest określony jako górny (superior) i dolny (inferior). Na tułowiu kierunki te określad można jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).położenie bliższe zewnętrznej powierzchni ciała nazywamy powierzchniowym lub zewnętrznym (superficialis s. externus), zaś położenie bardziej oddalone od zewnętrznej powierzchni ciała - położeniem głębokim lub wewnętrznym (profundus s. internus).na kooczynach kierunek, który jest zwrócony ku górze (do przyczepu kooczyny), nosi nazwę bliższego (proximalis), ku koocowi - nosi nazwę dalszego (distalis). Brzegi występujące na przedramieniu i ręce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym (margo lateralis) i przyśrodkowym (margo medialis) lub też nazwę bierzemy od nazwy kości przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i łokciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i 9
strzałkowy (fibularis). Na ręce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek dłoniowy (palmaris) na ręce, a podeszwowy (plantaris) na stopie. 10
II. KOŚCI I ICH POŁĄCZENIA OGŁLNA BUDOWA KOŚCI Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna są zaliczane do grupy tkanek łącznych. Tkanka chrzęstna powstaje z mezenchymy w piątym tygodniu życia zarodka. W organizmie dojrzałym tkanka chrzęstna występuje pod trzema postaciami: jako chrząstka szklista, sprężysta i włóknista. Chrząstka szklista występuje na powierzchniach stawowych kości, wchodzi w skład żeber chrzęstnych, jest obecna w ścianach dróg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo dużą giętkośd i sprężystośd. Z wyjątkiem chrząstek stawowych chrząstka szklista jest pokryta ochrzęstną, zbudowaną z tkanki łącznej zbitej. Ponieważ chrząstka szklista nie posiada własnych naczyo ani nerwów, jej wzrost i regenerację umożliwia pokrywająca ją ochrzęstna. Chrząstka sprężysta występuje w małżowinie usznej, trąbce słuchowej i w niektórych chrząstkach krtani. Chrząstka włóknista wchodzi w skład budowy krążków międzykręgowych, chrząstki spojenia łonowego i chrząstek śródstawowych. Rozwój kości Proces tworzenia się szkieletu kostnego u człowieka trwa długo, do około 12-30 roku życia. Kości rozwijają się na podłożu tkanki łącznej (mezenchymy) - kostnienie bezpośrednie, bądź na podłożu chrzęstnym - kostnienie pośrednie. Rozwój kości na podłożu łącznotkankowym rozpoczyna się od pojawienia się punktów kostnienia. W ten sposób powstają przede wszystkim kości czaszki. W pierwszym okresie rozwoju zarodka występuje szkielet błoniasty, jednak już w pierwszych tygodniach życia (4-6 tygodni) powstają w nim ogniska chrzęstne. W kolejnych tygodniach następuje stopniowe ich zastępowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podłożu chrzęstnym może przebiegad wewnątrz chrząstki - kostnienie śródchrzęstne, bądź na obwodzie chrząstki - kostnienie chrzęstne. W kościach krótkich spotykamy kostnienie śródchrzęstne. Natomiast w kościach długich występują dwa rodzaje kostnienia - chrzęstne i śródchrzęstne. Kostnienie ochrzęstne rozpoczyna się wcześniej - kośd rośnie na grubośd. Wkrótce po utworzeniu mankietu kostnego wokół trzonu rozpoczyna się kostnienie śródchrzęstne w środkowej części trzonu i postępuje ku nasadom. Równocześnie ze zjawiskami kościotwórczymi pojawiają się procesy kościogubne, polegające na zanikaniu kości od wewnątrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa. W kościach długich między nasadami a trzonem występują chrząstki nasadowe, które są miejscem wzrostu kości na długośd.ostatecznie u dorosłego człowieka występuje odporny i twardy szkielet kostny, na który składa się przeszło 200 kości. Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciała, dzięki czemu części miękkie mają ochronę i oparcie. Szkielet decyduje także o kształcie i wielkości osobnika. I wreszcie kości stanowią dźwignie, do których przymocowują się mięśnie; są więc istotnymi składnikami narządu ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstają erytrocyty, granulocyty i płytki krwi. 11
Budowa wewnętrzna kości Tkanka kostna jest podstawowym składnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje się dużą twardością, zawiera 70% składników mineralnych, głównie sole wapnia i fosforu. Odznacza się dużą wytrzymałością mechaniczną na zgniatanie i rozciąganie. Dojrzałą tkanka kostna składa się z blaszek kostnych, które łącząc się ze sobą tworzą dwojakiego rodzaju struktury: istotę kostną gąbczastą (substantia spongiosa) i istotę kostną zbitą (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gąbczastej łączą się tworząc grubsze beleczki kostne, które układają się w sieci o strukturze uwarunkowanej działaniem sił mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gąbczastej są różne w poszczególnych kościach i ściśle uzależnione od kierunku sił działających na określoną kośd. W jamkach istoty gąbczastej znajduje się szpik kostny czerwony. Tkanka kostna zbita, w odróżnieniu od gąbczastej, posiada zwarty układ blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych leżą kanały Haversa, przez które przechodzą naczynia krwionośne odżywiające kości. Każdy kanał jest otoczony ułożonymi współśrodkowo, ściśle ze sobą zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon. Najczęściej istota zbita występuje na powierzchni kości, istota gąbczasta - wewnątrz kości. Trzon kości długich buduje prawie wyłącznie tkanka kostna zbita. Wewnątrz trzonu występuje jama szpikowa, wypełniona szpikiem kostnym żółtym. Budowa kości jest silnie związana z siłami ciśnienia i rozciągania, działającymi na kośd. Przy działaniu sił zewnętrznych na dowolną belkę, w jej warstwach powierzchniowych od strony przyłożenia siły, powstaje napięcie o charakterze rozciągania. Na stronie przeciwległej, również w warstwie powierzchniowej, występuje napięcie o charakterze ściskania. W związku z tym wewnątrz belki powstaje strefa mechanicznie obojętna. W trzonie kości długiej w obszarze strefy mechanicznie obojętnej działają komórki kościogubne (osteoblasty), i w miarę rozwoju kości wytwarzają jamę szpikową. Tak więc kości zbudowane są na zasadzie "minimum - maksimum" tzn. zyskują znacznie na lekkości przez zaoszczędzenie materiału, nic nie tracąc na wytrzymałości.pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gąbczastej zasadniczo ani budową ani czynnością nie różnią się od siebie; istota zbita jest zagęszczoną istotą gąbczastą. Okostna Każdą kośd pokrywa błona zwana okostną (periosteum). Okostna ochrania kośd, odżywia i odpowiada za jej wzrastanie na grubośd i za jej regenerację. W budowie okostnej występują dwie warstwy: zewnętrzna włóknista i wewnętrzna rozrodcza. Włókna Sharpeya z warstwy zewnętrznej wnikają w kośd ściśle się z nią łącząc. Warstwa ta jest różnej grubości. Zdolności regeneracyjne kości zależą w dużej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewnętrznej okostnej. W tej warstwie znajdują się komórki kościotwórcze (osteoblasty), które w przypadku złamania kości wytwarzają nową istotę kostną. Najłatwiej regenerują się trzony kości długich, kości płaskie i części gąbczaste regenerują się trudniej. 12
Kształt kości Ze względu na kształt kości dzielą się na: długie, płaskie, krótkie i pneumatyczne. Kości długie (ossa longa) są to te kości, w których jeden z trzech wymiarów przewyższa dwa pozostałe. Kości długie występują w budowie szkieletu kooczyn. W każdej kości długiej wyróżnia się dwa zgrubiałe kooce, zwane nasadami (epiphyses) oraz łączący te nasady trzon kości (corpus), który zawiera jamę szpikową wypełnioną szpikiem kostnym. Nasada kości długiej znajdująca się bliżej tułowia nosi nazwę nasady bliższej (epiphysis proximalis), zaś koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Kości płaskie (ossa plana), np. łopatka czy kości sklepienia czaszki, są wydłużone w dwóch kierunkach, wybitnie spłaszczone zaś w kierunku trzecim. Kości krótkie lub różnokształtne (ossa brevia s. multiformia), np. kości nadgarstka czy stępu, są mniej więcej równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach. Kości pneumatyczne (ossa pneumatica), np. kośd sitowa, klinowa, szczęka, zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. Kształt kości w znacznym stopniu jest spowodowany funkcją, jaką pełnią. Również narządy sąsiednie, np. mięśnie wywierają wpływ na kształt kości. Ciągły ucisk mięśni powoduje zagłębienia w kościach, a siła ciągnąca wywołuje powstawanie wyniosłości mających różne kształty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i guzowatości.istnieje pewne różnicowanie w obrębie kości w zależności od płci. Kości męskie są na ogół większe, masywniejsze, silniej wymodelowane i cięższe od żeoskich. Po kształcie i wielkości danej kości można wnioskowad także o wysokości ciała, wieku, płci i budowie osobnika. Osobnicy zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadają kości bardziej smukłe, delikatniejsze; osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzują się kośd mi grubymi i masywniejszymi. Ciężar niemacerowanego kośd ca wraz ze szpikiem kostnym wynosi średnio u mężczyzny 12 kg, u kobiety 10 kg. Wytrzymałośd kości na rozciąganie jest mniejsza od wytrzymałości na ściskanie. Pierwsza równa się wytrzymałości mosiądzu, druga zbliża się do wytrzymałości żelaza kutego. RODZAJE POŁĄCZEN KOŚCI Połączenia kości (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje połączenie ciągłe - ścisłe, połączenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Połączenia ciągłe odznaczają się brakiem ruchomości lub pozwalają na nieznaczne ruchy, natomiast stawy są ruchomymi połączeniami kości. Połączenia ciągłe Połączenia ciągle (synarthroses) w zależności od rodzaju tkanki łącznej zespalającej kości dzielą się na: więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty. Więzozrosty (syndesmoses), zwane także połączeniami włóknistymi (juncturae fibrosae), mogą występowad pod czterema postaciami, jako: a) więzozrosty włókniste (więzadła i błony), b) więzozrosty sprężyste, c) szwy, d) wklinowania. Więzadła (ligamenta) najczęściej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; są one ważnym, lecz niekoniecznym składnikiem stawu. Ich obecnośd przyczynia się do silniejszego przylegania 13
powierzchni stawowych, ponadto są czynnikiem ograniczającym i hamującym nadmierne ruchy w stawach. Oprócz więzadeł zbudowanych z tkanki łącznej włóknistej spotykamy więzadła zbudowane z tkanki łącznej sprężystej (np. więzadła żółte oraz niektóre więzadła krtani), które odznaczają się znaczną elastycznością. Szwy (suturae) są to połączenia ciągłe włókniste spotykane w obrębie kości czaszki, w zależności od kształtu łączących się brzegów kości wyróżniamy: a) szew płaski (sutura plana) - np. połączenie pomiędzy kośd mi nosowymi, b) szew łuskowy (sutura squamosa) - np. połączenie łuski kości skroniowej z kością ciemieniową, c) szew piłowaty (sutura serrata) - np. między kośd mi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zębów do ścian zębodołów. Chrząstkozrosty (synchondroses) łączą zazwyczaj dwie kości za pomocą tkanki chrzęstnej szklistej lub włóknistej. Do chrząstkozrostów szklistych zaliczane są chrząstki żebrowe oraz w młodym wieku połączenia trzonów z nasadami. U dorosłego osobnika najliczniej występują chrząstkozrosty włókniste (np. połączenia między trzonami kręgów w postaci krążków międzykręgowych). Chrząstkozrost posiadający wewnątrz jamę wypełnioną mazią nosi nazwę spojenia (symphysis), np. spojenie łonowe, spojenie mostka. Kościozrosty (synostoses) są to bardzo mocne połączenia pozbawione zupełnie możliwości ruchu; powstają w starszym wieku na skutek kostnienia więzozrostów i chrząstkozrostów (np. kostnienie chrząstek nasadowych oraz szwów czaszki). Połączenia maziowe, czyli stawy Połączenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowią połączenia odznaczające się znaczną możliwością ruchu. W każdym stawie odróżniamy trzy zasadnicze składniki: powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrząstką stawową (cartilago articularis), torebkę stawową (capsula articularis), jamę stawową (cavum articulare). Na ogół powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą jednak w nielicznych stawach, w których występuje krążek stawowy (discus articularis), miejsce chrząstki szklistej zajmuje chrząstka włóknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-żuchwowy). Kształt powierzchni stawowych pokrytych chrząstką stawową uzależniony jest od funkcji stawu. Mogą one przybierad kształt wycinka kuli, dołu, panewki, mogą byd eliptyczne, siodełkowate lub płaskie. Zazwyczaj przylegające do siebie powierzchnie stawowe są dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, biorących udział w budowie stawu, szczególnie w obrębie kooczyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworzą one warunki zwiększające kąt ścięgnowo-kostny; im większa jest wartośd kąta, tym większy jest moment siły mięśniowej. Ponadto większe powierzchnie stawowe wiążą się z mniejszą wielkością siły nacisku, przypadającą na jednostkę powierzchni. Chrząstka stawowa pokrywająca powierzchnie stawowe kości jest bardzo gładka i sprężysta, jej grubośd różni się nawet w obrębie jednego stawu. Najgrubsza warstwa chrząstki stawowej występuje w tych okolicach powierzchni stawowych, które są narażone na największe tarcie, a także w miejscach najbardziej obciążonych. Na ogół wszystkie chrząstki stawowe są pozbawione naczyo krwionośnych i nerwów. Ponieważ chrząstka stawowa nie posiada ochrzęstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie możliwa. W miejscu ubytku chrząstki stawowej wytwarza się zastępcza tkanka włóknisto-chrzęstna. Torebka stawowa (capsula articularis) otacza cały staw, izolując go od otoczenia oraz przyczynia się do przylegania powierzchni stawowych. Torebka stawowa jest zbudowana z dwóch warstw. Zewnętrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna, 14
nosi nazwę błony włóknistej (membrana fibrosa), zaś warstwa wewnętrzna, delikatna, stosunkowo cienka, to błona maziowa (membrana synovialis).błona włóknista jest zbudowana głównie z włókien kolagenowych, które przebiegają równolegle lub krzyżują się między sobą przechodząc w miejscach przyczepu torebki w okostną. Grubośd błony włóknistej jest zróżnicowana zarówno w różnych stawach, jak i w obrębie tego samego stawu. W niektórych miejscach błona włóknista znacznie grubieje, tworząc mocne pasma, zwane więzadłami. Zróżnicowanie w grubości i napięciu błony włóknistej jest powiązane z funkcją określonego stawu. W jednych stawach torebka jest luźna, co zezwala na dużą ruchomośd w danym stawie, w innych stawach jest silna i napięta, co jest czynnikiem hamującym ruchy. Błona maziowa jest cienką, miękką, przesuwalną błoną łącznotkankową, która zawiera włókna sprężyste, komórki tłuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia wewnętrzna błony maziowej jest pozbawiona nabłonka, a w zamian jest pokryta warstwą komórek łącznotkankowych. Wypuklenia błony maziowej do wewnątrz jamy stawowej tworzą fałdy maziowe i kosmki maziowe. Uwypuklenia błony maziowej poza staw stanowią kaletki maziowe, ułatwiające ślizganie się ścięgien i mięśni. Błona maziowa wytwarza mad (synovia), która gromadzi się w jamie stawowej. Mad stawowa jest to płyn o barwie blado-żółtej, zawierający mucynę i kuleczki tłuszczu. Mad wypełnia całkowicie przestrzeo między powierzchniami stawowymi, powodując ich przylepnośd względem siebie oraz zmniejszając tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchów w stawie. W stanach zapalnych błona maziowa wydziela znaczne ilości płynu surowiczego, natomiast tylko w nieznacznym stopniu posiada zdolnośd wchłaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej, gdy błona maziowa jest przerwana. Jama stawowa (cavum articulare) jest pojęciem teoretycznym, gdyż w prawidłowym stanie jest ona szczelinowatą przestrzenią całkowicie wypełnioną mazią stawową. Dopiero w stanach patologicznych ma wygląd jamy. W normalnych warunkach powierzchnie stawowe przylegają ściśle do siebie ze względu na: a) ciśnienie atmosferyczne wywierane na nasze ciało, b) przylepnośd powierzchni stawowych i c) napięcie mięśni przebiegających na wysokości danego stawu. Wielkośd jamy stawowej w poszczególnych stawach jest bardzo zróżnicowana. Poza opisanymi wyżej trzema stałymi elementami budowy stawu można w poszczególnych stawach spotkad niestałe składniki, takie jak: więzadła, krążki śródstawowe, łąkotki i obrąbki stawowe. Więzadła stawowe (ligamenta articularia) są zbudowane analogicznie do ścięgien mięśniowych, tzn. z tkanki łącznej włóknistej zbitej. Więzadła mogą przebiegad wewnątrz lub na zewnątrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu kości w prawidłowym położeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchów i ochronie stawu przed zwichnięciem.obrąbki stawowe (labra glenoidalia) są zbudowane najczęściej z chrząstki włóknistej. Obrąbki stawowe pogłębiają i powiększają powierzchnie stawowe.krążki stawowe (disci articulares) podobnie do obrąbków stawowych są zbudowane z chrząstki włóknistej, mają kształt okrągły i dzielą jamę stawową na dwie części. Krążki wyrównują i dopasowują do siebie powierzchnie stawowe. Łąkotki stawowe (menisci articulares) także leżą w jamie stawowej, lecz tylko częściowo dzielą ją na dwa piętra. Kształt łąkotki jest podobny do półksiężyca, a na przekroju poprzecznym do klina. Zadaniem łąkotek jest pogłębienie powierzchni stawowych, ponadto służą one jako przesuwalne powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniają się do amortyzacji wstrząsów. Podział stawów Istnieją trzy kryteria podziału stawów: 1. ze względu na liczbę kości wchodzących w skład stawu, 2. ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych 15
z uwagi na liczbę osi, dookoła których wykonuje się ruchy. Ze względu na liczbę powierzchni stawowych tworzących staw wyróżnia się stawy proste i złożone. Staw prosty (articulatio simplex) jest stawem utworzonym przez dwie kości (np. staw ramienny), natomiast w skład stawu złożonego (articulatio composita) wchodzi więcej aniżeli dwie kości (np. staw łokciowy). Z uwagi na zróżnicowanie kształtu powierzchni stawowych wyróżnia się następujące rodzaje stawów: staw kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w kształcie głowy, stanowiącą wycinek kuli, której odpowiada druga wklęsła powierzchnia, zwana panewką lub wydrążeniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i można w nim wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest odmianą stawu kulistego, różnica polega na tym, że głowa wchodzi głębiej w panewkę stawową poza równik. Panewka jest większa, głębsza i obejmuje ponad 50% powierzchni głowy. Staw kulistopanewkowy jest także stawem wieloosiowym, różni się jednak od stawu kulistego tym, że ma ograniczony zakres ruchów (np. staw biodrowy); staw kłykciowy, czyli eliptyczny (articulario condylaris) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w osiach długiej i krótkiej, natomiast druga jest w obu osiach wklęsła. Staw kłykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykładem stawu kłykciowego jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodełkowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie stawowe wklęsło-wypukłe, przypominające kształt siodła. Ruchy w stawie siodełkowym odbywają się wokół dwóch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z połączenia tych ruchów otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowośródręczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym głowa stawowa ma postad bloczka, natomiast panewka jest negatywem głowy. Staw zawiasowy jest stawem jednoosiowym, ruchy odbywają się wokół osi poprzecznej i polegają na zginaniu i prostowaniu. Jako przykład stawu zawiasowego mogą służyd stawy międzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio trochoidea). W stawie obrotowym wypukła powierzchnia stawowa jest położona na obwodzie walca, zaś wklęsła powierzchnia pokrywa wcięcie kości sąsiedniej i przylega tylko do niedużego odcinka obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, oś ruchu biegnie równolegle do długiej osi kości. Przykładem stawu obrotowego jest staw promieniowo-łokciowy bliższy; staw śrubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do stawów jednoosiowych, jednak ruch w tym stawie odbywa się w dwu płaszczyznach prostopadłych do siebie. Ruch ten składa się ze skrętu dookoła osi podłużnej i przesuwania się wzdłuż tej osi. Jako przykład stawu śrubowego może służyd staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy; staw płaski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie stawowe płaskie, np. staw krzyżowo-biodrowy, stawy kości nadgarstka. Ruchomośd w stawie płaskim jest nieznaczna, co jest w dużym stopniu spowodowane silnym napięciem torebki stawowej oraz więzadeł ze względu na liczbę osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe, czyli wieloosiowe stawie jednoosiowym ruchy odbywają się wokół jednej osi, tj. osi poprzecznej lub podłużnej. Przykładem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej może byd staw międzypaliczkowy. Ruchy w nim polegają na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palców. Stawem jednoosiowym o podłużnej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy. Ruchy odbywające się w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane są w płaszczyźnie poprzecznej, a w zależności od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i odwracaniem (supinatio).w stawie dwuosiowym ruchy odbywają się wokół dwóch osi: poprzecznej i strzałkowej. Jako przykład stawu dwuosiowego może służyd staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch w tym stawie wokół osi poprzecznej polega na zginaniu dłoniowym ręki (flexio palmaris manus) i zginaniu grzbietowym ręki (flexio dorsalis manus). Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu promieniowym ręki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu łokciowym ręki (abductio ulnaris manus).w stawie wieloosiowym ruchy odbywają się wokół trzech osi, a z kombinacji ruchów wokół trzech osi można wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykład stawu wieloosiowego może służyd staw ramienny? W stawie tym ruchy wykonuje się wokół osi poprzecznej, strzałkowej i 16
pionowej. Ruch wokół osi poprzecznej polega na przodozgięciu i tyłozgięciu (anteversio et retroversio) - ruchy wahadłowe. Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu kooczyny (abductio et adductio). Ruch wokół osi pionowej polega na obracaniu kooczyny (rotatio). Z kombinacji wszystkich ruchów można wykonywad obwodzenie (circumductio).poszczególne stawy łączące kości tworzą tzw. łaocuchy stawowe, które wraz z odpowiadającymi im mięśniami nazywamy łaocuchami kinematycznymi. Ruchomośd poszczególnych ogniw takiego łaocucha sumuje się, dzięki czemu koniec dalszy osiąga znacznie większą ruchomośd niż koniec bliższy. W układzie ruchu człowieka wyróżnia się łaocuch szyjno-tułowiowy, parzysty łaocuch kooczyny górnej i parzysty łaocuch kooczyny dolnej. PODZIAŁ KOŚDCA Kościec ludzki dzieli się na: 1. Kościec osiowy, 2. Kości czaszki, 3. Kościec kooczyny górnej, 4. Kościec kooczyny dolnej. KOŚCIEC OSIOWY Do kośd ca osiowego (skelelon axiale) zalicza się: kręgosłup, żebra i mostek. Powyższe elementy kostne stanowią rusztowanie tułowia. Kręgosłup Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z 33-34 nieparzystych kręgów, ułożonych jeden na drugim. W zależności od rozmieszczenia kręgi dzielimy na: 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych i 4-5 kręgów guzicznych. Kręgi szyjne, piersiowe i lędźwiowe tworzą ruchomą, przedkrzyżową częśd kręgosłupa i nazywamy je kręgami prawdziwymi (vertebrae verae). Kręgi krzyżowe zrastają się z sobą w okresie dojrzewania płciowego w jednolitą całośd, zwaną kością krzyżową. Kręgi guziczne, zwane także ogonowymi, u człowieka znajdują się w stanie szczątkowym i praktycznie nie posiadają większego znaczenia w mechanice kręgosłupa. Częśd krzyżowo-guziczną kręgosłupa tworzą kręgi rzekome (vertebrae spuriae). 17
Ogólna budowa kręgu W każdym kręgu wyróżnia się częśd przednią, masywniejszą, przystosowaną do dźwigania masy ciała, zwaną trzonem kręgu (corprus vertebrae) oraz częśd tylną, zwaną łukiem kręgu (arcus vertebrae). Trzon wraz z łukiem ograniczają otwór kręgowy (foramen vertebrale). Z połączenia wszystkich otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy (canalis vertebralis), w którym mieści się rdzeo kręgowy wraz z oponami. Trzon kręgu ma kształt niskiego walca; wyróżnia się na nim płaską, nieco chropowatą powierzchnię górną i dolną, które służą do połączenia z krążkiem międzykręgowym. Łuk kręgu rozpoczyna się z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, które przedłużają się w blaszki zespalające się w płaszczyźnie pośrodkowej. W miejscu odejścia łuku od trzonu znajduje się po każdej stronie głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i płytsze wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior). Oba wcięcia sąsiednich kręgów wraz z krążkiem międzykręgowym ograniczają otwór międzykręgowy (foramen intervertebrale), którym przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od łuku kręgu odchodzi siedem wyrostków. Wyrostek kolczysty (proces sus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzącym od łuku kręgu ku tyłowi i nieco w dół. Wyrostki kolczyste służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Wyrostki poprzeczne (processus transversi) parzyste odchodzą od łuku kręgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste, służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Wyrostki stawowe (processus articulares) występują w liczbie czterech. Zaopatrzone są w powierzchnie stawowe, służące do połączenia stawowego kręgów między sobą. Para wyrostków stawowych skierowana ku górze to wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi górnymi (facies articulares superiores). Druga para skierowana w dół to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores). Kręgi szyjne Kręgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu są najmniejszymi z kręgów prawdziwych. Dwa pierwsze kręgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), służą do połączenia kręgosłupa z czaszką i w związku z tym ich budowa znacznie różni się od budowy pozostałych kręgów szyjnych. Trzon kręgów szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. Łuk kręgu jest cienki, pochylony w swej tylnej części ku dołowi. Otwór kręgowy jest duży, kształtu trójkątnego. Wyrostki kolczyste kręgów szyjnych są pochylone nieco ku dołowi, a na swych wierzchołkach w kręgach od 2-6 wykazują charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty siódmego kręgu wykazuje duże podobieostwo do wyrostków kolczystych kręgów piersiowych; jest znacznie dłuższy, wystający i nierozwidlony. Wyrostki poprzeczne są dośd krótkie, skierowane bocznie i nieco w dół. Składają się z dwóch listewek kostnych, z których przednia jest pozostałością zanikłego żebra szyjnego, tylna zaś stanowi właściwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego kręgu szyjnego ograniczają otwór wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez który przebiegają: tętnica kręgowa, dwie żyły kręgowe. Wyrostki stawowe górne i dolne są nachylone pod kątem 45o w stosunku do płaszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe górne są skierowane ku tyłowi, zaś dolne do przodu. Pierwszy kręg szyjny Pierwszy kręg z uwagi na swe położenie nosi nazwę kręgu szczytowego (atlas). Charakterystyczną jego cechą jest brak środkowej części trzonu, który został zredukowany na rzecz 18
zęba kręgu obrotowego. Z pozostałych części trzonu kręgowego wytworzył się łuk przedni (arcus anterior) oraz dwie części boczne (massae laterales).kręg szczytowy ma kształt pierścienia ograniczającego duży otwór kręgowy. Od przodu znajduje się krótszy łuk przedni (arcus anterior), ku tyłowi jest zwrócony łuk tylny (arcus posterior). Na zewnętrznej powierzchni łuku przedniego pośrodku znajduje się guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewnętrznej owalna, zagłębiona powierzchnia stawowa, zwana dołkiem zębowym (fovea dentis). Na łuku tylnym znajduje się guzek tylny (tuberculum posterius), który jest pozostałością po zredukowanym wyrostku kolczystym. Symetryczne części boczne łączą oba łuki i są przeznaczone do dźwigania głowy. Zaopatrzone są w głębsze dołki stawowe górne (foveae articulares superiores) oraz płytkie dołki stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzące od części bocznych są znacznie dłuższe, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, niż w pozostałych kręgach szyjnych. Drugi kręg szyjny Drugi kręg szyjny zwany jest kręgiem obrotowym (axis), gdyż jego trzon wraz z zębem tworzą oś pionową, wokół której obraca się kręg szczytowy z głową. Trzon kręgu jest stosunkowo wysoki, u dołu zaopatrzony w powierzchnię dolną do połączenia z pierwszym krążkiem międzykręgowym. Ku górze trzon przechodzi w ząb kręgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zęba występuje owalna powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), służąca do połączenia stawowego z łukiem przednim kręgu szczytowego. Na tylnej stronie zęba znajduje się powierzchnia stawowa tylna (facies articularis posterior), służąca do połączenia stawowego z więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego. Wyrostek kolczysty jest dośd długi i rozwidlony na koocu. W kręgu obrotowym brak wyrostków stawowych górnych, natomiast na trzonie kręgu po bokach zęba znajdują się powierzchnie stawowe górne (facies articulares superiores), służące do połączenia z kręgiem szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) są umieszczone na typowych wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne kręgu obrotowego są krótkie. Kręgi piersiowe Kręgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) występują w liczbie dwunastu i są stawowo połączone z żebrami. Trzony ich mają na przekroju poprzecznym kształt serca z kart, a wymiary kręgów wzrastają stopniowo ku dołowi. Charakterystyczną cechą trzonów kręgów piersiowych są tzw. dołki żebrowe (foveae costales), służące do połączenia stawowego z głowami żeber. Są one położone na krawędzi górnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejścia nasady łuku kręgowego. Sąsiednie dołki: dolny i górny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z krążkiem międzykręgowym tworzą jedną wspólną powierzchnię stawową dla głowy żebra w kręgach od II i IX. Nieco inaczej są rozmieszczone dołki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich kręgach. Pierwszy krąg posiada jeden cały dołek, położony poniżej krawędzi górnej trzonu, przeznaczony dla głowy pierwszego żebra oraz pół dołka stawowego na dolnej krawędzi trzonu, który przy połączeniu z następnym kręgiem tworzy powierzchnię stawową dla głowy drugiego żebra. Dziesiąty kręg piersiowy ma tylko połówkę dołka żebrowego przy krawędzi górnej. Dwa ostatnie kręgi, tj. jedenasty i dwunasty, mają tylko po jednym dołku żebrowym po bokach trzonu żebrowego. Wyrostki poprzeczne (processus transversi) kręgów piersiowych są dośd masywne, skierowane bocznie i ku tyłowi. Na ich zgrubiałym koocu znajduje się dołek żebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis), 19
przeznaczony do połączenia stawowego z guzkiem żebra; w dwóch ostatnich kręgach dołki te nie występują. Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w kręgach piersiowych jest bardzo długi, ostro zakooczony i skierowany w dół. Wyrostki stawowe (processus articulares) górne i dolne z powierzchniami stawowymi są ustawione w płaszczyźnie czołowej. Otwór kręgowy (foramen vertebrale) jest okrągły po obu stronach trzonu, i stosunkowo mały. Kręgi lędźwiowe Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales) występują w liczbie pięciu i są najmasywniejszymi ze wszystkich kręgów wolnych z uwagi na duże obciążenie części lędźwiowej kręgosłupa. Trzony kręgów mają kształt owalny lub nerkowaty. Łuk kręgu jest dośd szeroki i wraz z trzonem ogranicza stosunkowo mały, trójkątnego kształtu otwór kręgowy. Od nasady łuku ku bokowi odchodzi parzysty wyrostek żebrowy (processus costarius), który stanowi pozostałośd po zredukowanym żebrze lędźwiowym. W kręgach lędźwiowych brak jest właściwych wyrostków poprzecznych; występują one w postaci szczątkowej, jako para wyrostków dodatkowych (processus accessorii), położonych u nasady wyrostka żebrowego oraz dwóch wyrostków suteczkowatych (processus mamillares), umieszczonych na stronie bocznej wyrostków stawowych górnych. Wyrostki stawowe są ustawione pionowo, ich powierzchnie stawowe leżą w płaszczyźnie strzałkowej. Wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores) są rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe mają skierowane przyśrodkowo. Wyrostki stawowe dolne są położone bliżej siebie, a powierzchnie stawowe zwrócone są do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe górne obejmują wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) kręgu wyżej położonego. Kośd krzyżowa Kośd krzyżowa (os sacrum) powstaje w wyniku zrośnięcia się pięciu kręgów krzyżowych, co następuje w wieku 20-25 lat. Kośd krzyżowa ma kształt trójkątny; wyróżnia się na niej szeroką podstawę (basis ossis sacri) skierowaną ku górze oraz wierzchołek (apex ossis sacri) zwrócony w dół. Z dwóch powierzchni jedna jest wklęsła i stosunkowo gładka - to powierzchnia miedniczna (facies pelvina). Druga, zwana powierzchnią grzbietową (facies dorsalis), jest lekko wypukła i skierowana ku tyłowi. Na podstawie kości krzyżowej znajdują się wszystkie typowe części składowe kręgu. Pośrodku podstawy jest położona owalna powierzchnia górna trzonu pierwszego kręgu krzyżowego, która za pośrednictwem ostatniego krążka międzykręgowego łączy się z trzonem piątego kręgu lędźwiowego. U nasady łuku znajdują się po bokach wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores), których powierzchnie stawowe są skierowane ku tyłowi. Łuk wraz z trzonem ograniczają trójkątny otwór, prowadzący do kanału krzyżowego, (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i kolczyste zlewają się z wyrostkami następnych kręgów, tworząc odpowiednie listewki kostne, przebiegające wzdłuż powierzchni grzbietowej kości krzyżowej. Na powierzchni miednicznej w miejscu zrośnięcia się trzonów kręgowych występują cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a bocznie od nich są umieszczone cztery pary otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia pelvina). Przez te otwory przechodzą gałęzie brzuszne nerwów krzyżowych.na powierzchni grzbietowej zaznacza się pięd podłużnych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Pośrodku przebiega grzebieo krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana), który powstał ze zrośniętych wyrostków kolczystych. Po obu stronach grzebienia pośrodkowego przebiega grzebieo krzyżowy pośredni (crista sacralis intermedia), jako pozostałośd po zrośniętych wyrostkach stawowych. Bocznie 20