BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ (POLSKA NA TLE ŚWIATA)

prof. UMK, dr hab. Włodzimierz Karaszewski, dr Marcin Kuzel, dr Małgorzata Szałucka Katedra Inwestycji i Nieruchomości Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ (POLSKA NA TLE ŚWIATA) 1. Wprowadzenie Zmiany, które następują w gospodarce światowej wyraźnie ukazują rosnące znaczenie alokacji kapitału w drodze bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) dla budowania międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw. Prowadzenie działalności gospodarczej za granicą krajów macierzystych umożliwia omijanie barier eksportowych, eliminuje koszty transakcyjne, ułatwia dostęp do rynków zbytu, zasobów krajów przyjmujących, prowadzi do obniżania kosztów transportu, produkcji, dystrybucji itd. Liczne badania czynników rozwoju największych korporacji transnarodowych świata dostarczają szereg przesłanek uzasadniających tezę, że we współczesnym świecie zdolność optymalnej alokacji kapitału jest jednym z najważniejszych zasobów potencjału konkurencyjności w skali międzynarodowej. To alokacja kapitału w drodze bezpośrednich inwestycji zagranicznych stała się podstawowym czynnikiem rozwoju tych korporacji. Dzięki niej podmioty te zwiększają pozycję konkurencyjną, a w jej konsekwencji osiągane wysokie zyski i zdolność akumulacyjną, wykorzystując coraz to większe zasoby do kreowania nowych ofert rynkowych i doskonalenia procesów wytwarzania 1. 2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie Bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią stale niekwestionowaną domenę krajów wysoko rozwiniętych. Szacowany na koniec 2009 roku stan światowych należności z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych wyniósł prawie 19 bln. USD z czego na kraje rozwinięte przypadło 15,8 bln USD, natomiast na kraje rozwijające się 3,2 bln USD. Udział krajów wysoko rozwiniętych w światowych należnościach z tytuły BIZ ulega zmniejszeniu. Na koniec 2009 roku wyniósł 83,0%, podczas, gdy w ostatniej dekadzie XX wieku kształtował się na średniorocznym poziomie ponad 90% (wykres 1, tabela 1). Światowe należności z tytułu BIZ zwiększyły się w okresie 1980-2009 prawie 35- krotnie, w wśród nich wartość inwestycji pochodząca z krajów rozwiniętych wzrosła prawie 33-krotnie, natomiast z krajów rozwijających się aż 45-krotnie. Udział krajów rozwiniętych wahał się w zależności od badanego okresu, osiągając najwyższy 92% poziom w 1990 roku. Pomimo przytłaczającej przewagi krajów rozwiniętych w roli dawcy kapitału w postaci BIZ, przypuszcza się, że ich udział będzie stopniowo ulegał zmniejszeniu za sprawą szczególnie aktywnych w ostatnich latach, dynamicznie rozwijających się wybranych krajów Azji. 1 W. Karaszewski, Największe korporacje transnarodowe świata i ich wpływ na wzrost gospodarczy, [w:] Czynniki wzrostu gospodarczego, praca zbiorowa pod red. M. Haffera, W. Karaszewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004, s. 400. Strona 1

Wykres 1: Wartość należności z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie w wybranych latach okresu 1980-2009 (mln USD) 20 000 000 18 982 118 18 000 000 16 000 000 14 000 000 12 000 000 Należności z tytułu BIZ krajów wysoko rozwiniętych (mln USD) Należności z tytułu BIZ krajów rozwijających się (mln USD) 12 416 839 10 000 000 8 000 000 6 000 000 4 000 000 2 000 000 0 7 967 460 3 606 556 2 086 818 548 933 898 859 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 Objaśnienia i uwagi: wartości BIZ przedstawiono w cenach bieżących; do krajów rozwijających się zaliczono także nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej (UE-12): Bułgarię, Cypr, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Maltę, Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię i Węgry. Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 2, s. 172-176; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). Tabela 1: Udział krajów rozwijających się w światowych należnościach z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w wybranych latach okresu 1980-2009 (mln USD, %) Rok 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 Należności z tytułu BIZ krajów rozwijających się (mln USD) Udział w światowych należnościach z tytułu BIZ (%) 71 730 85 541 146 185 336 977 889 409 1 489 845 3 230 070 13,07 9,52 7,01 9,34 11,16 12,00 17,02 Objaśnienia i uwagi: wartości BIZ przedstawiono w cenach bieżących; do krajów rozwijających się zaliczono także nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej (UE-12): Bułgarię, Cypr, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Maltę, Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię i Węgry. Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 2, s. 172-176; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). Analiza stanu należności z tytułu BIZ wybranych krajów i regionów świata wskazuje, że wysoką i umacniającą się pozycję zajmują stare kraje Unii Europejskiej (UE-15). Według danych UNCTAD ich udział zwiększył się z 39% (305 mld USD) w 1985, do 46% (8 747 mld USD) w 2009 roku. Na drugim miejscu według stanu należności na rok 2009 znalazły się Stany Zjednoczone 22,7% (4 303 mld USD). Niemniej należy wskazać, że udział USA zmalał (na koniec 1985 roku wynosił on blisko 31%). Strona 2

Po okresie 2005-2007, który charakteryzował się wysokim wzrostem wartości lokowanych kapitałów za granicą w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych i rekordowym pod tym względem rokiem 2007, kiedy wartość strumieni odpływu BIZ po raz pierwszy w historii świata osiągnęła ponad 2 bln USD, nastąpił spadek wartości tych inwestycji. Interesujące jest, iż spadek wartości BIZ w 2008 roku nastąpił w wyniku wyraźnego ograniczenia aktywności inwestorów z krajów wysoko rozwiniętych. Podczas, gdy wartość BIZ z tych krajów zmniejszyła się w 2008 roku o prawie 17% w porównaniu z 2007 rokiem. BIZ z krajów rozwijających się osiągnęły wzrost o ponad 3%, ale i tu wyraźnie spadła dynamika w porównaniu z latami poprzednimi. W 2009 roku odnotowano jeszcze większe zmniejszenie wartości inwestycji bezpośrednich w porównaniu do roku poprzedniego aż o 43%. W tym przypadku spadek nastąpił przede wszystkim za sprawą krajów wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających się (wykres 2). Wykres 2: Wartość odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z krajów świata w latach 1970-2009 (mln USD) 2 200 000 2 000 000 1 800 000 1 600 000 1 400 000 1 200 000 Odpływ BIZ z krajów świata (mln USD) Odpływ BIZ z krajów wysoko rozwiniętych (mln USD) Odpływ BIZ z krajów rozwijających się (mln USD) 1 232 888 2 267 547 1 000 000 800 000 565 732 600 000 400 000 200 000 241 474 0 Objaśnienia i uwagi: wartości odpływu BIZ przedstawiono w cenach bieżących; dla poszczególnych pięcioletnich okresów lat 1970-1989 zaprezentowano średnioroczne wartości odpływu; do krajów rozwijających się zaliczono także nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej (UE-12): Bułgarię, Cypr, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Maltę, Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię i Węgry. Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 1, s. 167-171; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). W efekcie statystyki światowe odnotowały wyraźnie zwiększenie udziału inwestycji z krajów rozwijających się (tabela 2). Wyjaśnień spadku inwestycji bezpośrednich dokonywanych za granicą należy poszukiwać w kryzysie gospodarki krajowej, a różnic pomiędzy nasileniem zjawiska w krajach wysoko rozwiniętych i rozwijających się w fakcie, iż kryzys rozpoczął się w karach rozwiniętych. Strona 3

Tabela 2: Średnioroczny udział krajów rozwijających się w wartości odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z krajów świata w latach 1970-2009 (mln USD, %) Rok 1970-1974 1975-1979 1980-1984 1985-1988 1990-1994 1995-1999 2000-2004 2005-2009 Odpływ BIZ z krajów rozwijających się (mln USD) Udział w odpływie BIZ z krajów świata (%) 126 582 2 331 9 521 27 766 64 743 96 328 315 690 0,66 1,55 5,35 6,64 11,85 10,81 12,01 20,77 Objaśnienia i uwagi: średnioroczne wartości BIZ przedstawiono w cenach bieżących; do krajów rozwijających się zaliczono także nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej (UE-12): Bułgarię, Cypr, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Maltę, Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię i Węgry. Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 1, s. 167-171; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). 3. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne krajów rozwijających się Druga połowa minionej dekady przyniosła wyraźne zwiększenie udziału krajów rozwijających się w wartości odpływających corocznie strumieni BIZ w skali świata. Stało się to głównie za sprawą krajów Azji Południowej, Wschodniej oraz Południowo-Wschodniej Chin z Hong Kongiem, Korei, Tajwanu i Indii. Udział krajów tej części Azji w światowych należnościach BIZ wzrósł z 2,5% (19 mld USD) na koniec 1985 roku do blisko 9,5 % (1 786 mld USD) w 2009 roku. Natężenie inwestycji podmiotów pochodzących z tych krajów sprawiło, że dominujący jest obecnie udział krajów Azji i Oceanii w ogólnej wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych z rozwijających się krajów świata (wykres 3). Drugim regionem jest Europa Środkowo-Wschodnia z udziałem 16,2 %. W tej części świata dominującymi inwestorami są Rosja, Węgry i Polska (wykres 4). Strona 4

Wykres 3: Struktura należności z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych krajów rozwijających się według regionów świata (stan na 2009 rok,%) kraje Europy Środkowo-Wschodniej 16,17% Chiny 11,80% Singapur 10,95% kraje Ameryki Środkowej i Karaibów 11,79% Hong Kong 42,86% kraje Azji i Oceanii 60,61% Tajwan 9,30% Korea PŁd. 5,94% Indie 3,97% Malezja 3,89% kraje Ameryki Południowej 8,25% kraje Afryki 3,18% Pozostałe 2,39% Kuwejt 0,82% Oceania 0,05% Katar 0,82% Tajlandia 0,84% Zjednoczone Emiraty Arabskie 2,75% Arabia Saudyjska 2,07% Indonezja 1,55% Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 2, s. 172-176; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). Strona 5

Wykres 4: Wartość i struktura należności z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych krajów rozwijających się (stan na 2009 rok, mln USD, %) 0 250 000 500 000 750 000 1 000 000 Hong Kong (1) Rosja (2) Chiny (3) Singapur (4) Tajwan (5) Węgry (6) Brazylia (7) Korea Płd. (8) Indie (9) Malezja (10) Polska (19) Turcja (29) Czechy (30) Słowenia (32) Ukraina (34) Estonia (36) Słowacja (46) Litwa (47) Rumunia (55) Bułgaria (58) Łotwa (61) 248 894 229 600 213 110 181 008 174 941 157 667 115 620 77 207 75 618 26 211 14 790 13 871 8 745 7 259 6 618 2 744 2 310 1 731 1 309 1 006 Malezja 2,36% Indie 2,40% Korea Płd. 3,60% Brazylia 4,91% 834 089 Struktura należności z tytułu BIZ krajów rozwijających się (największych inwestorów) Węgry 5,45% Pozostałe 28,12% Tajwan 5,64% Hong Kong 25,98% Rosja 7,75% Chiny 7,15% Singapur 6,64% Objaśnienia i uwagi: wartości BIZ przedstawiono w cenach bieżących; liczby w nawiasach informują o miejscu danego kraju w rankingu największych inwestorów spośród krajów rozwijających się. Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 2, s. 172-176; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). W odpływie kapitału w skali Unii Europejskiej, jak i świata, udział nowej dwunastki krajów Unii (UE-12) jest niewielki. Należności tych krajów z tytułu omawianych inwestycji wyniosły na koniec 2009 roku 258,8 mld USD, co stanowiło jedynie 1,4% wartości skumulowanych inwestycji w skali świata. Warto jednak zauważyć, iż pozycja tej grupy państw wyraźnie się poprawia. Jeszcze 10 lat temu udział grupy sięgał niespełna 0,1% światowych należności z tytułu BIZ. W 2009 roku światowe statystyki wykazały jako lidera UE-12 Węgry z wartością należności 174,9 mld USD 2, co stanowiło prawie 68% należności omawianej grupy 2 W naliczeniu wartości należności Węgier z tytułu BIZ uwzględniono tzw. kapitał w tranzycie, który jak wskazuje Narodowy Bank Węgier (MNB Magyar Nemzeti Bank) związany jest z przepływami czysto finansowymi (tzw. channelling funds). Nie dotyczą one faktycznej działalności gospodarczej, a są efektem funkcjonowania SPE (Special Purpose Entities). Realizując międzynarodowe standardy ewidencji MNB skorygował dane od 2006 roku wliczając te przepływy do rachunku inwestycji zagranicznych. Bank wyraża pogląd, że w dłuższej perspektywie ich saldo najprawdopodobniej się wyzeruje. Strona 6

państw. Drugie miejsce według stanu na koniec 2009 roku zajęła Polska, która poza granicami ulokowała kapitał o wartości 26,2 mld USD (ponad 10% należności UE-12). Trzecim inwestorem wśród nowych krajów UE-12 był Cypr, którego udział wyniósł 6,6% (17,8 mld USD). Za Cyprem znalazła się Republika Czeska, której należności z tytułu BIZ wyniosły 13,8 mld USD. Najsłabiej wśród krajów UE-12 wypadły Rumunia, Litwa i Bułgaria i Malta (wykres 6). Wykres 5: Wartość i dynamika odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE-12) w latach 1990-2009 (mln USD, %) 90 000 80 000 Odpływ BIZ z krajów UE-12 (mln USD) 80 735 75 538 1600% 1400% 70 000 Dynamika (rok poprzedni = 100) 1200% 60 000 50 000 40 000 30 000 33 408 1000% 800% 600% 400% 200% 20 000 10 000 0 25 62 36 1 010 1 031 4 304 8 332 5 645 0% -200% -400% Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 1, s. 167-171; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). Niewielkie zaangażowanie zagraniczne krajów UE-12 w lokatach kapitału w formie BIZ wyjaśnia z jednej strony stosunkowo duży wewnętrzny deficyt kapitału, z drugiej krótka historia działalności międzynarodowej większości z nich, mająca swe przyczyny w podziale świata po II wojnie światowej. Znaczne wahania roczne, a także trudne do przewidzenia skutki obecnego kryzysu gospodarczego, uniemożliwiają sformułowanie jednoznacznych wniosków co do skali zagranicznych inwestycji tych krajów w przyszłości. Można jednak przypuszczać, że znaczenie ich w roli dawcy kapitału będzie rosnąć. Strona 7

Wykres 6: Struktura należności z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej UE-12 (stan na 2009 rok, %) Łotwa 0,39% Struktura BIZ z uwzględnieniem efektu funkcjonowania SPE na Węgrzech Bułgaria 0,51% Rumunia 0,67% Słowacja 1,06% Estonia 2,56% Węgry 18,44% Struktura BIZ bez uwzględnienia efektu funkcjonowania SPE na Węgrzech Łotwa 0,98% Bułgaria 1,27% Rumunia 1,68% Słowacja 2,67% Słowenia 3,38% 18 952 mln USD Estonia 6,44% Węgry 67,60% 174 941 mln USD Czechy 5,36% Cypr 6,87% Polska 10,13% Polska 25,50% Cypr 17,31% Słowenia 8,51% Czechy 13,49% Objaśnienia i uwagi: w strukturze BIZ z uwzględnieniem efektu funkcjonowania SPE (Special Purpose Entities) do ogólnej wartości należności Węgier z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych zaliczono tzw. kapitał w tranzycie; wartość stanu BIZ na Węgrzech (podawana przez Narodowy Bank Węgier w HUF i EUR) została przeliczona na USD według kursu wymiany Europejskiego Banku Centralnego na koniec grudnia 2009 roku (1 EUR = 1,4406 USD). Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 2, s. 172-176; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011); Magyar Nemzeti Bank, http://www.mnb.hu/statisztika (14 maja 2011); European Central Bank, http://www.ecb.int/stats (14 maja 2011). 4. Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą Wprawdzie odpływ kapitału z Polski w postaci inwestycji bezpośrednich nie jest zjawiskiem, które pojawiło się dopiero po rozpoczęciu procesu transformacji, jednak ich wartość przed rokiem 1989 była minimalna. Wiązało się to z systemowymi ograniczeniami aktywności międzynarodowej polskich przedsiębiorstw. Prowadzenie działalności na rynkach zagranicznych, w tym zarówno w formie obrotu towarami i usługami, jak i bezpośrednich inwestycji zagranicznych, było ściśle reglamentowane. Pomimo to, zakładano za granicą polskie przedstawicielstwa i spółki przez centrale handlu zagranicznego. W większości przypadków lokalizowane były one w krajach zachodnich i miały charakter handlowy. Natomiast w krajach Europy Wschodniej tworzono nieliczne wspólne przedsiębiorstwa na podstawie przede wszystkim porozumień produkcyjnych 3. Dopiero koniec roku 1989 przyniósł w Polsce zmiany dające początek transformacji systemu gospodarczego, skutkującej zmianami legislacyjnymi, instytucjonalnymi i gospodarczymi 4. 3 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004, s. 319. 4 Dla wzmożenia aktywności inwestycyjnej polskich inwestorów za granicą istotne znaczenie miały porozumienia i umowy międzynarodowe, w ramach których najistotniejsze to: układ stowarzyszający Polskę z Unią Europejską (zawarty w dniu 16 grudnia 1991, obowiązujący od 1 lutego 1994) zapewniający krajom członkowskim swobodę przepływu kapitału w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz nakładający obowiązek przestrzegania narodowego (jednakowego traktowania inwestorów krajowych i zagranicznych); kodeksy OECD dotyczące liberalizacji wzajemnych obrotów kapitałowych oraz umowy bilateralne o popieraniu i wzajemnej Strona 8

Ostrożne próby zwiększenia eksportu kapitału w formie BIZ przez polskie przedsiębiorstwa przypadły na lata 90. ubiegłego stulecia. Jednak w pierwszych pięciu latach tego okresu wygenerowały one strumienie BIZ o wartości stanowiącej zaledwie 0,01% światowych odpływów BIZ. Okres 1995-1999 nie przyniósł większych zmian udziału polskich bezpośrednich inwestycji w światowej ich wartości, pomimo istotnego wzrostu nominalnych wartość odpływów kapitału z Polski w postaci BIZ (średnioroczny udział polskich inwestycji bezpośrednich w globalnych odpływach BIZ wzrósł jedynie do 0,02%). Podobna sytuacja miała również miejsce w następnym pięcioleciu. W okresie 2000-2004 polskie przedsiębiorstwa ulokowały za granicą kapitał o wartości 1 254 mln USD, co przyniosło wzrost udziału w globalnych przepływach zaledwie o 0,01 punktu procentowego do poziomu 0,03%. Kolejne dwa lata (2005-2006) charakteryzowało wyraźne ożywienie aktywności inwestycyjnej polskich przedsiębiorstw, które wyeksportowały kapitały o łącznej wartości 12 263 mln USD, co średniorocznie stanowiło 0,5% światowych odpływów BIZ. Niestety kolejne trzy lata przyniosły spadek polskich bezpośrednich inwestycji za granicą do poziomu stanowiącego 0,2% wartości światowych odpływów BIZ (wykres 7, tabela 3). Wykres 7: Wartość i dynamika odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z Polski w latach 1990-2009 (mln USD, %) 10 000 9 000 8 000 Odpływ BIZ z Polski (mln USD) Dynamika (rok poprzedni = 100) 8 864 1000% 800% 600% 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0-1 000 5-7 13 29 53 316 17-89 229 3 406 900 5 405 2 921 400% 200% 0% -200% -400% -600% -800% -1000% Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 1, s. 167-171 ; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). ochronie inwestycji pomiędzy Polską i innymi krajami. Szerzej na temat wpływu polityki Unii Europejskiej na działalność inwestycyjną przedsiębiorstw w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych zobacz: A. Stępniak, Strategie na obszarze Unii Europejskiej w zakresie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, Ośrodek Badań Integracji Europejskiej Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2005, s 137-153. Strona 9

Tabela 3: Wartość odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z Polski na tle świata i nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE-12) w latach 1990-2009 (mln USD, %) Rok Odpływ BIZ z Polski (mln USD) Średnia wartość BIZ krajów UE-12 (mln USD) Odpływ BIZ z krajów świata (mln USD) Udział Polski w wartości BIZ krajów UE-12 (%) Udział Polski w wartości BIZ na świecie (%) Lata 1990-1999 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 5,4-7,0 13,0 18,0 29,0 42,0 53,0 45,0 316,0 31,0 2,1 0,4 2,6 12,6 12,5 3,0 32,4 73,3 84,1 36,0 241 473,7 198 036,5 202 715,9 242 572,7 286 889,2 362 584,5 396 457,2 476 083,2 682 284,6 1 076 822,1 21,060 X 21,128 11,875 19,373 117,208 13,636 5,115 31,296 7,174 0,002 X 0,006 0,007 0,010 0,012 0,013 0,009 0,046 0,003 Rok Odpływ BIZ z Polski (mln USD) Średnia wartość BIZ krajów UE-12 (mln USD) Odpływ BIZ z krajów świata (mln USD) Udział Polski w wartości BIZ krajów UE-12 (%) Udział Polski w wartości BIZ na świecie (%) Lata 2000-2009 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 17,0-88,9 228,7 305,0 900,0 3 405,7 8 864,2 5 404,7 2 921,3 2 852,1 85,9 94,0 129,5 358,6 397,0 694,4 2 784,0 6 727,9 6 924,9 470,4 1 232 888,2 753 076,6 537 095,4 565 732,3 920 252,9 893 092,9 1 410 573,8 2 267 547,3 1 928 798,7 1 100 993,2 1,652 X 14,715 7,086 18,893 40,874 26,534 6,694 3,867 50,526 0,001 X 0,043 0,054 0,098 0,381 0,628 0,238 0,151 0,259 Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, WIR 2010: Investing in a Low-Carbon Economy, United Nations, New York and Geneva 2010, Aneks, Tabela 1, s. 167-171; UNCTAD, http://unctadstat.unctad.org (11 maja 2011). Strona 10

Stan należności z tytułu polskich bezpośrednich inwestycji za granicą na koniec 2009 roku wyniósł 29 556 mln USD. W kwocie tej dominowały kapitały własne i reinwestowane zyski stanowiąc 76,8% jej wartości 5. W strukturze należności według rodzaju działalności zagranicznego przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania dominowała podobnie jak w latach poprzednich wartość bilansowa netto podmiotów zajmujących się działalnością usługową (59% stanu należności) oraz przetwórstwem przemysłowym (14,4%) 6. Spośród przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania prowadzących działalność usługową największy udział wartości bilansowej netto przypadał na podmioty zajmujące się obsługą nieruchomości, informatyką, nauką, wynajmem maszyn i pozostałymi usługami zawiązanymi z prowadzeniem działalności gospodarczej. W następnej kolejności usytuowały się przedsiębiorstwa reprezentujące pośrednictwo finansowe oraz handel i naprawy 7. Struktura stanu należności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich na koniec 2008 roku według krajów i stref ekonomicznych dokonanych lokat wskazuje, że podstawowym kierunkiem inwestowania była Europa, gdzie ulokowane jest prawie 92% ogółu ich wartości. W Europie dominowały kraje Unii Europejskiej, które przyjęły 64% inwestycji dokonanych w Europie (59% ogólnej wartości polskich należności z tytułu BIZ). W starych krajach Unii Europejskiej (EU-15) ulokowanych było 48% polskich europejskich należności z tytułu omawianych inwestycji (44% ogółu polskich należności). Z łącznej kwoty należności UE-15 z tytułu polskich bezpośrednich inwestycji 9 900,1 mln USD na sam Luksemburg przypadło 4 734,4 mln USD (48%). Kraj ten sytuował się zdecydowanie na pierwszym miejscu w omawianej grupie krajów, a w odniesieniu do skali ogólnej był drugim najczęściej obieranym kierunkiem inwestowania polskich przedsiębiorstw (zaraz po Szwajcarii). Dalej w kolejności znalazły się: Niderlandy 1 910,0 mln USD (19%), Wielka Brytania 1 131,6 mln USD (11,0%), Niemcy 833,1 mln USD (8%), Francja 431,1 mln USD (4%). W kwocie polskich należności z tytułu inwestycji bezpośrednich w krajach UE-12 (3 291,7 mln USD) najwyższy udział przypadł Republice Czeskiej 1 370,2 mln USD (42%) i Litwie 1 029,9 mln USD (31%). Największym odbiorcą polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych była Szwajcaria, której zobowiązania z tego tytułu wyniosły 4 905,8 mln USD (21,8% ogółu należności Polski z tytuły bezpośrednich inwestycji zagranicznych według stanu na koniec 2008 roku). Niewspółmierne w stosunku do oczekiwań zainteresowanie inwestorów z Polski zyskały kraje Europy Środkowo-Wschodniej, a wśród nich Rosja (3% ogółu należności) i Ukraina (niespełna 3% należności), chociaż można przypuszczać, że rola tych krajów jako miejsc lokaty polskich inwestycji bezpośrednich będzie rosnąć. Niestety niewiele jest prac empirycznych poświęconych uwarunkowaniom polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Jednym z pionierskich jest badanie przeprowadzone przez zespół badawczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 8, który w latach 2007-2008 przeprowadził badania na rzecz realizacji projektu nr 1 HO2C 044 30 pn. Bezpośrednie inwesty- 5 Na podstawie: NBP, Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2009 roku (aneks statystyczny), Warszawa 2010, Tablica 3b. 6 Niestety dane te nie stanowią podstawy dla dokładnej oceny struktury polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych uwzględniającej rodzaj działalności zagranicznego przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania. NBP ponad połowę wartości należności z tytułu tych inwestycji wyszczególnia w pozycji pozostałe nigdzie niesklasyfikowane. Dane NBP są jedynym źródłem informacji o strukturze polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych. 7 Na podstawie: NBP, Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2009 roku (aneks statystyczny), Warszawa 2010, Tablica 4b. 8 Projekt zrealizował zespół w składzie: Włodzimierz Karaszewski kierownik, Małgorzata Jaworek, Marcin Kuzel, Małgorzata Szałucka, Aneta Szóstek, Karolina Długołęcka. Strona 11

cje zagraniczne polskich przedsiębiorstw (skala, struktura, motywy i uwarunkowania, znaczenie dla konkurencyjności, sfinansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Celem projektu było między innymi zidentyfikowanie czynników stymulujących podjęcie BIZ przez polskie przedsiębiorstwa 9. Wyniki badania wskazały, że w decyzjach polskich inwestorów o dokonaniu inwestycji bezpośrednich w krajach EU-15 dominowała motywacja rynkowa (wykres 8). Jako najważniejszy czynnik stymulujący podjęcie inwestycji w tych krajach respondenci wskazali możliwość pozyskania nowych rynków zbytu. Natomiast na drugim miejscu wskazano bliskość istniejących rynków zbytu. W grupie najważniejszych czynników podjęcia inwestycji zagranicznych krajach EU-15 znalazły się ponadto: możliwość pełniejszego wykorzystania posiadanych zasobów, podążanie za kontrahentem, znalezienie niszy rynkowej, korzystne perspektywy wzrostu gospodarczego, niska konkurencyjność przedsiębiorstw kraju lokaty. Wykres 8: Czynniki stymulujące podjęcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w krajach EU-15 nowe rynki zbytu bliskość istniejących rynków zbytu 0,70 0,74 pełniejsze wykorzystanie posiadanych zasobów podążanie za kontrahentem znalezienie niszy rynkowej korzystne perspektywy wzrostu gospodarczego niska konkurencyjność przedsiębiorstw kraju lokaty stabilność przepisów prawnych zmniejszenie ryzyka prowadzonej działalności ceny zasobów pracy ominięcie barier handlowych regulacje prawne dotyczące działalności gospodarczej w kraju lokaty system podatkowy w kraju lokaty ceny materiałów, półproduktów (usług pomocniczych) przyjazny stosunek do przedsiębiorczości dostępność materiałów, półproduktów (usług pomocniczych) dostęp do nowych technologii 0,59 0,55 0,54 0,54 0,54 0,53 0,50 0,48 0,48 0,48 0,48 0,46 0,46 0,44 0,44 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 Wskaźnik ważności W Źródło: M. Jaworek, Stymulanty i destymulanty podejmowania inwestycji bezpośrednich za granicą przez polskie przedsiębiorstwa, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, opracowanie zbiorowe pod kierunkiem W. Karaszewskiego, Wydawnictwo TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2008, s. 65. 9 W badaniu podstawowym udział wzięły 102 przedsiębiorstwa z oficjalnej bazy inwestorów zagranicznych Narodowego Banku Polskiego, która według stanu na koniec grudnia 2005 roku zawierała informacje na temat 506 podmiotów (po weryfikacji było to 486 podmiotów, które utworzyły zbiorowość generalną objętą badaniem). Badane przedsiębiorstwa realizowały około 300 projektów inwestycyjnych. Większość, bo aż 70% biorących udział w badaniu podmiotów posiadało wyłącznie polski kapitał. Strona 12

Podobnie kształtowała się hierarchia czynników stymulujących podjęcie decyzji o bezpośrednich inwestycji zagranicznych w krajach UE-12 (wykres 9). Także tutaj najważniejszymi czynnikami były: możliwość pozyskania nowych oraz bliskość istniejących rynków zbytu (wskaźniki ważności kolejno 0,87 oraz 0,82). Wyżej niż w przypadku krajów EU-15 polscy inwestorzy wskazali korzystne perspektywy wzrostu gospodarczego, sytuując ten czynnik na trzecim miejscu z poziomem ważności 0,65. Wykres 9: Czynniki stymulujące podjęcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w krajach UE-12 nowe rynki zbytu bliskość istniejących rynków zbytu korzysten perspektywy wzrostu gospodarczego stabilność przepisów prawnych podążanie za kontrahentem przyjazny stosunek do przedsiębiorczości zmniejszenie ryzyka prowadzonej działalności niska konkurencyjność przedsiębiorstw kraju lokaty pełniejsze wykorzystanie posiadanych zasobów ominięcie barier handlowych regulacje prawne dotyczące działalności gospodarczej w kraju lokaty znalezienie niszy rynkowej system podatkowy w kraju lokaty 0,65 0,53 0,52 0,49 0,48 0,48 0,46 0,43 0,43 0,43 0,40 0,87 0,82 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00 Wskaźnik ważności W Źródło: M. Jaworek, Stymulanty i destymulanty podejmowania inwestycji bezpośrednich za granicą przez polskie przedsiębiorstwa, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, opracowanie zbiorowe pod kierunkiem W. Karaszewskiego, Wydawnictwo TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2008, s. 66. Na czwartym miejscu respondenci wskazali stabilność przepisów prawnych (0,53), a tuż za tym czynnikiem na piątym miejscu podążanie za kontrahentem (0,52). Wskaźnik ważności obliczany dla czynników: zmniejszenie ryzyka prowadzonej działalności oraz niska konkurencyjność przedsiębiorstw kraju lokaty uplasował je na siódmym miejscu (0,48). Czynnik pełniejsze wykorzystanie posiadanych zasobów ankietowani inwestorzy ulokowali na miejscu ósmym, przypisując mu wskaźnik ważności na poziomie 0,46. Warto odnotować wskazanie na niższej pozycji niż w przypadku lokat inwestycji w krajach UE-15 czynnika znalezienie niszy rynkowej dziewiąte miejsce (0,43). Na ostatnim miejscu, wśród stymulant wiodących, znalazł się czynnik system podatkowy w kraju lokaty (0,41). Strona 13

Podsumowując można stwierdzić, że przeprowadzone badanie wskazało, iż decyzje polskich inwestorów o dokonaniu inwestycji bezpośrednich w krajach Unii Europejskiej (zarówno UE-15, jak i UE-12) były podyktowane w pierwszej kolejności czynnikami rynkowymi, w drugiej natomiast kosztowymi. Wartym odnotowania jest wyraźniejsza niż w przypadku krajów EU-15 dominacja czynników rynkowych w decyzjach inwestycyjnych dotyczących BIZ w krajach EU-12. 5. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne krajów rozwijających się próba objaśnień teoretycznych Badania empiryczne prowadzone przez liczne ośrodki naukowe świata w drugiej połowie XX wieku koncentrowały się na problematyce odpływu kapitału w postaci inwestycji zagranicznych z krajów rozwiniętych. W efekcie prowadzone wówczas rozważania teoretyczne, mające na celu objaśnienie zjawiska podejmowania działalności gospodarczej poza granicami kraju w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych, opierały swoje założenia głównie na doświadczeniach dużych przedsiębiorstw wywodzących się z krajów rozwiniętych. Bez wątpienia było to związane z dominującym udziałem tych krajów w międzynarodowych przepływach kapitału, zwłaszcza w zakresie lokat inwestycji bezpośrednich. Odnotowany w ostatnich latach rosnący udział krajów rozwijających się w wartości światowych strumieni odpływu kapitału, a zwłaszcza prognozy coraz większej aktywności inwestycyjnej za granicą przedsiębiorstw z tych krajów (głównie pochodzących z Azji) wywołały wyraźne zwiększenie zainteresowania badaczy. Klasyczna teoria bezpośrednich inwestycji zagranicznych, w tym przede wszystkim najbardziej ogólna i najpełniej wyjaśniająca zjawisko eklektyczna teoria bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zwana również eklektyczną teorią produkcji międzynarodowej czy paradygmatem OLI 10, zakłada, iż jednym z warunków koniecznych rozpoczęcia działalności gospodarczej w danym kraju w formie BIZ jest posiadanie przewagi własnościowej 11, której źródeł upatruje się między innymi w posiadanej technologii, wielkości przedsiębiorstwa, marce handlowej, stosowanych systemach zarządzania produkcją, systemach organizacji i marketingu, potencjale badawczo-rozwojowym itp. Oznacza to, iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne mają służyć przede wszystkim lepszemu wykorzystaniu będących w dyspozycji przedsiębiorstw (inwestorów) specyficznych, cennych aktywów stanowiących jego przewagę własnościową, co w efekcie ma prowadzić do zwiększenia poziomu zysku w skutek przechwycenia pojawiającej się jednocześnie renty monopolisty. O ile przedstawione powyżej podejście do zjawiska BIZ z reguły nie budzi większych zastrzeżeń w przypadku przedsiębiorstw wywodzących się z krajów rozwiniętych, o tyle w przypadku podmiotów z krajów rozwijających się nie jest to już takie oczywiste. Posiadane przez nie przewagi nad podmiotami prowadzącymi działalność na rynku macierzystym najczęściej nie stanowią przewag w skali międzynarodowej. Są one zatem przewagami ograniczonymi, będącymi pochodną nadal niskiego poziomu rozwoju gospodarczego kraju macie- 10 Zob.: J.H. Dunning, The Theory of International Production, The International Trade Journal 1988, vol. 3, no. 1, s. 21-66; J.H. Dunning, Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison-Wesley Publishing Company, Wokingham 1993; W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Wydawnictwo TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2004, s. 49-55. 11 Poza przewagą własnościową, teoria wskazuje na konieczność wystąpienia przewag wynikających z internacjonalizacji oraz z lokalizacji. Jednakże to przede wszystkim specyficzne przewagi własnościowe będą wpływały różnicująco na możliwości ekspansji przedsiębiorstw z krajów rozwiniętych i rozwijających się. Stanowią one bowiem pochodną uwarunkowań kraju macierzystego, natomiast pozostałe będą zależeć od skali niedoskonałości mechanizmu rynkowego w przeprowadzaniu pewnego typu transakcji (przewagi internalizacji) oraz od uwarunkowań kraju lokaty (przewagi lokalizacyjne). Strona 14

rzystego podmiotu, który kształtuje naturę przewag własnościowych przedsiębiorstw. W efekcie internacjonalizacja działalności gospodarczej przedsiębiorstw z krajów rozwijających się może przebiegać w odmienny sposób, aniżeli ma to miejsce w przypadku przedsiębiorstw z krajów rozwiniętych. W związku z brakiem przewagi własnościowej bądź też jej ograniczonym zakresem, może nastąpić przesunięcie na drodze poszukiwania przewag konkurencyjnych z lepszego wykorzystania wyłącznych aktywów przynoszących przewagi własnościowe, na rzecz nabycia i powiększenia posiadanych aktywów o inne aktywa strategiczne niedostępne w kraju macierzystym. Na ten fakt wskazują szczególnie H.Ch. Moon oraz T. Roehl twórcy tzw. niekonwencjonalnej teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych opartej na teorii nierównowagi. Koncepcja ta zakłada, iż przedsiębiorstwa podejmując BIZ nie muszą posiadać przewagi własnościowej wobec lokalnych konkurentów, wprost przeciwnie, rozpoczęta działalność międzynarodowa ma dopiero umożliwić im jej zdobycie 12. Zasadność tej koncepcji potwierdzają przykłady wskazujące, iż zwłaszcza przedsiębiorstwa z krajów rozwijających się traktują często wyjście na rynki zagraniczne jako sposób uzyskania dostępu do strategicznych zasobów, które pomogą im zdobyć przewagi własnościowe 13 i w ten sposób przezwyciężyć opóźnienia technologiczne, organizacyjne itp. Projekty ukierunkowane bardziej na poszukiwanie niż eksploatowanie określonych zasobów nazwane zostały niekonwencjonalnymi bezpośrednimi inwestycjami 14. Obserwacje odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z rozwijających się regionów Azji (w szczególności z Korei, Tajwanu, Hongkongu i Singapuru) 15 stały się przesłanką sformułowania przez J.A. Mathewsa oceny, iż paradygmat OLI jest nadmiernie statyczny w części dotyczącej uwarunkowania podjęcia bezpośrednich inwestycji zagranicznych posiadaniem przewagi własnościowej. Wyrażając pogląd, iż równie ważna jest zdolność przedsiębiorstwa do uzyskania przewag jako rezultatu doświadczeń gromadzonych na arenie międzynarodowej 16, J.A. Mathews zaproponował alternatywne podejście do wyjaśnienia tego zjawiska nazwane paradygmatem Linkage, Leverage, Learning ( LLL) 17. Paradygmat LLL zakłada, że przedsiębiorstwa z krajów wysoko rozwiniętych są nadmiernie wyczulone na zachowania istniejących i potencjalnych konkurentów postrzegając ich wszystkich jako chcących zawłaszczyć źródła ich sukcesu. Stąd dostrzegają zagrożenia dzielenia się swoimi zasobami z innymi przez zawieranie joint venture i innych formach współpracy. Inaczej jest w przypadku przedsiębiorstw z krajów rozwijających się, które niejako wykorzystują swoje opóźnione pojawienie się na arenie międzynarodowej zdobywając już powstałe przewagi poprzez wchodzenie w powiązania sieciowe (ang. linkage advantage) z zagranicznymi przedsiębiorstwami. W znacznie większym stopniu korzystają zatem z zasobów udostępnionych. W ten sposób w następuje ułatwienie w dostępie do poszukiwanych strategicznych aktywów (ang. leverage advantage). Tworzenie i rozwój powiązań (linkage) i wykorzystywania zasobów (leverage) może skutkować przewagą w zakresie organizacyjnego 12 H.Ch. Moon, T.W. Roehl, Unconventional Foreign Direct Investment and the Imbalance Theory, International Business Review 2001, vol. 10, s. 197-204. 13 Ibidem, s. 197-215. 14 P.S. Aulakh, Special Issue on Emerging Multinationals from Developing Countries: Motivations, Paths and Performance, Journal of International Management 2007, vol. 13, No. 3, s. 237. 15 Ibidem, s. 18-20. 16 J.A. Mathews, Dragon Multinationals: New Players in 21st Century Globalization, Asia Pacific Journal of Management 2006, No. 23, s. 17. 17 Rozbieżność paradygmatu LLL i paradygmatu OLI polega na tym, iż pierwszy przyjmuje, że przedsiębiorstwa z krajów rozwijających poprzez wejście w powiązania sieciowe czerpią korzyści z przewag nabytych z zewnątrz (zasobów pozyskiwanych poza strukturami własnych organizacji), natomiast paradygmat OLI zakłada, że korporacje międzynarodowe czerpią korzyści z eksploatacji wykreowanych przez siebie unikatowych przewag własnościowych i ich internalizacji w ramach własnej struktury. Strona 15

uczenia się (learning advantages) o nowych źródłach przewagi konkurencyjnej i sposobach poprawy efektywności operacji międzynarodowych 18. Wyniki badania zrealizowanego w ramach przywoływanego już wcześniej projektu pn. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw (skala, struktura, motywy i uwarunkowania, znaczenie dla konkurencyjności, wskazują, iż polskie przedsiębiorstwa decydujące się na podjęcie wspólnych przedsięwzięć (joint ventures) z podmiotami kraju lokaty BIZ korzystają z możliwości pozyskiwania wiedzy i umiejętności w wyniku kształtowania i pogłębiania relacji z podmiotami krajów goszczących ich zagraniczne filie, w tym także z tymi, do których dostęp uzyskano dzięki wcześniejszym kontaktom lub za pośrednictwem współudziałowców zagranicznych. Niemniej jednak zasadnicze znaczenie dla budowania przewagi konkurencyjnej za granicą mają nadal wiedza i umiejętności transferowane z przedsiębiorstwa macierzystego do zagranicznych filii oraz wiedza i umiejętności tworzone przez same zagraniczne filie. W kontaktach z podmiotami w krajach lokalizacji BIZ polskie przedsiębiorstwa koncentrują się głównie na pozyskiwaniu specyficznej wiedzy, dotyczącej warunków funkcjonowania na określonym rynku oraz na wzbogacaniu konkretnych umiejętności, które są niezbędne dla prowadzenia tam działalności gospodarczej, co jest szczególnie widoczne w przypadku inwestycji realizowanych w krajach o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, czyli przede wszystkim w krajach UE-15. W przypadku inwestycji podejmowanych w krajach o podobnym, względnie niższym poziomie rozwoju gospodarczego i jednocześnie należących do tego samego kręgu kulturowego, czyli głównie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (w tym także krajach UE-12), w większym stopniu sprawdza się tradycyjny model, oparty na transferze zasobów z przedsiębiorstwa macierzystego do zagranicznych filii 19. W tym kontekście można stwierdzić, iż pomimo poszukiwania i wykorzystywania możliwości uzyskania przewag wynikających z umiędzynarodowienia działalności, polskie przedsiębiorstwa nie są tak aktywne w realizacji niekonwencjonalnych inwestycji bezpośrednich jak przedsiębiorstwa azjatyckie, a stopień wykorzystania zagranicznych zasobów oraz intensywność efektów uczenia w znacznym stopniu zależą od kierunku ekspansji zagranicznej. J.H. Dunning, Ch. Kim i D. Park dokonali interesującego porównania korporacji transnarodowych (TNCs ang. transnational corporations) z krajów rozwijających z korporacjami transnarodowymi z krajów wysoko rozwiniętych w okresach 1960-1980 i 1980-2006 20. Autorzy zwrócili uwagę, że korporacje z krajów rozwiniętych w latach 1960-1980 znajdowały się w zupełnie innym punkcie startowym podejmując alokację kapitału w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych niż przedsiębiorstwa z krajów rozwijających się w okresie po 1980 roku. Globalizacja sprawiła, że korporacje z krajów rozwijających się zaczęły szerzej dokonywać bezpośrednich inwestycji zagranicznych w warunkach istotnie innych od podmiotów z krajów wysoko rozwiniętych (tabela 4). 18 W krytyce paradygmatu LLL podnosi się, iż został sformułowany w oparciu o obserwacje niemal wyłącznie korporacji pochodzących z dynamicznie rozwijających się gospodarek regionu Azji i Pacyfiku. Wskazuje się przy tym, że niektóre podmioty gospodarcze z krajów rozwijających się mogą rzeczywiście posiadać pewne specyficzne przewagi własnościowe wyjaśniające ich strategie internacjonalizacji. Zob. J.H. Dunning, Towards a New Paradigm of Development: Implications for the Determinants of International Business, Transnational Corporations 2006, vol. 15, No. 1, s. 173-227. 19 Zob. szerzej: M. Kuzel, Wiedza i umiejętności jako czynnik konkurencyjności polskich przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, opracowanie naukowe wykonane pod kierunkiem Włodzimierza Karaszewskiego, Wydawnictwo TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2008, ss. 241-277. 20 J.H. Dunning, Ch. Kim, D. Park, Old Wine in New Bottles: A Comparison of Emerging-Market TNCs Today and Developed-Country TNCs Thirty Years Ago, [w:] The Rise of Transnational Corporations from Emerging Markets. Threat or Opportunity?, pod red. K.P. Sauvant, Edward Elgar, Cheltenham Northampton 2008, s. 170 i nast. Strona 16

Tabela 4: Porównanie korporacji transnarodowych z krajów wysoko rozwiniętych i z krajów rozwijających się Charakterystyki odpływu BIZ z krajów wysoko rozwiniętych i krajów rozwijających się w latach 1960-2006 Lata 1960-1980 Lata 1980-2006 Wyszczególnienie (okres przed-globalizacyjny) (okres globalizacyjny) Kraje wysoko rozwinięte Kraje rozwijające się BIZ ukierunkowane na rozwój rynków/poszukiwanie efektywności między krajami Triady Głównie BIZ typu greenfield, ale niektóre to także fuzje i przejęcia (M&A mergers and acquisitions) Więcej joint venture i umowy kontraktowe Przewagi własnościowe zarówno bazujące na specyfice kraju, jak i specyfice przedsiębiorstw Głównie kapitał prywatny w TNCs Ograniczona liczba BIZ zorientowanych na poszukiwanie rynków/ poszukiwanie zasobów przez TNCs z Ameryki Łacińskiej/Indii (głównie w sąsiadujących regionach) Głównie przewagi wynikające ze specyfiki kraju macierzystego Wiele TNCs z udziałem kapitału państwowego Strona 17 Duża ekspansja różnego typu BIZ (zarówno horyzontalne, jak i wertykalne) Otwartość na nowe kierunki odpływu BIZ (w szczególności w Azji) Boom na transakcje M&A między krajami Triady: lata 1990-2000 i lata 2004-2006 BIZ głównie ukierunkowane na nabycie przewagi własnościowej (asset-augmenting FDI) Wzrastająca liczba specyficznych przewag własnościowych TNCs wynikająca z globalnej/regionalnej działalności Prawie wyłącznie kapitał prywatny w TNCs Rozwój BIZ z Azji i początek ekspansji rynków rozwijających się Początkowo BIZ poszukujące rynku/zasobów Później (od 2000 roku) podejmowanie BIZ ukierunkowanych na nabycie przewagi własnościowej (asset-augmenting FDI) przez TNCs z Azji (w szczególności z Chin i Indii) Przewagi własnościowe, głównie bazujące na specyfice kraju, z wyjątkiem przypadków dużych i bardziej zglobalizowanych TNCs Pewne grupy TNCs będące własnością państwa np. w branżach wykorzystania zasobów naturalnych Porównanie TNCs z krajów wysoko rozwiniętych (lata sześćdziesiąte XX w.) z TNCs z krajów rozwijających się (początek XXI w.) Kryteria TNCs z krajów TNCs z krajów wysoko rozwiniętych rozwijających się 1. Motywy BIZ podejmowane dla eksploatacji Wzrastająca liczba BIZ podejmowanych dla przewag własnościowych poszukiwania źródeł przewagi własnościowej 2. Zasoby Specyficzne przewagi własnościowe Specyficzne przewagi własnościowe kraju przedsiębiorstw macierzystego 3. Zarządzanie Etnocentryczne/policentryczne Geocentryczne/regiocentryczne 4. Podejście teoretyczne Neoklasyczne Ewolucyjne/instytucjonalne 5. Sposób wejścia Głównie BIZ typu greenfield Wzrastająca liczba strategicznych aliansów i powiązań sieciowych 6. Rodzaj BIZ Początkowo poszukiwanie zasobów/rynku, potem asset augementing/racjonalizacja Jednocześnie wszystkie rodzaje BIZ 7. Czas Stopniowa internacjonalizacja Przyśpieszona internacjonalizacja 8. Kierunek Między krajami Triady W dużej mierze koncentracja regionalna 9. Rola rządu kraju Prowadzenie strategii nadganiania (ang. catch-up Umiarkowane macierzystego strategy) Źródło: J.H. Dunning, Ch. Kim, D. Park, Old Wine in New Bottles: A Comparison of Emerging-Market TNCs Today and Developed-Country TNCs Thirty Years Ago, [w:] The Rise of Transnational Corporations from Emerging Markets. Threat or Opportunity?, pod red. K.P. Sauvant, Edward Elgar, Cheltenham Northampton

2008, s. 171, 176, za: K. Długołęcka, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w Republice Federalnej Niemiec, Toruń 2010, s. 65, praca doktorska pod kierunkiem W. Karaszewskiego. Twórcy porównania zwracają uwagę, że w odróżnieniu od krajów rozwiniętych rządy krajów rozwijających się wywierają większy wpływ na decyzje dotyczące aktywności inwestycyjnej za granicą przedsiębiorstw głównie sektora państwowego, ale i prywatnego. Obserwacje te dotyczyły zarówno okresu sprzed trzydziestu lat temu, jak i obecnego 21. Z porównania wynika, że korporacje transnarodowe z krajów wysoko rozwiniętych w okresie 1960-1980 podejmowały bezpośrednie inwestycje zagraniczne dla eksploatacji posiadanych przewag własnościowych, powstałych i rozwiniętych na ich rynkach wewnętrznych. W przeciwieństwie do nich korporacje transnarodowe z krajów rozwijających się rzadko posiadają specyficzne przewagi własnościowe (w szczególności umiejętności organizacyjne i zarządcze), które zapewniłyby im sukces w podejmowanej działalności gospodarczej poza granicami kraju macierzystego. Aby zaistnieć na arenie międzynarodowej korporacje te internalizują wewnątrz struktury organizacyjnej różnorodne przewagi wynikające ze specyficznych cech kraju macierzystego dla ich wykorzystania poza jego granicami. Autorzy porównania podkreślają, iż nie można zaprzeczyć, że przedsiębiorstwa z krajów rozwijających się mogą posiadać własne unikatowe przewagi konkurencyjne 22. Jednak te specyficzne przewagi własnościowe skłaniają je do dokonywania bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dużo mniejszym stopniu niż to miało miejsce w przypadku korporacji z krajów wysoko rozwiniętych pół wieku temu, a nawet wcześniej 23. Należy tu jednak zwrócić uwagę, że rozwój postępu techniczno-organizacyjnego, a zwłaszcza wciąż trwającą rewolucją informatyczną, nie ułatwia wykreowania przewag własnościowych, a zwłaszcza dyskontowania korzyści z ich posiadania na rynkach międzynarodowych w dłuższym okresie. Dotyczy to zarówno podmiotów z krajów wysoko rozwiniętych, jak i z krajów rozwijających się. W przeciwieństwie do pierwszych, te drugie dysponują najczęściej znacznie bardziej ograniczonymi możliwościami finansowania coraz bardziej kosztochłonnych przedsięwzięć badawczo-rozwojowych, zwłaszcza w obszarze przemysłów innowacyjnych. Różnica ta nie oznacza, że korporacje z krajów rozwijających się pozostają bezczynne i nie podejmują prób wychodzenia naprzeciw wyzwaniom technologicznym współczesnego świata i skutecznego tworzenia potencjału konkurencyjności na arenie międzynarodowej. Badania przeprowadzone przez J. Cantwella i P.E. Tolentino na korporacjach transnarodowych z rozwijających się (bardziej zaawansowanych) krajów Azji wskazały, że nie dokonują one jedynie pasywnej absorpcji dojrzałych technologii. Co więcej, ujawniły związek między ścieżką rozwoju technologicznego i kierunkiem ich aktywności w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych 24 wykazując, że uczestniczące w nim przedsiębiorstwa nie bazowały na technologiach zapomnianych w krajach wysoko rozwiniętych lub zaadaptowanych do pewnych specyficznych warunków krajów rozwijających, a posiadały 21 Rządy krajów rozwijających się postrzegają odpływ BIZ jako ważny czynnik realizacji strategicznych celów kraju i poprawy ich konkurencyjności. J. H. Dunning, Ch. Kim, D. Park, Old Wine in New Bottles: A Comparison of Emerging-Market TNCs Today and Developed-Country TNCs Thirty Years Ago, [w:] The Rise of Transnational Corporations from Emerging Markets. Threat or Opportunity?, pod red. K. P. Sauvant, Edward Elgar, Cheltenham Northampton 2008, s. 174. 22 Przykładowo, mogą one posiadać więcej wiedzy o zasobach, zdolnościach i potrzebach konsumentów w innych krajach rozwijających się ze względu na ich krajowe doświadczenia w tym zakresie. Mogą one być również w lepszej sytuacji w oferowaniu takiego rodzaju rozwiązań technologicznych i umiejętności menedżerskich, jakie potrzebują mniejsze i słabiej rozwinięte kraje. 23 J.H. Dunning, Ch. Kim, D. Park, op. cit., s. 174. 24 J. Cantwell, P.E. Tolentino, Technological Accumulation and Third World Multinationals, International Investment and Managements, No. 139 (Reading: University of Reading 1990), [za:] D. Chudnovsky, A. López, A Third Wave of FDI from Developing Countries: Latin American TNCs in the 1990, Transnational Corporations, August 2000, vol. 9, No. 2, s. 38-39. Strona 18