Ekonomia Wykład dla studentów WPiA Wykład 13: Rynek pracy
Plan wykładu 13 Współczesny rynek pracy Podstawowe terminy Popyt, podaż i niedopasowanie Dynamika rynku pracy i przepływy na rynku pracy Ustalanie płac Bezrobocie i jego rodzaje Naturalna stopa bezrobocia
Zmiany stopy zatrudnienia (punkty procentowe) Stopa bezrobocia i zatrudnienia Zmiany stóp zatrudnienia i bezrobocia, 2008-2011 4 DE 2 MT LU AT PL SE 0 JP RO -4-2 0 BE FR 2 CZ HU 4 6 8 10 12 IT EU-27-2 EA-17 FI NL UK SK CY -4-6 US SI PT DK BG EE LV LT EL ES -8 IE -10 Zmiany stopy bezrobocia (punkty procentowe) Źródło: opracowanie własne na podstawie Employment and Social Development in Europe 2012
PKB a zatrudnienie Źródło: Employment in Europe 2009 4
Podstawowe kategorie na rynku pracy Populacja w wieku produkcyjnym POP Zasoby pracy (osoby, chcące i mogące pracować): aktywni zawodowo LF Nieaktywni (bierni) zawodowo N Pracujący: samozatrudnieni i zatrudnieni najemnie E Bezrobotni U 5
Wiek produkcyjny Dolna granica: (1) Koniec obowiązku szkolnego (2) Zezwolenie na pracę Jak się określa? Górna granica: (1) Uzyskania uprawnień emerytalnych w powszechnym systemie ubezpieczeń (2) Brak 6
Definicja pracującego Praca przynosząca zarobek lub dochód Minimalny czas pracy (MOP 1 godz. tygodniowo) Problem ze zdefiniowaniem pracującego w dzisiejszych czasach Co z pracą w rolnictwie? 7
Definicja bezrobotnego Definicja ekonomiczna Rozbieżności i ich przyczyny Jest w wieku produkcyjnym Nie pracuje Chce podjąć pracę Może w krótkim czasie podjąć pracę Definicja administracyjna Jw. + określone sposoby weryfikacji Ograniczenie możliwości posiadania dochodów Czasem warunek uprzedniego zatrudnienia i/lub ubezpieczenia 8
Wielkość poszczególnych populacji na polskim rynku pracy, IV kwartał 2013 E LF 15 713 tys. 17 413 tys. POP (15 lat i więcej) 31 034 tys. N 13 612 tys. U 1 700 tys. 9
Zmiany podstawowych wskaźników rynku pracy w przebiegu transformacji 65.0 21.0 60.0 55.0 50.0 45.0 40.0 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 19.0 17.0 15.0 13.0 11.0 9.0 7.0 5.0 Stopa aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia (prawa oś) 4 okr. śr. ruch. (Stopa aktywności) 4 okr. śr. ruch. (Wskaźnik zatrudnienia) 4 okr. śr. ruch. (Stopa bezrobocia (prawa oś)) Źródło: Publikowane wyniki BAEL 10
Podstawowe mierniki stanu na rynku pracy w Polsce (wykorzystania zasobów pracy); dane za IV kwartał 2013 Stopa bezrobocia u U LF 9,8% Stopa aktywności zawodowej a LF POP 56,1% Stopa zatrudnienia e E POP 50,6% Bezrobocie długookresowe
Unemployment rate, persons aged 15 to 74 year, by NUTS 2 regions, 2011 (%)
Jak faktycznie funkcjonuje rynek pracy? Model klasyczny: pełne zatrudnienie, czyli brak bezrobocia Płaca realna jest równa krańcowej produktywności pracy (w/p = MPL) A jak jest w rzeczywistości?
Płaca realna Neoklasyczny model rynku pracy: płaca jest równa produktywności Popyt na pracę Podaż pracy W/p L Zatrudnienie
Specyfika współczesnego rynku pracy Niejednorodny popyt i podaż Wysokie koszty dostosowawcze (kosztowna mobilność kwalifikacyjna i przestrzenna) Niepełna informacja Związki zawodowe i umowy zbiorowe Bariery w wolnokonkurencyjnym mechanizmie płacowym
Popyt na pracę w dzisiejszej gospodarce Permanentność stanu restrukturyzacji gospodarki Dynamika i zmienność współczesnego procesu gospodarowania: postęp technologiczny (SBTC) handel międzynarodowy (miejsce Polski w światowym podziale pracy) przepływy czynników produkcji: migracje i inwestycje bezpośrednie dynamiczne zmiany preferencji konsumentów: globalne wzorce konsumpcyjne Czy możliwe jest przewidywanie struktury popytu na pracę? Wielkość popytu Struktura zawodowa (kwalifikacyjna)
Podaż pracy w dzisiejszej gospodarce Wymiar jakościowy, a nie ilościowy Wielowymiarowy charakter współczesnych kompetencji: cechy osobowe kompetencje kluczowe kwalifikacje zawodowe Uwarunkowanie przez system edukacji szkolnej i pozaszkolnej Koszty i opóźnienia w czasie w zakresie dostosowań podaży Sztywność tradycyjnego systemu edukacji (opartego w dużej mierze o mechanizmy pozarynkowe) Ograniczone możliwości oddziaływania poprzez szkolenia i kształcenie ustawiczne
Niedopasowanie stanem permanentnym Permanentne różnice w położeniu na rynku pracy osób o różnych kwalifikacjach We współczesnej gospodarce niedopasowanie strukturalne jest nie do uniknięcia Choć działają pewne mechanizmy mające ją niwelować, jest to stan będący udziałem wszystkich rynków pracy w krajach o gospodarce rynkowej Powstaje tylko pytanie o skalę tego niedopasowania Rola państwa w ograniczaniu niedopasowań
Ustalanie się płac w gospodarce, czyli czemu płace nie zawsze równe są produktywności? Różne sposoby ustalania płac: Ustalane przez pracodawcę Negocjacje pracownik-pracodawca Negocjacje zbiorowe (poziom firmy, branży, kraju) Negocjacje zbiorowe W USA: mniej niż 25% W krajach Europy: więcej (nawet do 80%) Im wyższe kwalifikacje, tym większy zakres negocjacji (prezes banku, znany sportowiec vs pracownik McD) Waga zaszłości historycznych Rola związków zawodowych
Czy istnieje jedna teoria dotycząca ustalania się płac? Płaca musi przekraczać płacę progową pracownika Wysokość płacy zależy od warunków na rynku pracy: im niższe bezrobocie, tym wyższe płace Podział renty związanej z zyskiem nadzwyczajnym
Jak ekonomiści wyjaśniają kształtowanie się płac? Nawet przy braku negocjacji zbiorowych, pracownicy mają jakąś siłę negocjacyjną (aby otrzymać płacę powyżej płacy progowej): Firmom może zależeć, aby płacić więcej niż wynosi płaca progowa
Siła negocjacyjna pracownika Zależy od tego, jak bardzo kosztowne dla firmy jest zastąpienie pracownika innym i jak trudne (kosztowne) dla pracownika jest znalezienie innej pracy Znacznie ma zatem: natura pracy (jakich wymaga kwalifikacji, czy są one rzadkie, czy są kwalifikacje ogólne czy specyficzne dla firmy) sytuacja na rynku pracy
Płace wydajnościowe Firmy mogą odnosić korzyść z tego, że płacą pracownikom więcej niż wynosi ich płaca progowa Znacznie ma zatem: natura pracy (jakie znaczenie ma zaangażowanie pracownika) sytuacja na rynku pracy (przy niskim bezrobociu, pracownicy chętniej będą odchodzić z pracy)
Henry Ford: 5$ za dzień 1914: zasada 5$ za 8-godzinny dzień pracy Wcześniej 2,3$ za 9 godzin Problemem firmy były bardzo duże odpływy z zatrudnienia Zyski w 1914 wyższe niż w 1913, ale czy z tego powodu? Inne korzyści firmy: przeciwdziałanie rozwojowi związków zawodowych i reklama Roczna stopa rotacji pracowników (%) 1913 1914 1915 Stopa rotacji 370 54 16 Stopa zwolnień 62 7 0,1
RODZAJE BEZROBOCIA
Jak powstaje bezrobocie koniunkturalne? w w Δ0 w w 1 26 ΔL= U LS LD 1 LD 0 Bezrobocie to powstaje wskutek jednocześnie działających przyczyn: 1) spadku popytu na pracę LD 2) nieobniżania się płac do nowego poziomu równowagi L Jeśli spada popyt na pracę (LD 0 przesuwa się do LD 1 ) to przy wyjściowych płacach na poziomie w 0 na rynku pozostanie grupa osób, które zostaną zwolnione z pracy ΔL, które staną się bezrobotnymi U Gdyby płace obniżyły się do nowego poziomu równowagi w 1, to zmniejszyłoby koszty produkcji na tyle, że firmy nie zwolniłyby pracowników, zatrudnienie pozostałoby stałe a bezrobocia by nie było Problem: nieelastyczność płac w dół w krótkim czasie
Jak można zlikwidować bezrobocie koniunkturalne? w w Δ0 w w 1 A B LS LD 1 LD 0 A. Przez zwiększenie zdolności płac do obniżania się do poziomu równowagi np. usuwając regulacje dotyczące płacy minimalnej B. Przez ponowne zwiększenie popytu na pracę, co może nastąpić, jeśli firmy zetkną się ze wzrostem popytu na swoje produkty, to zaś (jeśli mówimy o interwencji państwa) może wynikać: ΔL= U L albo ze zwiększenia wydatków (w tym ekspansywna polityka fiskalna) albo z ze zwiększenia podaży pieniądza (ekspansywna polityka monetarna) 27
Jak bardzo można obniżyć stopę bezrobocia Szybki wzrost gospodarczy powoduje spadek stopy bezrobocia. Ale jak bardzo może obniżyć się stopa bezrobocia? Nawet w USA, w okresie minionego półwiecza, stopa bezrobocia nigdy nie spadła poniżej poziomu 2,9%. Jak to możliwe, iż obserwujemy znaczące bezrobocie, nawet wówczas gdy wiele firm ma trudności ze znalezieniem pracowników? Punktem wyjścia dla naszych rozważań, jest obserwacja, że nawet w najlepszych czasach, miejsca pracy są nieprzerwanie tworzone i niszczone.
Ogółem A. Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo B. Górnictwo i wydobywanie C. Przetwórstwo przemysłowe D. Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę E. Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i F. Budownictwo G. Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów H. Transport i gospodarka magazynowa I. Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami J. Informacja i komunikacja K. Działalność finansowa i ubezpieczeniowa L. Obsługa rynku nieruchomości M. Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna N. Działalność w zakresie usług administrowania i działalność O. Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe P. Edukacja Q. Opieka zdrowotna i pomoc społeczna R. Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją S. Pozostała działalność usługowa Nawet w dobrych okresach, większość z nas zna kogoś, kto właśnie stracił pracę 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Współczynnik przyjęć Współczynnik zwolnień
Kreacja i destrukcja miejsc pracy Istnieje wiele powodów do destrukcji miejsc pracy: zmiany strukturalne w gospodarce złe zarządzanie bądź pech konkretnych firm Ten nieustanny ruch na rynku pracy jest jednym ze źródeł bezrobocia frykcyjnego jednego z głównych powodów tego, że obserwujemy bezrobocie nawet wówczas, gdy obfitość miejsc pracy jest znacząca.
Poszukiwanie pracy Gdy pracownik traci zatrudnienie nie z własnej woli z powodu likwidacji miejsca pracy, zwykle nie przyjmuje pierwszej oferty zatrudnienia, jaką znajdzie (programista) Pracownicy często dobrowolnie odchodzą z pracy, zwykle z powodów osobistych, takich jak przeprowadzka rodziny, z powodu niezadowolenia z dotychczasowej pracy, bądź chęci szukania lepszych perspektyw Gdyby wszyscy pracownicy i wszystkie miejsca pracy były podobne do siebie, poszukiwanie pracy nie byłoby konieczne. Gdyby informacja o miejscach pracy i o pracownikach była pełna i dokonała, proces poszukiwania pracy byłby bardzo szybki. W praktyce jednak, jest pewną normą dla pracownika, który stracił pracę, bądź młodego pracownika poszukującego pierwszej pracy, poświęcenie co najmniej kilku tygodni (miesięcy) na poszukiwanie zatrudnienia.
Bezrobocie frykcyjne Bezrobocie frykcyjne to bezrobocie związane z czasem poświęcanym na poszukiwanie pracy. Pewien poziom bezrobocia frykcyjnego jest nieunikniony z dwóch powodów: ciągły proces tworzenia i destrukcji miejsc pracy na rynek pracy nieustannie wchodzą nowe osoby
Współczesny rynek pracy
Przepływy na rynku pracy: USA Co miesiąc: 6,7 mln osób opuszcza swoje miejsce pracy ¾ to odejścia, a ¼ to zwolnienia Odpływy z bezrobocia: 3,1 mln (czyli co miesiąc 44% bezrobotnych opuszcza ten stan) Przeciętny czas bezrobocia = 1/0,44 = 2,27 miesiąca 1,5 1,8 Bezrobotni, 7 m Pracujący, 127 m 1,1 1,3 3,5 1,7 1,5 Bierni, 67 m
Dynamika współczesnego rynku pracy Zasób bezrobotnych: jak lotnisko pełne pasażerów Duży napływ i odpływ pasażerów Zła pogoda doprowadziła do zamknięcia lotniska
Kiedy powstaje bezrobocie strukturalne? Kiedy miejsca pracy i poszukujący pracy są heterogeniczne tzn. różnią się i nie zawsze do siebie pasują Kiedy istnieją zasady działania przeszkadzające w zatrudnieniu każdego poszukującego pracy zgodnie z zasadami opłacalności stosowanymi przez firmy lub kiedy zatrudnienie się na warunkach opłacalnych dla firmy jest nieopłacalne dla poszukujących pracy, co jednak nie powoduje ich wycofania się z dalszych poszukiwań 36
Bezrobocie strukturalne w ujęciu graficznym w w 0 E JA L 0 U 0 LS LS LD 0 Przy istniejącym popycie na pracę (LD 0 ) i danych stawkach płac (w 0 ) zatrudnienie wynosi L 0, a na rynku są bezrobotni U 0. Równowagę 37 wyznacza punkt E L Można z całkowitej podaży pracy (LS) wyodrębnić część (JA) w postaci osób, które dysponują wystarczającą informacją, żeby się zatrudnić, są dopasowane do miejsc pracy, godzą się na istniejące place i pracodawcy nie napotykają żadnych przeszkód, by przyjąć ich do pracy Te część (JA) można nazwać efektywną podażą pracy Efektywna podaż pracy rośnie w miarę wzrostu stawek płac, bo ubywa osób nie akceptujących / nie mogących się zatrudnić przy niższych płacach
Jak usuwać bezrobocie strukturalne? Bezrobocia strukturalnego nie można za pomocą zwiększania agregatowego popytu Metody usuwania bezrobocia strukturalnego muszą odnosić się do przyczyn wskutek którego ono powstało Nie ma jednej uniwersalnej metody Ponieważ w różnych krajach różne przyczyny mają znaczenie w utrzymywaniu bezrobocia strukturalnego reformy usuwające te przyczyny powinny być w tych krajach też różne Większość środków pozwalających zmniejszyć strukturalne bezrobocie należy do grupy czynników instytucjonalnych. Polegają one na zmianie zasad działania pewnych fragmentów rynku pracy i innych mechanizmów gospodarczych 38
Przykładowe metody usuwania bezrobocia strukturalnego Poprawa informacji o rynku pracy Ułatwienie zawierania umów o pracę i ich rozwiązywania Zmniejszenie znaczenia regulacji płac Uelastycznienie dostosowań szkolnictwa do popytu na kwalifikacje Zmniejszanie kosztów migracji (za pracą) Eliminacja demotywującego oddziaływania świadczeń na decyzje o podejmowaniu pracy Zmniejszanie opodatkowania pracy 39
NATURALNA STOPA BEZROBOCIA
Naturalna stopa bezrobocia Ponieważ bezrobocie frykcyjne jest nieuchronne, a wiele gospodarek boryka się także z problemem bezrobocia strukturalnego, to pewien poziom bezrobocia w gospodarce jest rzeczą normalną lub naturalną. Faktyczne bezrobocie waha się wokół poziomu normalnego. Naturalna stopa bezrobocia to typowa stopa bezrobocia, wokół której waha się faktyczna stopa bezrobocia.
Naturalna stopa bezrobocia Podsumowując zależności między różnymi typami bezrobocia można stwierdzić: Bezrobocie naturalne = bezrobocie frykcyjne + bezrobocie strukturalne Bieżące bezrobocie = Bezrobocie naturalne + bezrobocie cykliczne Być może ze względu na jego nazwę, często uważa się, że naturalna stopa bezrobocia to wielkość stała, która nie zmienia się w czasie i na którą nie ma wpływu polityka rządu. Żadne z tych stwierdzeń nie jest prawdziwe: naturalna stopa bezrobocia zmienia się w czasie, i polityka rządu może wpływać na jej poziom.
Koniec wykładu 13