Teoria Darwina o powstawaniu gatunków a paradygmat ewolucjonizmu Profesor Janusz.S. Keller(SGGW-Warszawa) Wiara i wiedza, to dwie dziedziny myśli ludzkiej, które powinny być komplementarne. Konflikt między nimi powstaje wówczas, gdy poglądy będące przedmiotem wiary usiłuje się przedstawić jako należące do aktualnego zasobu naszej wiedzy opartej na dowodach naukowych. Taka sytuacja wydaje się mieć miejsce w odniesieniu do ewolucjonizmu. Spróbujmy rozwinąć tę myśl. Ogromne bogactwo i różnorodność świata zwierząt i roślin fascynowały ludzi we wszystkich okresach historycznych i na wszystkich kontynentach; wyrazem tego są liczne rysunki znajdowane na skałach w jaskiniach oraz zachowane na papirusach i starych pergaminach. Fascynacja ta była u wielu ludzi źródłem wiary w istnienie inteligentnej, działającej celowo i planowo mocy sprawczej, a więc potężnego Boga istniejącego poza światem widzialnym. Dla innych ludzi stanowiła ona z kolei impuls do przypisywania samej materii takich naturalnych własności, które w okresie miliardów lat powodują samorzutne powstawanie z niej form żywych, rozwijających się w następstwie różnorodnych procesów fizycznych i chemicznych, przebiegających w zasadzie bez z góry określonego celu i planu, w wyniku losowego kumulowania się milionów przypadkowych efektów addytywnych. Wychodząc z pozycji kreacjonistycznych kilku przyrodników żyjących w Europie w XVII. i XVIII. wieku próbowało dokonać systematycznej klasyfikacji istniejącego aktualnie świata roślin i zwierząt (taksonomii). Należy do nich zaliczyć przede wszystkim angielskiego przyrodnika Johna Ray a oraz szwedzkiego botanika Carla von Linné (nazywanego w Polsce Linneuszem). Pierwszy sklasyfikował głównie rośliny i częściowo ptaki 1
(wspólnie z F. Willaugby m) oraz sformułował definicję gatunku, biorąc za podstawę klasyfikacji nie tylko cechy anatomiczne, ale także sposób rozrodu. Drugi zaproponował przyjęcie systematyki hierarchicznej, kilkustopniowej (wyróżniającej królestwa typy rzędy rodziny rodzaje gatunki), która jest stosowana w zasadzie do dzisiaj, oczywiście z pewnymi modyfikacjami. W wyniku tych prac każda istota żywa może być obecnie zaliczona do jakiejś jednej określonej jednostki taksonomicznej i na ogół niema z tym większych trudności. Znani są również wielcy filozofowie i uczeni, którzy uważali, że poszczególne gatunki zwierząt i roślin nie są stałymi jednostkami taksonomicznymi, lecz ewoluują, ulegają stałym przemianom, a nawet przekształcają się jedne w drugie. Na przykład Empedokles już około 2500 lat temu twierdził, że po uformowaniu się Ziemi najpierw pojawiło się życie roślinne, a dopiero z roślin wypączkowało życie zwierzęce. Z kolei współcześnie z Linneuszem żył we Francji Georges Louis Leclerc, hrabia de Buffon, który w swoim dziele p.t. Histoire aturelle pisał, że bizon północnoamerykański może pochodzić od wołu, który przemieścił się z Europy do regionu umiarkowanych temperatur Ameryki i przekształcił w bizona. Mimo, że rozmaite idee związane z istnieniem ewolucji przewijały się przez całą historię ludzkości, to jednak milowy krok w tej dziedzinie został dokonany dopiero 150 lat temu przez Karola Darwina, przyrodnika angielskiego żyjącego w XIX. wieku. Uczony ten nie tylko uznawał i propagował teorię ewolucji, ale istotnie ją rozwinął, bowiem podjął również próbę wyjaśnienia mechanizmu tego procesu. W 1859 r. autor ten opublikował swoje dzieło p.t. O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, które wywarło ogromny wpływ na całe pokolenia przyrodników. 2
Istotą teorii ewolucji według Darwina jest twierdzenie, że obserwowana obecnie na ziemi wielka różnorodność form istot żywych jest wynikiem ciągłego, naturalnego, spontanicznego pojawiania się u poszczególnych osobników w każdej populacji i w każdej epoce różnorodnych, przypadkowych, bezkierunkowych zmian w budowie lub funkcjonowaniu organizmu, przy czym część tych zmian sprzyja większej rozrodczości, w konsekwencji czego są one potem utrwalane w populacji przez dobór naturalny, a w wyniku kumulowania się doprowadzają do powstawania nowych form tworzących nowe gatunki. Tak więc nieco inaczej to formułując teoria Darwina opiera się na trzech fundamentalnych założeniach: 1/ że zmienność obserwowana w świecie roślin i zwierząt ma charakter ciągły; 2/ że spontaniczne, bezkierunkowe zmiany występujące nieustannie u wszystkich istot żywych pod wpływem czynników działających przypadkowo mają charakter dziedziczny i zwiększają zasób informacji genetycznej przekazywanej potomstwu; 3/ że istnieje mechanizm doboru naturalnego polegający na kojarzeniu się między sobą przede wszystkim tej części osobników jakiejś populacji, która jest lepiej przystosowana do danych warunków środowiska zewnętrznego, czego wyrazem jest, że lepiej się rozmnaża. Darwin rozróżniał przy tym pojęcie doboru naturalnego od pojęcia doboru płciowego, czyli indywidualnego dobierania się w pary osobników charakteryzujących się atrakcyjniejszym dla płci przeciwnej wyglądem, lub zachowaniem. Myślę, że można zaryzykować twierdzenie, iż ogromny rozwój wiedzy z zakresu fizjologii, biochemii, genetyki molekularnej, genetyki populacji, paleontologii oraz informatyki nie dostarczył przekonujących dowodów naukowych na potwierdzenie którejkolwiek z tych podstawowych hipotez Darwina. 3
W czasach Darwina uważano, że autonomiczną jednostką odziedziczaną po rodzicach jest pojedyncza cecha anatomiczna lub fizjologiczna, widzialna i mierzalna, tzw. fenotypowa. Dziś wiadomo, że wszystkie cechy anatomiczne, fizjologiczne i biochemiczne jakiegoś organizmu są ze sobą ściśle powiązane w jedną funkcjonalną całość. Jednostką autonomiczną jest cały organizm, a nie jakakolwiek pojedyncza jego część. Zmiana jednej cechy musi w konsekwencji wiązać się z jednoczesną zmianą wielu innych, aby organizm funkcjonował nadal harmonijnie. Ta pozornie prosta zmiana naszego spojrzenia pociąga daleko idące skutki. W publikacjach z zakresu ewolucji zastanawiano się najczęściej nad przekształcaniem się łusek w pióra, zmianami kształtu czaszki, rozwojem kończyn i t. p. Obecnie uważamy, że różnice na przykład między gadami a ptakami polegają głównie na tym, że gady są zmiennocieplne, a ptaki stałocieplne, gady mają zdolność hibernacji, a ptaki nie, gady są w większości mięsożerne, a ptaki posiadają dwa żołądki (mięśniowy i gruczołowy), co ułatwia im trawienie pokarmu roślinnego. Każda, nawet najmniejsza cecha organizmu jest uwarunkowana budową i funkcją wielu białek, a te są zaprogramowane przez jednostki dziedziczności zwane genami. Każde zwierzę jest zaprogramowane przez ogromną ilość takich jednostek. W organizmie ludzi na przykład działa kilkadziesiąt tysięcy genów. Aby wśród zwierząt powstała jakaś nowa jednostka taksonomiczna, muszą nie tylko powstać setki, albo tysiące nowych genów, ale wszystkie one muszą współdziałać ściśle ze sobą oraz z genami już istniejącymi u danego gatunku. Prawdopodobieństwo zaistnienia takiego procesu jest tak niewielkie, że z punkt widzenia teorii prawdopodobieństwa nie powinno się go w ogóle brać pod uwagę. Argument, że ten proces zachodzi w ciągu miliardów lat nie wydaje się być tu 4
przekonywujący, bo zasada materializmu dialektycznego o przechodzeniu ilości w jakość nigdzie się dotąd nie sprawdziła. Analiza ilości genów u zwierząt należących do różnych jednostek taksonomicznych zwiększa się istotnie w miarę posuwania się w górę po szczeblach drabiny klasyfikacyjnej. Współczesna genetyka molekularna wykazuje z kolei, że w procesie dziedziczenia występuje typowy mechanizm przekazywania informacji, a więc procesu zachodzącego przy użyciu jakiegoś kodu. Zgodnie z definicją sformułowaną w ostatnich latach przez Wernera Gita, profesora Uniwersytetu w Brunszwiku, informacja jest wartością niematerialną, nie może powstawać samorzutnie w żadnych procesach fizycznych, chemicznych, ani statystycznych. Kod służący do przekazywania informacji (bez użycia mowy) musi być opracowany przez jakiegoś inteligentnego nadawcę i odczytywany przez inteligentnego odbiorcę. Jak te prawidłowości mogą być zastosowane do interpretacji procesu dziedziczenia cech u istot żywych, polegającego na kumulowaniu się zdarzeń przypadkowych, bezcelowych? Dobór naturalny według Darwina jest mechanizmem segregującym zachodzące spontanicznie przypadkowe zmiany na pozytywne, korzystne, zwiększające zdolności przystosowywania się organizmu do warunków środowiska naturalnego, oraz na negatywne, niekorzystne lub obojętne dla danego organizmu. Powstaje pytanie: - O jakie przystosowania tu chodzi? Czy należy uważać na przykład, że ptaki są lepiej przystosowane do środowiska, niż gady, od których mają się wywodzić, a ludzie lepiej od orangutanów? Zdając sobie sprawę z tego problemu Darwin sprecyzował, że wyrazem lepszego przystosowania się organizmów do środowiska jest ich większa rozrodczość i że to ona decyduje o utrwalaniu się zmian korzystnych. Wobec tego powstaje następne pytanie: 5
- Czy ptaki charakteryzują się z reguły większą rozrodczością, niż gady, a ludzie większą, niż orangutany? Chyba nie! W aktualnie istniejącej przyrodzie widzimy wyraźnie wyodrębnione jednostki taksonomiczne, natomiast brak jest form przejściowych między nimi. Współcześnie żyje na przykład ponad 9 000 gatunków ptaków i ok. 8 000 gatunków gadów, ale w ani jednym przypadku nie mamy wątpliwości, czy dany osobnik jest gadem, czy ptakiem. Każdy paleontolog wie, że również w zapisie kopalnianym brak jest tysięcy form przejściowych między poszczególnymi jednostkami taksonomicznymi zwierząt i roślin, jakie powinny się zachować, niezależnie od szczątków gatunków wymarłych. Według samego Darwina takich ogniw pośrednich powinno być całe mnóstwo. Z naukowego punktu widzenia brak jakichś dowodów nie oznacza, że ich w ogóle niema i nigdy nie będzie, ale też nie można twierdzić, że kiedyś zostaną na pewno znalezione. Reasumując powyższe rozważania należy uznać, że żadna z podstawowych hipotez, na których została oparta teoria Darwina o powstawaniu gatunków nie wytrzymuje krytyki w świetle współczesnej wiedzy, bowiem ani jedna z nich nie jest udokumentowana dostatecznie mocnymi dowodami naukowymi. Mimo to, istnieje bardzo poważny problem, polegający na tym, że ta co najmniej mocno dyskusyjna teoria została zaakceptowana nieomal powszechnie. Zupełnie niezrozumiały jest ponadto fakt, że teoria ta została rozciągnięta na prawie wszystkie dziedziny naszego życia, łącznie z kulturą, sztuką, ekonomią, psychologią i całym życiem intelektualnym, tworząc cały zespół poglądów zwany ewolucjonizmem. Można śmiało uważać, że poglądy te stanowią obecnie typowy paradygmat, tak jak niegdyś powszechnie wyznawana teoria o geocentrycznej organizacji Wszechświata, lub jak zbiór twierdzeń geometrii euklidesowej. Problem polega na tym, że ewolucjonizm powinien być zaliczany do dziedziny wiary, a nie do 6
zakresu aktualnej wiedzy naukowej opartej na niekwestionowanych dowodach, jak tego chcą ewolucjoniści. Trzeba też jednoznacznie zdefiniować, że ewolucjonizm prezentuje nurt materialistyczny w filozofii przyrody i stanowi antytezę kreacjonizmu. Nie wszyscy zdają sobie z tego sprawę. Wielu ewolucjonistów twierdzi, że wierzy w Boga i uważa się za chrześcijan, a wielu zdeklarowanych chrześcijan wierzy w ewolucję. W rzeczywistości poglądy te wykluczają się. Istnieją również bardzo przykre skutki praktyczne tego konfliktu. W krajach rozwiniętych cywilizacyjnie panuje obecnie na ogół atmosfera dużej tolerancji dla spraw wiary, wyznania, przyjętej filozofii. iestety nie w Polsce. U nas zdarza się, że nawet na wyższych uczelniach organizowane są zebrania quasi-naukowe, na których rozważa się poważnie hipotezę, czy istnieją dowody naukowe na istnienie w procesach ewolucyjnych związków przyczynowo-skutkowych świadczących o działaniu sił nadprzyrodzonych. Innymi słowy czy istnieją dowody naukowe na istnienie Boga? Przykładem takiego zebrania był w połowie stycznia b.r. wykład otwarty zorganizowany na Uniwersytecie Warszawskim na temat ewentualnego funkcjonowania w ewolucji jakiegoś inteligentnego projektu. Jako bezsporny dowód na istnienie mechanizmu ewolucji wykładowca omawiał serię sklepień w katedrach gotyckich o różnym stopniu ostrości łuków oraz pokazywał zestaw czaszek różniących się długością żuchwy. Ten żenujący poziom wykładu był powodem bulwersacji dużej części środowiska naukowego, a zażenowanie i zniesmaczenie zebranych było pogłębione dodatkowo skandalicznym zupełnie zachowaniem prowadzącego zebranie, który wyszydzał i poniżał ludzi niewierzących w ewolucję. 7
8