Zajęcia 1 - Ruch okrężny w gospodarce i rachunek dochodu narodowego Gospodarka miliony gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz państwo. Eliminując z analizy aparat państwowy, na prostym schemacie pokazać można zależności jakie występują pomiędzy gospodarstwami a przedsiębiorstwami. Schemat ten nosi nazwę ruchu okrężnego w gospodarce. Wydatki na dobra i usługi Usługi czynników produkcji Gospodarstwa domowe Ruch okrężny w gospodarce Przedsiębiorstwa Dobra i usługi Dochody czynników produkcji Jak wyraźnie widać na rysunku, krąg wewnętrzny opisuje przepływy zasobów rzeczowych, podczas gdy krąg zewnętrzny przepływy kapitałowe. Wzajemne zależności pomiędzy gospodarstwami domowymi a przedsiębiorstwami opisać można następująco: Gospodarstwa domowe Dysponują czynnikami produkcji, które następnie dostarczają przedsiębiorstwom Otrzymują dochody od przedsiębiorstw w zamian za dostarczone czynniki produkcji Wydają dochody na dobra i usługi wytwarzane przez przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa Wykorzystują czynniki produkcji dostarczane przez gospodarstwa domowe Płacą gospodarstwom domowym za wykorzystanie ich czynników produkcji Sprzedają dobra i usługi gospodarstwom domowym 1
Przedstawiony model jest oczywiście bardzo uproszczony, pokazuje jednak podstawowe relacje występujące w gospodarce. Sugeruje on także, iż istnieją 3 sposoby określania rozmiarów działalności gospodarczej (dające takie same wyniki). Jako miarę wielkości tej działalności zastosować więc można: Wartość wytworzonych dóbr Poziom dochodów czynników produkcji, reprezentujący wartość dostarczonych przez nie usług Wartość wydatków na dobra i usługi Tak obliczona wielkość nosi nazwę Produktu Krajowego Brutto (PKB) lub (dla wielbicieli angielskiego) Gross Domestic Product (GDP). Mierzenie rozmiarów działalności gospodarczej wygląda tak prosto i przyjemnie jedynie przy założeniu, że gospodarstwa domowe nie mają oszczędności (wydają całe dochody na dobra i usługi produkowane przez firmy), a firmy nie tworzą zapasów (cała produkcja jest sprzedawana gospodarstwom domowym). Dlatego też niestety skomplikujemy teraz troszeczkę ten model wprowadzając kilka założeń, które sprawią, że stanie się on bardziej realny i pozwoli na pokazanie sposobów obliczania dochodu narodowego. Założenie 1. Przedsiębiorstwo nie sprzedaje całej swojej produkcji gospodarstwom domowym (dobra finalne), ale część tej produkcji nabywana jest przez inne przedsiębiorstwa (dobra pośrednie). Aby unikać podwójnego liczenia wprowadzono pojęcie wartości dodanej (VA od Value Added) czyli przyrostu wartości dóbr w wyniku danego procesu produkcji. Oblicza się ją odejmując od wartości dobra finalnego wartość wszystkich dóbr pośrednich, potrzebnych do jego wyprodukowania. Trzeba pamiętać o tym, że to samo dobro może być zarazem dobrem finalnym i dobrem pośrednim (np. parówka jest dobrem finalnym dla konsumenta kupującego ją w sklepie, a dobrem pośrednim dla przedsiębiorcy, którego koncern sprzedaje hotdogi w budce pod Pałacem Kultury). Przykład Hotdog Deluxe jest nabywany przez konsumenta za 5 PLN. Wytwórca hotdoga wydaje 1 PLN na zakup megaparówki, 0,50 PLN na zakup bułki i 0,50 PLN na zakup dodatków (keczup, musztarda, etc.). Hotdog jest tutaj dobrem finalnym, zaś składniki nabywane przez wytwórcę w celu jego wytworzenia są dobrami pośrednimi. Wartość dodana wytwórcy hotdoga to: VA = 5 1 0,50 0,50 = 3 PLN Wartość dodana producentów półproduktów: VA = 1 + 0.5 + 0.5 = 2 PLN 2
Założenie 2. Gospodarstwa domowe nie wydają całych swoich dochodów na zakup dóbr i usług wytwarzanych przez przedsiębiorstwa ale zachowują ich część w formie oszczędności (S savings). Kwota oszczędności wypływa z obiegu okrężnego ale zarazem powraca do niego w formie inwestycji (I investments) dokonywanych przez przedsiębiorstwa (zarówno odpływ jak i dopływ dokonują się w ramach kręgu przepływów kapitałowych). Zgodnie z założeniami modelu kwota oszczędności gospodarstw domowych jest równa kwocie jaką przedsiębiorstwa przeznaczają na inwestycje. Aby to udowodnić wystarczy policzyć PKB (jest oznaczany przez Y) jako: Wartość dochodów gospodarstw domowych S Y - C Y C + S gdzie C oznacza konsumpcję (consuption) symbol oznacza równość na mocy definicji Sumę wydatków końcowych na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne Y C + I a zatem Y C + S C + I oraz S I Założenia modelu mogą sugerować, że oszczędności zamieniają się na inwestycje pod wpływem jakiegoś magicznego przekształcenia. W praktyce dokonuje się tego za pośrednictwem instytucji rynku kapitałowego (banki, giełda, etc.). Relacje opisane powyżej są prawdziwe dla faktycznych oszczędności i inwestycji, natomiast nie muszą sprawdzać się w przypadku oszczędności oraz inwestycji planowanych (a więc tych realizowanych w przyszłości). Jednocześnie oszczędności są zawsze równe inwestycjom przy założeniu braku wymiany międzynarodowej. Jej wprowadzenie sprawia, że równanie to nie musi być spełnione (ale o tym będziemy mówić później). Założenie 3. Producenci mogą nie sprzedać całości swojej produkcji, pozostawiając jej część w formie zapasów. Zapasy są traktowane jako dobra kapitałowe (tzw. kapitał obrotowy), a zatem ich powiększanie jest traktowane jako inwestycje w kapitał obrotowy. Nie zmienia to wielkości obliczanego PKB, a jedynie sposób zapisu jego części składowych. Przykład W budce przed Pałacem Kultury codziennie przygotowanych jest 100 Hotdogów Deluxe (ceny jak w poprzednim przykładzie). Pierwszego dnia udało się sprzedać całą produkcję natomiast drugiego dnia sprzedano jedynie 80 hotdogów, pozostawiając 20 w formie zapasów (ku niezadowoleniu żołądków przyszłych klientów). PKB (pierwszego dnia) Wydatki na dobra finalne Y = 100 5 = 500 PLN Wartość dodana Y = 100 (1 + 0,50 + 0,50 + 3) = 500 PLN Dochody czynników wytwórczych Y = 100 (1 + 0,50 + 0,50 + 3) = 500 PLN 3
PKB (drugiego dnia) Wydatki na dobra finalne Y = 80 5 + 20 5 = 500 PLN Wartość dodana Y = 100 (1 + 0,50 + 0,50 + 3) = 500 PLN Dochody czynników wytwórczych Y = 100 (1 + 0,50 + 0,50 + 3) = 500 PLN Jak widać na przykładzie, zmienia się tylko sposób liczenia PKB jako sumy wydatków finalnych, gdyż zapasy są tutaj traktowane jako wydatek finalny. Założenie 4. Oprócz gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, do podmiotów działających w gospodarce należy również państwo. Rola państwa w gospodarce jest dwojaka; z jednej strony zabiera ono swoim mieszkańcom i podmiotom działającym na rynku ciężko zapracowane pieniądze w formie podatków, z drugiej zaś redystrybuuje uzyskane środki (niestety nie wszystko, bo część przejada biurokracja) w formie dóbr publicznych oraz transferów (emerytury, zasiłki, subwencje, etc.). Wydatki państwa na zakup dóbr publicznych (G) wchodzą w skład PKB ponieważ są źródłem dochodów dla podmiotów ich dostarczających, natomiast transfery (B) nie powiększają ani dochodu narodowego ani rozmiarów wytworzonej w gospodarce produkcji. Istnieją 2 rodzaje podatków (T taxes): Podatki bezpośrednie (T d od dochodów osobistych, T p od zysków przedsiębiorstw, np. CIT) Podatki pośrednie (T e - będące elementem ceny produktu, np. VAT) Założenie 5. Założenie to odnosi się do cen w jakich mierzony jest poziom dochodu narodowego oraz punktu odniesienia jakiego używać będziemy do porównywania tego poziomu. W zależności od tego czy w rachunku uwzględniamy podatki pośrednie zawierające się w cenie produktów czy też nie, możemy otrzymać: PKB w cenach rynkowych (uwzględnia T e ) Y C + I + G PKB w cenach czynników wytwórczych (bez T e ) Y C + I + G - T e Jeżeli interesuje nas informacja na temat zmiany wielkości PKB w danym kraju to nie ma znaczenia której miary użyjemy (zmiana procentowa będzie zawsze taka sama). Jeżeli natomiast chcemy porównać poziom dochodu różnych krajów, to wtedy lepiej użyć PKB w cenach czynników wytwórczych (każdy kraj ma własne podatki, a więc PKB w cenach rynkowych nie pozwalałby na rzeczywiste porównanie). 4
Dochód narodowy mierzony może być także w cenach bieżących (w danej chwili) lub stałych (przyjmujemy ceny z jakiegoś roku bazowego). PKB nominalny jest mierzony w cenach bieżących. PKB realny jest mierzony w cenach stałych. Jeżeli mamy do dyspozycji dane na temat wielkości PKB nominalnego w różnych okresach i chcemy je ze sobą porównać (aby określić jak rzeczywiście on się zmieniał) to musimy PKB urealnić, biorąc pod uwagę wysokość inflacji jaka występuje w poszczególnych okresach. Służy do tego deflator PKB czyli wskaźnik określający stosunek PKB nominalnego do realnego. Przykład Ilości złowionych w Rokitkowie krabów i homarów oraz ich ceny wyniosły w kolejnych latach: Lata 2020 2021 2022 Kraby q = 20, p = 2 q = 25, p = 3 q = 30, p = 1 Homary q = 30, p = 1 q = 30, p = 2 q = 35, p = 2 Stopa wzrostu PKB nominalnego wynosi w porównaniu do roku 2020: Growth rate 2021 = (25 3 + 30 2)/(20 2 + 30 1) 1 = 0,93 czyli 93% Growth rate 2022 = (30 1 + 35 2)/(20 2 + 30 1) 1 = 0,43 czyli 43% Z tego wynikałoby, że PKB 2021 jest wyższe niż PKB 2022 ale jest tak tylko dlatego, że użyliśmy cen nominalnych. Chcąc urealnić PKB i przyjmując za rok bazowy 2020 otrzymujemy bierzemy ilości wyprodukowane w każdym okresie i mnożymy je przez ceny z okresu bazowego. Wtedy realna stopa wzrostu wynosi: Growth rate 2021 = (25 2 + 30 1)/(20 2 + 30 1) 1 = 0,14 czyli 14% Growth rate 2022 = (30 2 + 35 1)/(20 2 + 30 1) 1 = 0,36 czyli 36% Deflator dla roku 2021 = (25 3 + 30 2)/(25 2 + 30 1) = 1,69 Deflator dla roku 2022 = (30 1 + 35 2)/(30 2 + 35 1) = 1,05 Indeksy cenowe: Indeksy ilościowe: Indeksy Fishera: Laspayers = Σq 1 p 2 /Σq 1 p 1 Laspayers = Σp 1 q 2 /Σp 1 q 1 Fc = Lc Pc Paasche = Σq 2 p 2 /Σq 2 p 1 Paasche = Σp 2 q 2 /Σp 2 q 1 Fi = Li Pi Na koniec warto dodać, że najlepszą miarą rzeczywistej zamożności danego kraju jest PKB per capita czyli produkt narodowy na 1 mieszkańca. Oblicza się go następująco: Per capita GDP = GDP/Population 5
Założenie 6. Rola jaką odgrywa państwo w gospodarce przekłada się na dochody podmiotów biorących udział w życiu gospodarczym. Podatki jakie ściąga państwo oraz transfery jakich dokonuje wpływają bezpośrednio na dochód jakim może rozporządzać każdy z tych podmiotów. Zgodnie z modelem PKB jest równy dochodom czynników wytwórczych, dlatego wysokość dochodu do dyspozycji (DI disponible income) obliczyć można następująco: DI Y - T d + B dlatego teraz musimy dokonać rozróżnienia pomiędzy oszczędności prywatne i publiczne: S pr (Y - T d + B) - C Y C + S pr + T d - B ponieważ Y C + I + G - T e C + S pr + T d - B Y C + I + G - T e dlatego S pr + T d + T e G B I gdzie T d + T e G B = S pu oszczędności publiczne a zatem widać że S pr + S pu I Przekształcając powyższe równanie możemy otrzymać: S pr - I G + B - T d - T e gdzie lewa strona to nadwyżka finansowa sektora prywatnego, a prawa to deficyt finansowy państwa Założenie 7. Każdy normalny kraj utrzymuje wymianę handlową z zagranicą, dlatego do rachunku dochodu narodowego wprowadzić trzeba również eksport i import. Ponieważ interesuje nas wielkość produktu krajowego to wprowadzając element wymiany z zagranicą musimy dodać do rachunku wielkość eksportu (X) i odjąć od niego import (Z). Najłatwiej jest to zrobić obliczając wielkość eksportu netto (NX): NX = X - Z Dlatego wielkość PKB w cenach czynników wytwórczych w gospodarce otwartej obliczana jest jako: Y C + I + G + NX - T e Analizując kwestię odpływów i dopływów w ruchu okrężnym otrzymujemy: S pr + T d + T e + Z G + I + B + X lewa strona odpływy, prawa strona dopływy Zarazem widzimy, że oszczędności nie muszą już być równe inwestycjom gdyż: S pr + S pu I + NX 6
Chcąc określić stan finansów państwa i sektora prywatnego mamy: S pr - I (G + B - T d - T e ) + NX nadwyżka sektora prywatnego deficyt budżetowy deficyt handlowy Wprowadzenie elementu wymiany handlowej z zagranicą powoduje konieczność rozróżnienia pomiędzy Produktem Krajowym Brutto, a Produktem Narodowym Brutto: Produkt Krajowy Brutto (GDP) pokazuje całkowity dochód wytworzony na terenie danego państwa Produkt Narodowy Brutto (GNP) pokazuje całkowity dochód wytworzony przez czynniki produkcji należące do obywateli danego państwa (niezależnie od tego czy wytworzono go w kraju czy zagranicą) dlatego GNP = GDP + V gdzie V dochód netto z tytułu własności zagranicznych Założenie 8. Kapitał służący do wytwarzania dochodu ulega zmniejszaniu na skutek fizycznego lub ekonomicznego zużycia. Miarą szybkości zmniejszania się tego kapitału jest amortyzacja (A), co oznacza że w zależności od jej wielkości, rzeczywista produkcja (netto) wytwarzana w gospodarce jest mniejsza niż ta, którą opisuje PKB lub PNB. Dlatego też Produkt Narodowy Netto (NNP) jest równy: NNP = GNP - A Z amortyzacją związane jest również rozróżnienie na inwestycje brutto i netto: A = I b - I n Dochód narodowy (NI) jest równy NNP w cenach czynników wytwórczych pomniejszonemu o saldo błędów i opuszczeń (ER) i powiększonemu o dotacje netto dla przedsiębiorstw państwowych (D): NI = NNP - T e - ER + D Na koniec powróćmy jeszcze do dochodu osobistego. Zgodnie z modelem znając wielkość NI możemy obliczyć dochód osobisty (PI) w następujący sposób: PI = NI - SS - T p - + N + B + PB lub PI = w + N + B + PB gdzie SS składki na ZUS, - nie rozdzielone zyski korporacji, N odsetki od długu publicznego, PB prywatne transfery przedsiębiorstw (zyski rozdzielone), w płace Przy tym założeniu dochód do dyspozycji (DI) jest równy: DI = PI - T d Po przyjęciu tego ostatniego już (niestety) założenia, możemy wreszcie poświęcić się całkowicie rozwiązywaniu fantastycznych zadań, które zamieszczone zostały na kolejnych stronach. 7
Uwaga: We wszystkich zadaniach obowiązuje założenie, zgodnie z którym jeśli w treści nie ma jakiejś zmiennej to przyjmujemy, iż jest ona równa 0. Zadanie 1. W roku 2050 w zamkniętej (na 4 spusty) gospodarce Rokitkowa zanotowano następujące wskaźniki gospodarcze: C = 1000, I b = 200, G = 600, A = 100, T e = 300 Prezydent Rokitek pilnie potrzebuje wiadomości na temat następujących wielkości: GDP, GNP, NNP, NI, I n Pomóż mu, on nie może czekać!!! Zadanie 2. Zdesperowany prezydent Rokitek zdecydował się na otwarcie gospodarki swojej ukochanej ojczyzny co zaowocowało osiągnięciem następujących wyników: C = 2000, I n = 1000, A = 1000, G = 500, T e = 1000, NX = -100, V = 100 Niestety wiedza prezydenta nie pozwala mu na samodzielne obliczenie: GDP, GNP, NNP, NI Dlatego zaszczyt obliczeń złożył na Państwa barki... Zadanie 3. Melonowo zazdrosne o sukces gospodarczy państwa Rokitków postanowiło prowadzić aktywną politykę gospodarczą na poziomie państwa. Jak wpłynęła ona na GNP, NI, PI, DI i deficyt budżetowy, jeśli: C = 3000, G = 2000, I b = 2000, I n = 800, T e = 500, T d = 500, ZUS = 100, B = 200 Zadanie 4. Ponieważ wyniki gospodarcze Melonowa były raczej kiepskie, to kraj ten postanowił dokonać rewolucyjnego kroku i otworzyć się na zagranicę. Wtedy to: C = 80, I b = 20, A = 15, G = 40, T e = 30, T p = 50, ZUS = 30, B = 20, T d = 10, NX = -50 Ponieważ Melonowo jest biedne, to nie stać go na wynajęcie specjalistów mogących policzyć: NNP, GNP, NI, PI, DI i deficyt budżetowy Dlatego też czekają na wolontariuszy... Zadanie 5. Wyniki gospodarcze Melonowa są słabsze i słabsze... W ostatnim roku osiągnęły one następujące wielkości: NX = 0, A = 2, I n = 1, ZUS = 1, T e = 1, T p = 2, T d = 1, S p = 1, C = 5 Jaki jest stan budżetu oraz ile wynosi: G, NNP, NI, PI, DI??? Zadanie 6. Dokładne badania gospodarki Rokitkowa wykazały, że w roku 2060 (prezydent Rokitek nadal jest u sterów władzy): GNP w cenach rynkowych = 1800, T e = 500, T p = 50, T d = 180, A = 300, ZUS = 150, = 20, N = 80, B = 200, G = 750 Tym razem konieczne (!!!) jest obliczenie GNP w cenach czynników wytwórczych, NNP, NI, PI, DI oraz oszczędności sektora publicznego. Wszystko to ma pozwolić na podanie opinii publicznej pomyślnych wyników gospodarczych, co jest potrzebne prezydentowi Rokitkowi do wygrania kolejnych wyborów. 8
Zadanie 7. Studenci pierwszego roku ekonomii na renomowanym Uniwersytecie im. Prezydenta Rokitka na egzaminie końcowym otrzymali do rozwiązania następujące zadanie. Mamy do dyspozycji następujące dane statystyczne z Gminnego Urzędu Snów (GUS): G = 400, X = 100, Z = 200, GDP = 3500, A = 250, I n = 350, NI = 3250, T p = 1050, T d = 190, T e = 550, płace = 1700, zyski niepodzielone = 300, składki na ZUS = 200, dochody osobiste mieszkańców = 2910, stypendia naukowe = 60, zasiłki dla bezrobotnych = 100 oraz renty i emerytury = 850. W oparciu o powyższe dane (które niestety nie są empirycznie weryfikowalne ) należy obliczyć: konsumpcję, oszczędności zagranicy, oszczędności krajowe, dochody osobiste do dyspozycji, saldo budżetu państwa oraz zyski podzielone. Niestety po sprawdzeniu egzaminu okazało się, iż większość studentów nie poradziła sobie z tym zadaniem. Dlatego też warto spróbować rozwiązać je już teraz! Rozwiązanie: C = 2600, S* = 100, S = 500, DI = 2720, saldo budżetu = 380, PB = 200 Zadanie 8. W Melonowie specjalizującym się w hodowli much i komarów osiągnięto następujące wyniki gospodarcze: Lata 2030 2031 Muchy q = 500, p = 2 q = 800, p = 1 Komary q = 600, p = 2 q = 500, p = 3 Aby pocieszyć nieco biednych mieszkańców trzeba pomóc im obliczyć: GDP nominalny i realny według cen z roku 2030 i 2031, deflator, indeksy cenowe i ilościowe Paaschego i Laspayersa. Dobrze byłoby także policzyć zmianę nominalnego i realnego GDP. Może okaże się, że w Melonowie wcale nie jest tak kiepsko? Zadanie 9. Tymczasem w Rokitkowie produkcja krabów i homarów rośnie jak na drożdżach (ceny niestety też) co przedstawione zostało poniżej: Lata 2030 2031 2032 Kraby q = 300, p = 2 q = 400, p = 1 q = 450, p = 2 Homary q = 200, p = 1 q = 300, p = 3 q = 400, p = 2 Aby sprawdzić czy w Rokitkowie żyje się lepiej niż u sąsiadów należałoby policzyć: Nominalny GDP w kolejnych latach Realny GDP w cenach z 2030 Realny GDP w cenach z 2032 Stopę wzrostu GDP w cenach z 2030 i 2032 Deflator GDP dla lat 2031 i 2032 Indeksy cenowe i ilościowe Indeks cen Fishera (średnia geometryczna indeksów Paaschego i Laspeyresa) między latami 2030 i 2032 9