872 Artyku³ przegl¹dowy Review Cytologiczna diagnostyka ch³oniaków u psów RAFA SAPIERZYÑSKI*, JUSTYNA SOKO OWSKA *Katedra Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159c, 02-766 Warszawa Sapierzyñski R., Soko³owska J Cytological diagnosis of canine lymphomas Summary Malignant lymphomas (ML), actually lymphomas, are common tumors in dogs, outnumbered only by mammary and cutaneous tumors. The existing morphological classifications of canine ML have been based successively on different human classifications, including Rappaport, the Working Formulation and the Kiel classification. The behavior of canine malignant lymphomas is difficult to predict on the basis of histomorphology alone, and thus other advanced techniques are needed in the establishment of prognostic factors. Evaluation of tumors phenotype (B cell and T cells), proliferation rate (mitotic index, Ki67 expression, AgNORs number) in histologic sections is possible and often enables a precise diagnosis. Fine-needle aspiration cytology remains the first line of investigation (screening test) used in all cases of mono- or polylymphadenopathy. It helps to obtain initial diagnosis (lymphoma, metastases, hyperplasia), in staging the disease, in the detection of the recurrence and progression of the neoplastic process. Lymphomas have successfully been classified by FNA cytology, in human medicine the success rate of this procedure ranges from 80% to 90% in the diagnosis of malignant lymphoma and 67.5% to 86% in its subtyping. Cytology is a safer, cheaper, and more rapid procedure than histology, and the owner often disagrees to the surgical procedure essential to obtaining tissue samples. Immonophenotyping, can be successfully established in aspiration biopsy samples of enlarged lymph nodes in dogs with lymphoma. Moreover, the evaluation of the proliferation rate of neoplastic cells by immunocytochemy or other cytopathologic stains can also be made. Keywords: canine lymphoma, fine needle biopsy, cytopatology, diagnosis Z³oœliwe ch³oniaki (malignant lymphoma, ML, lymphosarcoma), a w³aœciwie ch³oniaki (lymphoma) to jedne z najczêœciej wystêpuj¹cych z³oœliwych nowotworów u psów. Szacuje siê, e ka dego roku na ten typ guza zachoruje 13-33 na ka de 100 000 psów, czyli zachorowalnoœæ jest wy sza ni u ludzi (12, 17). Najczêœciej choruj¹ osobniki w œrednim wieku (œrednia wieku wed³ug ró nych opracowañ wynosi 6,3-7,7 roku), zapadalnoœæ u obu p³ci jest jednakowa, natomiast u pewnych ras, m.in. bokserów, berneñskich psów pasterskich, terierów szkockich, basset hound, airedale terierów i buldogów, ch³oniaki wystêpuj¹ czêœciej; z kolei wydaje siê, e ryzyko rozwoju tych nowotworów u jamników i pomeranianów jest ni sze ni w ogólnej populacji psów (7, 8, 23). W³aœciciele zwierz¹t zg³aszaj¹ siê do lekarza najczêœciej z powodu niespecyficznych objawów klinicznych, takich jak: os³abienie, utrata ³aknienia, dusznoœæ, a badanie fizykalne ujawnia zazwyczaj uogólnione lub regionalne powiêkszenie wêz³ów ch³onnych (7). W takich przypadkach nastêpnym krokiem postêpowania jest badanie cytologiczne powiêkszonych wêz³ów ch³onnych (21). Badanie cytopatologiczne (biopsja cienkoig³owa BC) jest szybk¹, technicznie ³atw¹, ma³o inwazyjn¹ i niedrog¹ metod¹ rozpoznawania nowotworów z tkanki limfatycznej u psów (7, 8, 15, 17, 19, 23, 25, 26). U ludzi badanie cytologiczne pozwala na rozpoznanie ch³oniaków nieziarniczych w 80-90%, a w 67-86% przypadków mo liwe jest okreœlenie typu ch³oniaka (3). Biopsja cienkoig³owa jest doskona³¹, czu³¹ i specyficzn¹ metod¹ oceny stanu regionalnych wêz³ów ch³onnych pod k¹tem obecnoœci przerzutów nowotworowych. Pozwala tak e na wybranie najbardziej reprezentatywnego wêz³a ch³onnego do biopsji chirurgicznej i badania histopatologicznego, ocenê zasiêgu procesu nowotworowego, a tak e umo liwia analizê przebiegu choroby po zastosowanym leczeniu (3, 13, 15, 16, 25, 26). Okreœlenie na podstawie badania cytopatologicznego typu b¹dÿ podtypu ch³oniaka u psów daje mo liwoœæ oceny podatnoœci na leczenie, okresu prze ycia oraz czasu trwania pierwszej remisji. W celu ustalenia pewnych kryteriów niezbêdne jest badanie histopatologiczne ca³ego wêz³a ch³onnego lub jego wycinka pobranego w czasie zabiegu operacyjnego. Niestety, wielu w³aœcicieli rezygnuje z dalszej diagnostyki i leczenia, gdy dowiaduje siê o potrzebie przeprowadzenia zabiegu w znieczuleniu ogólnym (5-7).
873 Bardzo wa ne dla uzyskania precyzyjnego rozpoznania jest prawid³owe pobranie materia³u, wykonanie rozmazów, ich utrwalenie i barwienie. Istotny te jest wybór wêz³a ch³onnego/wêz³ów ch³onnych, który/które ma byæ poddany badaniu. Materia³ do badañ mo na pozyskaæ, wykonuj¹c biopsjê aspiracyjn¹ cienkoig³ow¹ (BAC), biopsjê nieaspiracyjn¹ cienkoig³ow¹ (BNC), nak³ucie jam cia³a i pobranie p³ynów lub pop³uczyn z drzewa oskrzelowego (5-7, 23, 28). Materia³ do badania cytopatologicznego mo na te pozyskaæ, wykonuj¹c odciski z powierzchni przekroju wêz³ów ch³onnych pobranych w czasie zabiegu operacyjnego i przeznaczonych do badania histopatologicznego. Do wykonania BC niezbêdny jest tylko podstawowy sprzêt, zwierzê nie musi byæ przygotowane do badania w jakiœ szczególny sposób. W ka dym przypadku materia³ pobiera siê z kilku wk³uæ, najlepiej z kilku wêz³ów ch³onnych i wykonuje rozmazy na szkie³kach podstawowych (w przypadku uogólnionego powiêkszenia z co najmniej dwóch wêz³ów; 4, 5). Rozmazy z pobranego materia³u mo na wysuszyæ, utrwaliæ w roztworze acetonu i formaliny i zabarwiæ metod¹ May-Grunewalda-Giemsy (MGG) i w takiej postaci przes³aæ do badania mikroskopowego (4-7). Cytologiczna klasyfikacja ch³oniaków Istnieje wiele systemów klasyfikacji ML wykorzystuj¹cych ró ne kryteria podzia³u. Najprostsza kliniczno-anatomiczna klasyfikacja dzieli wszystkie formy ch³oniaka na typy w zale noœci od lokalizacji procesu chorobowego i mo liwa jest do okreœlenia za pomoc¹ podstawowego warsztatu diagnostycznego (badania obrazowe, biopsja cienkoig³owa). Wed³ug tej klasyfikacji obserwuje siê nastêpuj¹ce formy ch³oniaków: formê wieloogniskow¹ (multicentryczna), pokarmow¹ (trawienn¹), grasicz¹, krezkow¹, skórn¹ oraz inne rzadsze formy ch³oniaka. Niestety, klasyfikacja ta nie daje wskazówek odnoœnie do leczenia i rokowania dla chorych psów. Kolejne klasyfikacje stosowa³y czysto morfologiczne kryteria oceny rozrostu nowotworowego; nale a³y tu klasyfikacje: Rappaporta, Lukesa i Collinsa, Opracowanie Robocze (Working Formulation, WF), klasyfikacja kiloñska KK (cyt. 6). Dziêki wprowadzeniu kryteriów cytohistologicznych i immunologicznych udoskonalono klasyfikacjê kiloñsk¹ (14) oraz wprowadzono klasyfikacjê REAL (Revised European-American Classification of Lymphoid Neoplasm; 9). W ostatnio przeprowadzonych badaniach patomorfologicznych, oceniaj¹cych przydatnoœæ badania cytopatologicznego w rozpoznawaniu ch³oniaków u psów podkreœla siê zalety uaktualnionej klasyfikacji kiloñskiej (5, 19, 22). Zastosowanie tego systemu pozwala zakwalifikowaæ rozpoznany cytologicznie rozrost do grupy ch³oniaków o niskiej lub wysokiej z³oœliwoœci. Wykazano, e wyniki badania cytopatologicznego wykonane w oparciu o system kiloñski, cechuj¹ siê du ¹ zgodnoœci¹, tak pomiêdzy oceniaj¹cymi go patologami, jak i przy powtórnej analizie przez tego samego patologa (22). Opracowanie Robocze, które uwzglêdnia strukturê histologiczn¹ zajêtego wêz³a ch³onnego, choæ wprowadza dodatkow¹ podgrupê ch³oniaków o poœrednim stopniu z³oœliwoœci, wydaje siê mniej przydatne w analizie cytologicznej. Ponadto, ograniczenie zastosowania klasyfikacji WR wynika z faktu, e ujête w tym systemie ch³oniaki o budowie grudkowej, u psów bywaj¹ stwierdzane bardzo rzadko (8). W jednym z badañ typ ch³oniaka okreœlony na podstawie klasyfikacji kiloñskiej by³ istotnym czynnikiem prognostycznym, poniewa by³ skorelowany z czasem trwania remisji leczonych psów. Prawdopodobieñstwo uzyskania ca³kowitej remisji choroby po chemioterapii by³o znacz¹co wy sze u osobników z ch³oniakami o wysokiej z³oœliwoœci ni u zwierz¹t, u których stwierdzono obecnoœæ ch³oniaków o niskiej z³oœliwoœci (23). Z kolei czas pojawienia siê nawrotu choroby by³ krótszy w przypadku zmian o wysokiej z³oœliwoœci (23). Inni autorzy tak e stwierdzili znaczenie prognostyczne (ca³kowity czas prze- ycia) tego systemu klasyfikacji zarówno u psów leczonych, jak i pozostawionych bez leczenia (11). Za³o eniem klasyfikacji kiloñskiej, tak u ludzi, jak i psów jest fakt, e rozwój ch³oniaka jest wynikiem trwa³ego b¹dÿ czasowego zablokowania ró nicowania komórek limfoidalnych na pewnym etapie rozwoju i ich akumulacji w postaci monomorficznej populacji nowotworowej. St¹d te system kiloñski opiera siê na podobieñstwie morfologicznym komórek nowotworowych do komórek powstaj¹cych w czasie prawid³owego procesu powstawania, dojrzewania i aktywacji limfocytów, a tak e rozgraniczeniu pomiêdzy ch³oniakami z limfocytów B oraz T (5, 7). W zwi¹zku z tym, e KK by³a przeznaczona do oceny ch³oniaków u ludzi, istniej¹ pewne trudnoœci w zastosowaniu tego systemu klasyfikacji do ch³oniaków u psów. U tych zwierz¹t rozpoznaje siê pewne typy nowotworów, które nie by³y stwierdzane u ludzi, jak np. odmiany ch³oniaków o niskiej z³oœliwoœci z komórek ma³ych czy ch³oniaki z komórek œrednich z du ymi j¹derkami. Te i jeszcze inne typy rozrostów limfoidalnych ujêto w KK i zaadaptowano ten system podzia³u do klasyfikacji ch³oniaków u psów, jakkolwiek w dalszym ci¹gu pozostaje on niekompletny i wymaga dalszego doprecyzowania (6). Do kryteriów morfologicznych w ocenie preparatów cytologicznych nale ¹: wielkoœæ i kszta³t j¹der komórkowych, gêstoœæ i rozmieszczenie chromatyny j¹drowej, wielkoœæ, wygl¹d i rozmieszczenie j¹derek komórkowych, iloœæ, stopieñ zasadoch³onnoœci cytoplazmy, a tak e jej rozmieszczenie wzglêdem j¹dra komórkowego (4, 21). Wielkoœæ j¹der komórkowych ocenia siê porównuj¹c ich œrednicê do œrednicy erytrocytów, przyjmuje siê e komórki ma³e posiadaj¹ œrednicê j¹dra komórkowego mniejsz¹ ni œrednica dwóch erytrocytów, komórki œrednie j¹dro o œrednicy dwóch krwinek czerwonych, a œrednica j¹dra ko-
874 Ryc. 1. Limfocyt ma³y (grot strza³ki), œredni (strza³ka krótka) i du y (strza³ka d³uga), barwienie barwnikiem Giemsa, pow. 1000 mórek du ych jest wiêksza ni œrednica dwóch erytrocytów (ryc. 1). Jak ju wspomniano, ch³oniaki s¹ rozrostami klonalnymi, jednak mimo klonalnoœci procesu nowotworowego rzadko w obrazie mikroskopowym obserwuje siê monomorfizm komórkowy. Najczêœciej oprócz dominuj¹cego rodzaju komórek nowotworowych obserwuje siê tak e w mniejszej lub wiêkszej liczbie inne stadia rozwojowe komórek limfoidalnych, co jest konsekwencj¹ pewnego ró nicowania siê komórek nowotworowych lub wynika z obecnoœci populacji komórek prawid³owych. Przyjmuje siê, e stwierdzenie w rozmazie cytologicznym powy ej 50% niedojrza- ³ych komórek pochodzenia limfoidalnego lub komórek blastycznych upowa nia do postawienia rozpoznania ch³oniaka (cyt. 1, 4, 6, 26). Oczywiœcie, w przypadku ch³oniaków limfocytarnych w obrazie przewa- aæ bêd¹ dojrza³e formy limfocytów. Niekiedy jednak cytologiczne rozpoznanie nowotworu nie jest mo liwe i lekarz klinicysta otrzymuje wynik opisowy b¹dÿ te patolog jedynie sugeruje obecnoœæ ch³oniaka (26). Podobnie jak to jest u ludzi, równie u psów ch³oniaki zbudowane z dobrze zró nicowanych komórek mo na okreœliæ jako ch³oniaki o niskiej z³oœliwoœci (low grade), a formy nowotworu, w których przewa- aj¹ blastyczne, du e komórki zalicza siê do ch³oniaków o wysokiej z³oœliwoœci (high grade). Wiêkszoœæ prac prowadzonych na ch³oniakach u psów wskazuje, e ten drugi typ zdecydowanie przewa a u tego gatunku zwierz¹t (5-7, 12, 16, 19). Dok³adna klasyfikacja ch³oniaków u psów zosta³a szczegó³owo przedstawiona w licznych podrêcznikach i artyku³ach przegl¹dowych i nie bêdzie ona przedmiotem niniejszej publikacji (6, 7, 21). Badanie cytopatologiczne to nie tylko mikroskopowa ocenia wygl¹du komórek pobranych w trakcie biopsji cienkoig³owej i diagnostyka ró nicowa pomiêdzy ch³oniakiem, rozrostem odczynowym, zapaleniem i wêz³em prawid³owym. Zastosowanie ró nych metod barwienia oraz ró nych sposobów analizy i interpretacji otrzymanego obrazu daje mo liwoœæ znacznie szerszego wgl¹du w tocz¹cy siê proces chorobowy. Ju zwyk³e, podstawowe barwienia oferuj¹ patologowi mo liwoœæ pozyskania dodatkowych informacji odnoœnie do natury ch³oniaka. Badanie cytopatologiczne preparatów barwionych metod¹ MGG umo liwia szacunkow¹ ocenê aktywnoœci proliferacyjnej komórek mi¹ szu guza. Mo liwe jest ustalenie wartoœci indeksów mitotycznych (IM), choæ ze wzglêdu na nierównomierne rozmieszczenie komórek w preparatach cytopatologicznych dane te mog¹ byæ tylko orientacyjne. Oceny tego parametru dokonuje siê przy powiêkszeniach rzêdu 500-1000 poprzez liczenie œredniej liczby figur podzia³ów mitotycznych w 5-10 polach widzenia b¹dÿ, co wydaje siê bardziej miarodajne, liczenie odsetka komórek dziel¹cych siê (np. liczba komórek w fazie mitozy na 1000 stwierdzonych komórek; 7, 12). W obrazie preparatów cytopatologicznych rutynowo barwionych ³atwo mo na zidentyfikowaæ makrofagi, które fagocytuj¹ martwe komórki, b¹dÿ fragmenty j¹der komórkowych (tzw. tingible body macrophages TBM) oraz ró nej wielkoœci okr¹g³e lub owalne fragmenty cytoplazmy tzw. lymphoglandular bodies LB (21). Choæ obecnoœæ tych struktur nie jest swoist¹ cech¹ ch³oniaków, to ich ocena mo e wnosiæ nieco informacji odnoœnie do istniej¹cego procesu. W jednym z opracowañ obecnoœæ komórek TBM by³a odwrotnie skorelowana z wartoœci¹ indeksów mitotycznych w ch³oniakach o fenotypie T oraz fenotypie nie B/nie T (1). Z kolei obecnoœæ LB obserwowano z wiêksz¹ czêstoœci¹ w guzach o fenotypie B oraz ch³oniakach o wysokiej z³oœliwoœci ni w guzach z komórek T (23). Istotne z punktu widzenia morfologii i klasyfikacji, a tak e rokowania, jest okreœlenie fenotypu ch³oniaka, co jest mo liwe dziêki zastosowaniu swoistych przeciwcia³ mono- b¹dÿ poliklonalnych do identyfikacji powierzchniowych antygenów ró nicowania (CD). Okreœlenie pochodzenia klonu komórek nowotworowych (komórki B lub T) oraz stopnia ich dojrza- ³oœci jest szczególnie u yteczne w diagnostyce ch³oniaków u ludzi, pozwala równie na monitorowanie przebiegu choroby i czêsto tak e na dobranie najbardziej w³aœciwej drogi leczenia (1, 18). Dobrane zestawy przeciwcia³ monoklonalnych wykrywaj¹ antygeny bêd¹ce markerami okreœlonych linii komórkowych, co pozwala na ich odró nianie oraz ustalenie stopnia dojrza³oœci (2). Badanie immunocytochemiczne materia- ³u pobranego drog¹ biopsji cienkoig³owej umo liwia szybkie, stosunkowo niedrogie i dok³adne okreœlenie fenotypu ch³oniaka tak u ludzi, jak i u psów (1, 19). Wœród przeciwcia³ stosowaæ mo na te, które wykrywaj¹ ekspresjê antygenów charakterystycznych dla komórek tkanki krwiotwórczej (CD 45, CD45RA, CD 18, MHC klasy II). Ekspresjê antygenów MHC klasy II stwierdzono we wszystkich analizowanych przypadkach ch³oniaków i rozrostów odczynowych u psów (w co najmniej 50% komórek; 1). Do antygenów markerowych charakterystycznych dla komórek T nale ¹:
875 CD3 (typowe dla wszystkich limfocytów T), CD4, CD8, CD5 (typowe dla poszczególnych subpopulcji komórek T; 7, 19). Komórki ch³oniaków o fenotypie B wykazuj¹ ekspresjê antygenu CD79a (mb 1 typowy dla wszystkich limfocytów B), CD21, CD20, a ponadto mo liwe jest wykazanie ekspresji immunoglobulin powierzchniowych (sig) i cytoplazmatycznych (cig; 7, 10). Stwierdzenie ekspresji antygenu CD79a lub/i CD21, a tak e ekspresji immunoglobulin przy braku ekspresji antygenu CD3 pozwala zakwalifikowaæ rozrost do ch³oniaków z komórek B. Z kolei wykazanie obecnoœci antygenu CD3, z jednoczesn¹ ekspresj¹ jednego lub wiêcej antygenów, takich jak CD4, CD5, CD8, przy jednoczesnym braku ekspresji antygenu CD79a upowa nia do rozpoznania ch³oniaka z komórek T (1, 5-7, 20). W ostatnio opublikowanych badaniach immunohistochemicznych rozpoznanie ch³oniaka z komórek B lub ch³oniaka z komórek T stawiano, gdy powy ej 60% komórek w danym rozroœcie wykazywa³o ekspresjê, odpowiednio, antygenu CD79a lub antygenu CD3 (8). W wiêkszoœci prac prowadzonych na ch³oniakach u psów stwierdzono, e guzy z komórek B wystêpuj¹ zdecydowanie czêœciej (51-64%) ni ch³oniaki z komórek T (26-38% przypadków ch³oniaków u psów), najrzadziej komórki nowotworu wykazuj¹ fenotyp nie B/nie T (1, 5, 7, 8, 19, 20). Opisywane bywaj¹ tak e formy, w których sprecyzowanie fenotypu bywa niezwykle trudne do okreœlenia (2, 8). Fenotyp ch³oniaka ma istotne znaczenie dla rokowania. W wielu pracach wykazano, e ch³oniaki z komórek T rokuj¹ gorzej (ca³kowity okres prze ycia, czas trwania pierwszej remisji s¹ krótsze w tego typu guzach) ni nowotwory z komórek B (12, 16, 18, 23). Istniej¹ jednak e pewne odstêpstwa od tej ogólnej regu³y, s¹ podtypy ch³oniaków z ma³ych, jasnych komórek T rokuj¹ce zdecydowanie lepiej i ch³oniaki z komórek B (Burkitt-type) z bardzo krótkim okresem prze ycia (16). Nale y te zawsze pamiêtaæ, e w mi¹ - szu guza mo e byæ obecna pewna liczba komórek o innym fenotypie ni fenotyp komórek nowotworowych (obecnoœæ komórek T w ch³oniakach B komórkowych), co jest wynikiem obecnoœci prawid³owych komórek wêz³a ch³onnego lub odczynu immunologicznego skierowanego przeciwko komórkom guza (1). Aktywnoœæ proliferacyjna komórek ch³oniaka jest dobrze znanym i przydatnym czynnikiem prognostycznym. Nowotwory, których komórki dziel¹ siê czêœciej, rokuj¹ gorzej (11). Do parametrów charakteryzuj¹cych aktywnoœæ proliferacyjn¹ komórek nale ¹: wartoœæ indeksów mitotycznych, ekspresja antygenu j¹drowego Ki67, ekspresja antygenu PCNA (proliferation cell nuclear antigen), wielkoœæ regionów organizatorów j¹derkowych (AgNOR agyrophil nucleolar organizer regions). W jednym z opracowañ, oceniaj¹cym przydatnoœæ barwienia preparatów histopatologicznych metod¹ AgNOR w rokowaniu dla psów z ch³oniakiem stwierdzono, e zarówno psy poddane chemioterapii, jak i te nie leczone y³y d³u ej, je eli liczba AgNORs w j¹drach komórkowych komórek nowotworu by³a ni sza (11). W innej pracy okres wolny od choroby by³ d³u szy u psów, u których stwierdzono mniejsz¹ liczbê organizatorów j¹derkowych w obrêbie j¹dra komórkowego, wiêkszy œredni obszar AgNOR, wiêkszy maksymalny obszar AgNOR i wiêkszy ca³kowity obszar AgNOR. Z kolei ca³kowity okres prze ycia by³ d³u szy u osobników, u których stwierdzono wiêkszy œredni obszar AgNOR i wiêkszy ca³kowity obszar AgNOR (12). Ocena AgNOR jest uwa ana za najbardziej u yteczny test s³u ¹cy do oceny rokowania w przypadku ch³oniaków nieziarniczych u ludzi, gdzie wzrost z³oœliwoœci nowotworu by³ zawsze skorelowany ze wzrostem œredniej liczby AgNOR w j¹drze komórkowym (11, 27). Metoda AgNOR okaza³a siê te skutecznym sposobem oceny stopnia z³oœliwoœci ch³oniaków u psów w materiale pobranym za pomoc¹ BAC lub odcisków z powierzchni przekroju wêz³a ch³onnego (24). Badania te wykaza³y, e liczba AgNOR by³a istotnie wy sza u psów z ch³oniakami w porównaniu do psów kontrolnych, a ponadto wy sza w ch³oniakch o wysokiej z³oœliwoœci ni w guzach o niskim stopniu z³oœliwoœci (24). Zespó³ Fournel-Fleury (6) wykaza³ mo liwoœæ zastosowania oraz przydatnoœæ barwienia immunocytochemicznego okreœlaj¹cego ekspresjê antygenu Ki67 w przypadkach ch³oniaków u psów. Badacze ocenili odsetek komórek bêd¹cych w cyklu podzia³owym w preparatach cytologicznych (pobranych za pomoc¹ biopsji cienkoig³owej lub w preparatach odciskowych) pochodz¹cych od 30 psów z ch³oniakiem. Stwierdzono wyraÿn¹ korelacje pomiêdzy wartoœci¹ indeksów Ki67 a stopniem z³oœliwoœci nowotworu klasyfikowanego systemem kiloñskim. Ponadto wyniki badañ immunocytochemicznych by³y zgodne z wynikami badañ immunohistochemicznych, a dodatkowo autorzy stwierdzili, e ocena analizy ekspresji antygenu Ki67 by³a ³atwiejsza w preparatach cytopatologicznych w stosunku do preparatów histopatologicznych (6). Ustalono, e w ch³oniakach o niskiej z³oœliwoœci odsetek komórek wykazuj¹cych ekspresjê Ki67 (indeks Ki67) jest mniejszy lub równy 21, a dla ch³oniaków o wysokiej z³oœliwoœci wy szy od 21, a z regu³y wy - szy ni 29% (6). Problemem w okreœlaniu indeksu Ki67 mog¹ byæ trudnoœci w odró nianiu komórek nowotworowych od prawid³owych komórek wêz³a ch³onnego zaaspirowanych w czasie wykonywania biopsji. Badanie cytologiczne powiêkszonego wêz³a ch³onnego u psów wnosi wiele cennych informacji na temat tocz¹cego siê w jego obrêbie procesu patologicznego, a w wiêkszoœci przypadków pozwala postawiæ ostateczne rozpoznanie. Zastosowanie ró nych technik barwienia i metod badawczych umo liwia precyzyjne rozpoznanie charakteru rozrostu, zasiêgu choroby, a tak e jest Ÿród³em wielu informacji o znaczeniu prognostycznym. W po³¹czeniu z prostot¹, ma³¹ inwazyjnoœci¹ i stosunkowo niewielkim kosztem bada-
876 nie cytologiczne jawi siê jako narzêdzie szczególnie godne polecenia w warsztacie diagnostycznym ka - dego lekarza praktyka zajmuj¹cego siê leczeniem psów, wymaga jednak oceny i interpretacji obrazu przez doœwiadczonego patomorfologa. Piœmiennictwo 1.Caniatti M., Roccabianca P., Scanziani E., Paltrieieri S., Moore P. F.: Canine lymphoma: immunocytochemical analysis of fine-needle aspiration biopsy. Vet. Pathol. 1996, 33, 204-212. 2.Czumiñska K., Winnicka A., Malicka E., Lechowski R., Jagielski D., Soko- ³owska J., Micuñ J., Mieczkowska J.: Trudnoœci diagnostyczne w klasyfikacji ch³oniaków o nietypowym fenotypie u psów. Medycyna Wet. 2004, 60, 1196-1201. 3.Das D. K.: Value and limitations of fine-needle aspiration cytology in diagnosis and classification of lymphomas. A review. Diagn. Cytopathol. 1999, 21, 240-249. 4.Foulner-Fleury C., Magnol J.-P., Guelfi J.-F.: The lymph node, [w:] Color Atlas of Cancer Cytology of the dog and cat. (ed.), PMCAC, Paris 1994, 243-321. 5.Fournel-Fleury C., Magnol J. P., Bricaire P., Marchal T., Chabanne L., Delverdier A., Bryon P. A., Felman P.: Cytohistological and immunological classification of canine malignant lymphomas: comparison with human non-hodgkin s lymphomas. J. Comp. Pathol. 1997, 117, 35-59. 6.Fournel-Fleury C., Magnol J. P., Chabanne L., Ghernati I., Marchal T., Bonnefond C., Bryon P. A., Felman P.: Growth fractions in canine non-hodgkin s lymphomas as determined in situ by the expression of the Ki-67 antigen. J. Comp. Pathol. 1997, 117, 61-72. 7.Fournel-Fleury C., Ponce F., Felman P., Blavier A., Bonnefont C., Chabanne L., Marchal T., Cadore J. L., Goy-Thollot I., Ledieu D., Ghernati I., Magnol J. P.: Canine T-ell Lymphomas: a morphological, immunological, and clinical study of 46 new cases. Vet. Pathol. 2002, 39, 92-109. 8.Guija de Arespacochaga A., Schwedendenwein I., Weissenbock H.: Retrospective study of 82 cases canine lymphoma in Austria based on the Working Formulation and immunophenotyping. J. Comp. Pathol. 2007, 136, 186-192. 9.Harris N. L., Jaffe E. S., Stein H., Banks P. M., Chan J. K. C., Cleary M. L., Delson G., De Woolf-Peeters C., Falini B., Gatter K. C., Grogan T. M., Isaacson P. G., Knowles D. M., Mason D. Y., Muller-Harmelink H. K., Pileri S. A., Piris M. A., Ralfkiaer E., Warnke R. A.: A revised European- -American classification of lymphoid neoplasm: a proposal from the International Study Group. Blood 1994, 84, 1361-1392. 10.Jubala C. M., Wojcieszyn J. W., Valli V. E. O., Getzy D. M., Fosmire S. P., Coffey D., Bellgrau D., Modiano J. F.: CD20 expression in normal canine B cells and in canine non-hodgkin lymphoma. Vet. Pathol. 2005, 42, 468-476. 11.Kiupel M., Bostock D. E., Bergmann V.: The prognostic significance of AgNOR- and PCNA-counts and histological grading of canine malignant lymphomas. J. Comp. Pathol. 1998, 119, 407-418. 12.Kiupel M., Teske E., Bostock D.: Prognostic factors for treated canine malignant lymphoma. Vet. Pathol. 1999, 36, 292-300. 13.Langenbach A., MacManus P. M., Hendrick M. J., Shofer F. S., Sorenmo K. U.: Sensitivity and specificity of methods of assessing the regional lymph nodes for evidence of metastasis in dogs and cats with solid tumors. J. Am. Vet. Med. Assoc. 2001, 218, 1424-1428. 14.Lennert K., Feller C. A.: Histologie des Lymphomes Malins Non-Hodgkiniens Selon la Classification de Kiel Actualisee. Doin, Paris 1991, s. 1-883. 15.Orell S. R., Skinner J. M.: The typing of non-hodgkins lymphomas using fine needle aspiration cytology. Pathology 1982, 14, 389-394. 16.Ponce F., Magnol J. P., Ledieu D., Marchal T., Turinelli V., Chalvet- -Monfray K., Fournel-Fleury C.: Prognostic significance of morphological subtypes in canine malignant lymphomas during chemotherapy. Vet. J. 2004, 167, 158-166. 17.Saba C. F., Thamm D. H., Vali D. M.: Combination chemotherapy with L-asparaginase, Lomustine, and prednicone for relapsed or refractory canine lymphoma. J. Vet. Intern. Med. 2007, 21, 127-132. 18.Siedlecki C. T., Kass P. H., Jakubiak M. J., Dank G., Lyons J., Kent M. S.: Evaluation of an actinomycin-d-containing combination chemotherapy protocol with extended maintenance therapy for canine lymphoma. Can. Vet. J. 2006, 47, 52-59. 19.Sozmen M., Tasca S., Carli E., DeLorenzi D., Furlanello T., Caldin M.: Use of fine needle aspirates and flow cytometry for the diagnosis, classification, and immunophenotyping of canine lymphomas. J. Vet. Diagn. Invest. 2005, 17, 323-330. 20.Sueiro F. A. R., Alessi A. C., Vassallo J.: Canine lymphomas: a morphological and immunohistochemical study of 55 cases, with observations on p53 immunoexpression. J. Comp. Pathol. 2004, 131, 207-213. 21.Taylor J. A., Baker R.: The lymphatic system-lymph nodes, spleen, and thymus, [w:] Baker R., Lumsden J. H. (ed.): Color Atlas of Cytology of the Dog and Cat. Mosby St. Louis 2000, 71-94. 22.Teske E., van Heerde P.: Diagnostic value and reproducibility of fine-needle aspiration cytology in canine malignant lymphoma. Vet. Q 1996, 18, 112-115. 23.Teske E., van Heerde P., Rutteman G. R., Kurzman H. D., Moore P. F., MacEwen G.: Prognostic factors for treatment of malignant lymphoma in dogs. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1994, 205, 1722-1728. 24.Vajdovich P., Psader R., Toth Z. A., Perge E.: Use of the argyrophilic nucleolar region method for cytologic and histologic examination of the lymph nodes in dogs. Vet. Pathol. 2004, 41, 338-345. 25.Van Heerde P., Go D., Koolman-Schellekens M. A., Peterse J. L.: Virchows Arch. A Pathol. Anat. Histopathol. 1984, 403, 213-233. 26.Williams L. E., Broussard M. T., Johnson J. L., Neel J.: Comparison of results of clinicians assessments, cytologic examination of fine-needle lymph node aspirates, and flow cytometry for determination of remission status of lymphoma in dogs. J. Am. Vet. Med. Assoc. 2005, 226, 562-566. 27.Yekeler H., Ozercan M. R., Yumbul A. Z., Ajgan M., Ozercan I. H.: Nucleolar organizer regions in lymphomas: a quantitative study. Pathologica 1993, 85, 353-362. 28.Yohn S. E., Hawkins E. C., Morrison W. B., Reams R. Y., DeNicola D. B., Blevins W. E.: Confirmation of a pulmonary component of multicentric lymphosarcoma with bronchoalveolar lavage in two dogs. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1994, 204, 97-101. Adres autora: dr Rafa³ Sapierzyñski, ul. Nowoursynowska 159c, 02-766 Warszawa; e-mail: sapieh@wp.pl