ZDĄŻYĆ PRZED DYSLEKSJĄ Pierwsze symptomy zapowiadające dysleksję zaczynają się objawiać już we wczesnym dzieciństwie. Jeśli dziecko późno zaczęło mówić, a mając trzy lata, porozumiewa się za pomocą pojedynczych wyrazów i bardzo prostych zdań, może to być już istotny symptom ryzyka dysleksji. Niestety, często lekceważony przez rodziców. Tymczasem właśnie wtedy mogliby zrobić bardzo wiele dla rozwoju swojego dziecka. Niezwykle ważny dla rozwoju dziecka jest okres przedszkolny. Wskazane jest, by na tym etapie pracę nauczycieli przedszkola i rodziców wspierali specjaliści terapii pedagogicznej. W okresie uczęszczania dziecka do przedszkola można uczynić bardzo wiele, by w przyszłości nie dopuścić do pojawienia się trudności szkolnych. Należy pamiętać, że nie każde dziecko ryzyka dysleksji musi stać się uczniem z dysleksją. Niedostrzeżenie wczesnych symptomów ryzyka dysleksji, może spowodować, że na początku nauki szkolnej pojawią się nasilone trudności nie tylko w czytaniu, ale i w pisaniu. Dziecko zauważy, że jest gorsze od rówieśników, przeżyje więc pierwsze niepowodzenia szkolne. Pracując na co dzień z dzieckiem ryzyka dysleksji, należy przede wszystkim zadbać o jego zdrowie psychiczne i w odpowiedni sposób wspomagać rozwój jego osobowości poprzez budowanie poczucia własnej wartości dziecka, wzbudzanie jego ciekawości poznawczej, motywacji do pracy, rozwijanie zainteresowań i wyrabianie odporności emocjonalnej na trudności. Propozycje ćwiczeń doskonalących dużą i małą motorykę Ćwiczenie ogólnej sprawności ruchowej: o ćwiczenia równoważne (gra w klasy, chodzenie po krawężniku, stanie i skakanie na jednej nodze, chodzenie po linii,,tip-topkami czyli stopa za stopą, skoki na trampolinie, jazda na rowerze, hulajnodze); o podskoki;
o skakanie na skakance; o gimnastyka; o chód ze zmianą kierunku: po zygzakach,,,ślimaku i,,ósemce ; o pływanie Ćwiczenia rozwijające zręczność: o zabawy dużą piłką, balonikami, kulami ugniecionymi z gazet; o zabawy woreczkiem wypełnionym grochem lub ryżem; o budowanie konstrukcji z klocków; o rzucanie do celu; o rzucanie piłki w parach; o zabawy stolikowe typu pchełki, bierki, bilard stołowy; o wdrażanie do samodzielności podczas samoobsługi (mycie, ubieranie, zapinanie guzików, zamków błyskawicznych, zawiązywanie sznurowadeł, wstążek); o zabawy manipulacyjne klockami, koralikami i innym materiałem; o włączanie dziecka w wykonywanie zajęć domowych typu ugniatanie ciasta, odrywanie szypułek owoców, wykrawanie ciastek. Ćwiczenia usprawniające staw nadgarstkowy i palce rąk: o ćwiczenia z wykorzystaniem różnych technik plastycznych; o rysowanie na tablicy jedną ręką lub obiema; o zamalowywanie dużych płaszczyzn farbą; o lepienie z gliny; oklejanie kartki lub wyklejanie obrazków plasteliną; o marsz palców po stole w określonych kierunkach, bębnienie palcami; o stukanie palcami w stół; o przewlekanie nitek przez dziurki w tekturze; o ugniatanie jedną ręką kul z gazety, bibuły; o składanie papieru (np. samolotów, okręcików); o ugniatanie miękkiego drutu; o naśladowanie ruchów gry na pianinie, skrzypcach, flecie;
o kalkowanie różnej wielkości wzorów o kształcie geometrycznym i literopodobnych; o pisanie na klawiaturze komputera; o wycinanie, wydzieranie z papieru; o nawlekanie korali, makaronu na sznurek; o malowanie szlaczków grubym pędzlem na dużej powierzchni; o stemplowanie pieczątkami z ziemniaka (gumowymi, drewnianymi); o malowanie palcami, pędzlem, watą, gąbką: linii pionowych, poziomych, falujących, łamanych, spiralnych, form kolistych, kwadratowych, trójkątnych; o obrysowywanie kształtów i pisanie wyrazów bez odrywania ręki od papieru, np. wzorów z zestawu ćwiczeń grafomotorycznych według Hany Tymichovej. Ćwiczenia usprawniające ruchy rąk i koordynację wzrokoworuchową (współpraca ręka oko): o wycinanie nożyczkami kształtów ażurowych serwetek; o wycinanie elementów z papieru i wyklejanie z nich kompozycji (kolaże); o dorysowywanie brakujących elementów; o rysowanie linii przez łączenie punktów lub kolejno cyfr (gra w,,kartofla ); o rysowanie pod dyktando, np. dyktanda graficzne Zofii Handzel; o rysowanie linii wewnątrz labiryntów; o zamalowywanie małych przestrzeni, np. figur na obrazku lub różnych kształtów na płaskich figurach z gipsu; o rysowanie linii pionowych, poziomych, ukośnych, falistych, pętelkowych, półkolistych, kolistych; o kreślenie w powietrzu, na tackach z piaskiem (techniki niegraficzne) i rysowanie różnymi przyborami, jak: kreda, węgiel kreślarski, mazaki, kredki, ołówki, długopis (techniki graficzne) linii pionowych, poziomych, ukośnych, łamanych, krzywych oraz figur geometrycznych (koło, elipsa, kwadrat, trójkąt) według programów Metody Dobrego Startu Marty Bogdanowicz.
Ćwiczenie rozpoczynamy od dużych, zamaszystych ruchów w powietrzu lub nad kartką, następnie przechodzimy do rysowania na dużych powierzchniach papieru, dopiero potem na coraz mniejszych, np. na tabliczkach i kartkach. Należy pamiętać, że rysowanie w liniaturze to ostatni etap ćwiczeń poprzedzających pisanie. Ćwiczenie płynnych ruchów pisarskich: o tworzenie szlaczków przez łączenie kropek na papierze gładkim oraz w liniach i kratkach; o pogrubianie słabo zaznaczonego konturu; o uzupełnianie elementów obrazka według wzoru; o obrysowywanie szablonów; o obrysowywanie przez folię lub kalkę rysunków liter; o kreślenie szlaczków. Ćwiczenia i zabawy zwalniające napięcie stawowo-mięśniowe: o poruszanie rękami uniesionymi nad głową; o zabawa w pranie i prasowanie; o zabawa w rąbanie i piłowanie drzewa; o zabawa w,,kosiarzy ; o zabawy z użyciem skakanki: przesuwanie sznurka w palcach, kręcenie, owijanie wokół własnej dłoni; o naśladowanie lotu ptaka; o naśladowanie dyrygenta; o naśladowanie pływania; o naśladowanie ruchu drzew na wietrze. Ćwiczenia ułatwiające opanowanie prawidłowego chwytu i sposobu trzymania ołówka: o lepienie kulek z plasteliny, zgniatanie palcami kulek z papieru; o wydzieranie drobnych papierków, wyskubywanie nitek; o,,solenie, czyli kruszenie i rozsypywanie soli, kaszy lub piasku po tacy drobnymi ruchami palców;
o rysowanie w płaszczyźnie pionowej: na papierze rozpiętym na ścianie lub na tablicy, gdy dziecko stoi przed nim, unosząc rękę na wysokość dolnej części twarzy arkusz papieru powinien znajdować się na wysokości ust i nosa, nieco na lewo od osi ciała wówczas ręka przyjmuje prawidłową pozycję (do tego ćwiczenia warto wykorzystać wzory z zestawu,,przygotowanie do nauki pisania według Hany Tymichovej ). Ćwiczenia zdolności do kontrolowania siły nacisku ręki dziecka w trakcie pisania: o kreślenie linii, figur, liter, cyfr na tackach z kaszą; o malowanie farbą palcami na dużych arkuszach papieru; o malowanie farbami przy użyciu pędzla do golenia; o wykonywanie ćwiczeń graficznych przy użyciu rozmaitych narzędzi wymagających zróżnicowania siły nacisku: lekkiego (kreda, węgiel rysunkowy, pędzelki, cienkie mazaki, pióro) i silnego (kredki woskowe, gruby mazak, ołówek, długopis); o dla zmniejszania napięcia mięśniowego H. Tymichova zaleca wykonywanie ćwiczeń w czterech różnych pozycjach: 1) w postawie stojącej z rysunkiem zawieszonym na ścianie (opisane wcześniej) lub 2) z rysunkiem leżącym na stole zmniejsza napięcie w stawie barkowym; 3) w postawie siedzącej z uniesionym łokciem, gdzie wzór leży na ławce zmniejsza napięcie w stawie łokciowym; 4) w postawie siedzącej z podpartym przedramieniem zmniejsza napięcie w nadgarstku (takie ćwiczenia zalecane są w przypadku stwierdzenia dużych usztywnień ręki w czasie rysowania i pisania). Ćwiczenia relaksacyjne rąk w przerwach pomiędzy ćwiczeniami graficznymi: o na zmianę: zaciskanie i rozwieranie pięści, napinanie mięśni ręki i otrzepywanie, tupanie nogą i lekkie uderzanie stopą o podłogę wraz z uświadomieniem sobie stanów napięcia mięśniowego i rozluźnienia;
o zabawy naśladujące ruchy takie jak pryskanie wodą, otrzepywanie rąk z wody, wytrzepywanie wody z rękawa, otrząsanie się z wody, strzepywanie nitki z rękawa, podnoszenie rąk i luźne opuszczanie wraz ze skłonem głowy i tułowia. Wytwarzanie nawyków ruchowych związanych z kierunkiem pisania (automatyzacja ruchów): o kreślenie linii z zachowaniem kierunku ruchu: linie pionowe od góry ku dołowi, linie poziome od lewej do prawej; o rysowanie kół przeciwnie do ruchu wskazówek zegara (podobnie jak zapisujemy literę,,c ); o zachowanie kierunku ruchu od lewej do prawej strony podczas rysowania szlaczków, pisania wyrazów; o zaznaczanie kolorowego marginesu z lewej strony w zeszycie lub w lewym górnym rogu kartki rysowanie słoneczka, które wskazuje drogę (,,zaczynamy od słoneczka, czyli od lewej strony ); o wykorzystywanie gier i zabaw rysunkowych wymagających zachowania określonego kierunku; Propozycje ćwiczeń doskonalących funkcje wzrokowoprzestrzenne, słuchowo-językowe oraz orientację w schemacie ciała i przestrzeni Jak usprawniać u dziecka funkcje wzrokowo-przestrzenne? Ćwiczenia na materiale geometrycznym: o kreślenie kształtów geometrycznych w powietrzu; o segregowanie figur według określonych cech (kształt, kolor, wielkość); o dobieranie par jednakowych figur geometrycznych; o układanie figur według wzoru w układzie szeregowym (figury wycięte z kolorowego papieru); o układanie kompozycji z figur geometrycznych według wzoru; o obrysowywanie figur geometrycznych;
o zarysowywanie 9zakreskowanie, zakratkowanie) figur geometrycznych; o kolorowanie figur geometrycznych. Ćwiczenia na materiale obrazkowym: o zwracanie uwagi na różne szczegóły rysunku, obrazka; o zachęcanie do zabaw takich, jak rysowanie, konstruowanie według wzoru, układanki; o rozpoznawanie treści obrazków; o zapamiętanie jak największej liczby przedmiotów eksponowanych na obrazku; o rozpoznawanie przebiegu przedstawionych zdarzeń na podstawie serii obrazków; o dobieranie par jednakowych obrazków: domina obrazkowe, Czarny Piotruś; o układanie obrazków w szeregu według kolejności w jakiej były eksponowane; o wyszukiwanie różnic i podobieństw w obrazkach; o składanie całości obrazka z jego części według wzoru i bez wzoru; o kolorowanie wzorów ze stempli, tak aby wydobyć z nich kształty; o porównywanie obrazków i wskazywanie, czego brakuje na jednym z nich; o dobieranie z grupy elementów (kształt, znaczek, symbol litera lub cyfra) takiego samego jak wskazany; o łączenie w pary identycznych elementów przez zestawienie, kreślenie linii, otaczanie kółkiem. Ćwiczenia na materiale literopodobnym i literowym: o odtwarzanie wzorów graficznych; o uzupełnianie elementów brakujących we wzorze graficznym; o dostrzeganie podobieństw i różnic między znakami graficznymi; o lepienie liter z plasteliny; o wycinanie liter;
o formowanie kształtów liter ze sznurka i drutu; o wodzenie palcem po literach wykonanych z szorstkiego materiału; o pisanie liter z użyciem szablonu i kolorowanie ich; o odwzorowywanie liter przez kalkę techniczną, folię; o układanie liter z klocków pod obrazkiem z literą; o uzupełnianie elementów w literze drukowanej i pisanej; o wyszukiwanie w tekście pisanym określonej litery; o zgadywanie liter pisanych w powietrzu lub na plecach; o odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych liter; o gra w domino literowe; o odtwarzanie kształtu liter i ich połączeń; o pisanie po śladzie liter, sylab, wyrazów; o pisanie liter według wzoru w zeszycie w trzy linie, porównywanie ze wzorem po napisaniu. Ćwiczenia współpracy oka i ręki (koordynacji wzrokowo-ruchowej) według następujących etapów przykład: o rysowanie po śladzie (po linii konturu) lub wypełnianie wykropkowanych linii na obwodzie rysunku; o kalkowanie rysunku przez szkło, kalkę techniczną lub folię; obrysowywanie za pomocą szablonów; o zamalowywanie rysunku konturowego; o zakreskowywanie fragmentów rysunku liniami pionowymi, poziomymi, ukośnymi, falistymi,,,zakratkowywanie ; o wypełnianie rysunku różnymi materiałami np. skrawkami wydzieranymi z bibuły, plasteliną, watą; o robienie ramki ze szlaczków. Ćwiczenia usprawniające u dziecka funkcje słuchowo-językowe: o słuchanie piosenek, czytanie książek; o słuchanie bajek, opowiadań, bajek muzycznych (często powtarzanych) oraz samodzielne opowiadanie fragmentów i opowiadanie zakończeń;
o zabawa,,powtórz po mnie : dorosły wydaje dźwięki różnymi przedmiotami, a dziecko z zamkniętymi oczami nasłuchuje i następnie odgaduje nazwy użytych przedmiotów (np. stukanie łyżeczką, cięcie nożyczkami, gniecenie papieru); o zagadki słuchowe: rozpoznawanie nagranych dźwięków, odgłosów natury; o słuchanie i rozwiązywanie zagadek; o uczenie się na pamięć krótkich wierszyków, rymowanek, piosenek, wyliczanek, fragmentów bajek muzycznych; o rozpoznawanie rymów: określanie, które słowa z trzech podanych się rymują, a które słowo się nie rymuje: kolejka krowa alejka; o tworzenie rymów: Ala sala, lala, trala, fala ; o układanie rymowanek: Jurek ogórek, kiełbasa i sznurek; Darek zegarek, wygląda jak barek; o powtarzanie za dorosłym ciągów słownych (np. but, bluzka, spodnie, skarpetka); o rozpoznawanie aliteracji: które słowa są podobne (np. kolor kolejka parowóz; o zabawa:,,jakie słowo było powiedziane dwa razy? (np. okno, oko, drzwi, okno); o opisywanie lub tworzenie opowiadania do oglądanych ilustracji; o klaskania na sygnał: przed przeczytaniem dziecku bajki dorosły wskazuje jakieś słowo (np. król); gdy w opowiadaniu słowo to się pojawi, dziecko klaszcze lub wykonuje umówiony ruch (np. podskakuje); o wyodrębnianie zdań w wypowiedziach innych osób lub w tekście piosenki; o układanie zdań z podanych słów; o wyodrębnianie i liczenie wyrazów w zdaniu; o liczenie sylab w podanych słowach; o rozmowa,,kosmitów,,,robotów mówienie sylabami lub głoskami; o wyszukanie w otoczeniu przedmiotów o nazwie, która zaczyna się określoną sylabą lub głoską;
o liczenie głosek w słowach; o zabawa w echo: wyodrębnianie i powtarzanie ostatniej głoski w usłyszanym słowie; o,,słowny łańcuszek podawanie przez uczestników słów na zmianę, tak by ostatnia głoska słowa była pierwszą głoską następnego; o Opuszczanie głosek lub sylab na początku słowa (np. chusta usta), w środku (klasa powiedz to słowo, lecz opuść,,l ) lub na końcu słowa (kotek opuść,,-ek ); o Dodawanie głosek lub sylab: dodaj,,k na początku do słowa osa; o Rozpoznawanie nazwy przedmiotu na podstawie pierwszej głoski (np. Tym przedmiotem rysujemy -,,k ); o Wyodrębnianie pierwszej głoski nazwy przedmiotu z obrazka lub z otoczenia (np. zabawa: Jedzie pociąg naładowany towarami, których nazwa zaczyna się głoską,,k. Co jedzie tym pociągiem? kury, karty, krowy, kredki ). Ćwiczenia doskonalące orientację w schemacie ciała i przestrzeni: o utrwalenie poprawnego rozumienia pojęć i określeń dotyczących pozycji ciała i prostych ruchów (prawa, lewa, do góry, na dół, niżej, wyżej, prosta, zgięta); o chodzenie po narysowanej ścieżce zgodnie z poleceniami: Idź prosto, do tyłu, na prawo, na lewo, z otwartymi, potem z zamkniętymi oczami; o wymijanie samochodem lub wózkiem przeszkód: piłek, pachołków, klocków i określanie głośno kierunku: jadę prosto, skręcam w ; o odtwarzanie ruchami poszczególnych czynności również jako zgadywanki (np. wiosłowanie, zbieranie grzybów do koszyka); o określanie na obrazku położenia poszczególnych przedmiotów w przestrzeni: na, pod, przed, za, obok, w, wokół, na zewnątrz, wewnątrz; o układanie przedmiotów w odpowiednim położeniu: Na krześle posadź misia, pod krzesłem połóż piłkę;
o rysowanie przedmiotów w odpowiednim położeniu (np. Obok domu narysuj drzewo, nad domem słońce); o udzielanie odpowiedzi na pytania (np. Gdzie siedzi kot?); o kolorowanie obrazka według instrukcji: kwiaty w wazonie pokoloruj na czerwono, kwiaty na oknie pokoloruj na żółto ; o utrwalanie rozróżniania stron ciała: pokaż prawą rękę, lewą nogę, prawe ucho; o śledzenie linii w labiryncie; o odtwarzanie konstrukcji z plasteliny i materiałów przyrodniczych (patyczki, liście, kamyki, piesak), tworzenie własnych konstrukcji i nazywanie położenia elementów; o kreślenie w powietrzu (figur geometrycznych, liter i innych kształtów graficznych); o układanie całości z pociętych części układanki geometryczne i obrazkowe; o rysowanie szlaczków z kształtów litero podobnych w układzie od lewej do prawej i z góry na dół. Wskazówki dla nauczycieli i rodziców pomocne w kształtowaniu poczucia własnej wartości u dzieci z ryzykiem dysleksji i uczniów z dysleksją: nie porównuj dziecka z jego rodzeństwem ani rówieśnikami; nie komentuj głośno jego trudności; dostosuj wymagania do możliwości dziecka; nie stwarzaj sytuacji rywalizacji; określ cele nauczania tak, by dziecko mogło odnieść sukces na miarę możliwości; poznaj umiejętności, zdolności dziecka i pomóż mu je wykorzystać i prezentować przed innymi; nie pomagaj dziecku, robiąc coś za nie, ani nie podsuwaj mu bezustannie gotowych rozwiązań i podpowiedzi; okazuj mu zainteresowanie i troskę, pokaż, że je akceptujesz;
chwal dziecko, nagradzaj je słownie, nie mów,,dobrze zrobiłeś, ale ; w rozmowach podkreślaj rzeczy dobre, pozytywne, nawet drobne osiągnięcia; dziel się z innymi (np. nauczycielami, członkami rodziny) pozytywnymi uwagami o dziecku; dyskretnie pomagaj dziecku w osiąganiu celów tylko na tyle, na ile jest to niezbędne, popchnij je do przodu tylko o,,pół kroku, resztę kroków niech zrobi samo; daj dziecku możliwość wykonania pewnych zadań, pełnienia ról i przeżywania z tego powodu satysfakcji; informuj dziecko o sprawach, które go dotyczą; jeśli musi wykonywać w domu ćwiczenia logopedyczne, ruchowe, korekcyjno-kompensacyjne i inne, powiedz mu o tym, wyjaśnij powody, zachęć, ustal nagrodę.