PSYCHOLOGICZNE PRZYCZYNY OTYŁOŚCI Opracowanie: Barbara Gierat-Semik Nadzór merytoryczny: Jolanta Siwińska Staż specjalizacyjny: Psychologia Kliniczna Psychosomatyka,Promocja Zdrowia KSS Im Jana Pawła II, Oddział Kliniczny Chorób Serca, Naczyń I Transplantologii, Fundacja COR AEGRUM, Kraków
Otyłość jest metaboliczną chorobą cywilizacyjną, boryka się z nią coraz więcej osób. Trudno jednoznacznie określić przyczyny otyłości, mechanizm jej powstawania jest natomiast prosty. Otyłość jest spowodowana pobieraniem większej ilości energii pod postacią spożywanych pokarmów niż wydatki energetyczne ponoszone przez organizm człowieka. Wśród przyczyn nadmiernego jedzenia, które prowadzi do nadwagi i otyłości najczęściej wymienia się czynniki genetyczne, środowiskowo-kulturowe i psychologiczne. Wśród czynników biologicznych, które predysponują do otyłości wymienia się czynniki genetyczne, dziedziczenie otyłości wynosi 33%, występowanie otyłości u jednego z rodziców zwiększa ryzyko wystąpienia otyłości u dorosłych już dzieci. Płeć ma także znaczenie. Otyłość częściej występuje u kobiet, prawdopodobnie wynika to z mniejszego zapotrzebowania energetycznego i mniejszej aktywności. Warto podkreślić, że osoby otyłe jako dzieci mają większe ryzyko otyłości w wieku dorosłym. Duży wpływ na zwiększenie otyłości, szczególnie w krajach zachodnich ma środowisko. Ludzie więcej pracują do pracy, po pracy na spacer przemieszczają się samochodami, preferują bierny odpoczynek. Zwiększa się także dostępność jedzenia, liczne sklepy, fast-food. Żywność zawiera środki konserwujące przedłużające przydatność do spożycia. Wpływ na powstawanie otyłości ma również reklama, która często promuje produkty wysokotłuszczowe i wysokoenergetyczne, zamiast zdrowej żywności. Czynniki kulturowe, przywiązywanie znaczenia do świąt i uroczystości rodzinnych, gdzie podawane są potrawy na ogół tłuste i słodkie, powoduje zwiększanie otyłości. Nieprawidłowe odżywianie i stawianie na szybką, gotową żywność rozpoczyna się bardzo wcześnie długo pracujący rodzice nie mają czasu na przygotowywanie pełnowartościowych posiłków, często zastępuje się je pizzą czy innym wysokokalorycznym posiłkiem.
W ostatnich latach poza otyłością dziedziczną czy związaną z zaburzeniami metabolicznymi, lekarze, psycholodzy i inni badacze zwrócili uwagę na psychologiczne przyczyny otyłości. Wśród nich wyróżnia się: Zaburzenia mechanizmu samoregulacji Cechy osobowości Oczekiwania człowieka Zaburzenia emocji i problemy w radzeniu sobie ze stresem. Zaburzenia mechanizmu samoregulacji związane z trudnościami lub niemożnością kontrolowania ilości przyjmowanych pokarmów, co prowadzi do przejadania się czy objadania. Najczęściej dochodzi do tego w sytuacjach sprzyjających utracie kontroli nad jedzeniem, kiedy jedzenia jest dużo i jest łatwo dostępne. W sytuacjach angażujących takich jak czytanie, oglądnie telewizji, spotkania towarzyskie, dochodzi do redukcji samoświadomości i zaburzeń monitorowania własnych zachowań związanych z jedzeniem. Podobnie na osoby wrażliwe na bodźce smakowe, wzrokowe i zapachowe mogą działać estetycznie i kolorowo przygotowane potrawy. Zaburzenia mechanizmu samoregulacji często występują u osób, które chcą za wszelką cenę chudnąć i starają się nie myśleć o jedzeniu. Pojawia się wówczas coraz większy głód. Zaburzenia te występują również u osób z zaniżoną samooceną, samotnych, stawiających sobie wysoką poprzeczkę w różnych dziedzinach życia. Osoby neurotyczne lub depresyjne w sytuacjach trudnych, przykre stany emocjonalne łagodzą niekontrolowanym jedzeniem. Nie radzenie sobie ze stresem, kłopoty w pracy czy w rodzinie mogą być także przyczyną nadmiernego jedzenia, które jest traktowane jako forma zmagania się z kłopotami. Jedzenie powoduje zwiększenie poziomu endorfin i serotoniny we krwi. Działają one uspokajająco i poprawiają nastrój. Często takie zachowanie powoduje błędne koło, osoba smutna, neurotyczna z niska samooceną zajada swoje troski, co prowadzi do nadwagi i otyłości, automatycznie zwiększających smutek, niepokój, negatywna ocenę swojego wyglądu.
Nadmierne jedzenie,może być forma zwrócenia na siebie uwagi. Osoby otyłe mogą chcieć pokazać, że jest im źle, źle czują się ze sobą, chcą by się nimi zaopiekować. Wpływ na otyłość i przyrost masy ciała może mieć stosowanie diet odchudzających, zwłaszcza tych bardzo restrykcyjnych. Często spotykamy się z tzw. efektem jojo. Szybki spadek wagi, powoduje chwilowe osiągnięcie satysfakcji, jednak napięcie, lęk, irytacja szybko powodują, że zostają zjadane i człowiek wraca do poprzedniej lub większej wagi. U osób z nadwagą często można spotkać charakterystyczne głodzenie się w godzinach rannych, natomiast najadanie się popołudniu czy wieczorem. Poczucie, ze rezygnuje się z jednego posiłku może dawać złudna nadzieję, że traci się masę ciała lub, że w ciągu dnia dostarczyło się organizmowi,mniej kalorii. Warto również zastanowić się, czym się różnią pojęcia głodu i apetytu. Głód to suma odczuć związanych z niedostatkiem składników pokarmowych w organizmie, natomiast apetyt jest uwarunkowanym psychologicznie zapotrzebowaniem na jedzenia. Towarzyszy temu poczucie ulgi, jaką przynosi jego zaspokojenie. Apetyt może być regulowany na poziomie biologicznym, ale także przez bodźce wzrokowe, zapachowe czy emocjonalne. Według przeprowadzonych badań osoby otyło są bardziej wrażliwe na smak i wygląd jedzenia. Często maja problem z odmawianiem sobie jedzenia. Jedzą ( często z niewyjaśnionych przyczyn) kompulsywnie, mimo braku głodu, jedzenie, które jest bardziej eksponowane, estetyczniejsze czy nawet dobrze oświetlone. Na przestrzeni lat zmieniają się kulturowe wzorce piękności, obecnie wielbione i uważane za wzór piękna kobiety są szczupłe, a nawet chude. Trudno, więc się dziwić, ze osoby grube, w szczególności kobiety maj poczucie niskiej wartości i obniżoną samoocenę. Otyłość to nie tylko spostrzeganie siebie jako osoby gorszej, osoby otyłe są także oceniane przez otoczenie jako bardziej leniwe, mniej inteligentne, mniej sprawne, mimo takich samych kompetencji, są mniej chętnie zatrudniane. Otyłość wiąże się z gorsza jakością życia oraz mniejszym dobrostanem psychicznym. Otyłość pociąga wiele negatywnych konsekwencji w życiu człowieka, natomiast nieumiejętny sposób utraty zbędnych kilogramów może być niebezpieczny i frustrujący. Osoby z nadwagą często poza zaburzeniami metabolicznymi czy hormonalnymi mają problemy z kontrolowaniem ilości spożywanych pokarmów. Jedzenie ma często charakter niekontrolowany i kompulsywny - wykonywane pod wpływem niedającego się opanować wewnętrznego przymusu. Podobnie bywa z próbami odchudzania. Człowiek chce zeszczupleć
błyskawicznie, dlatego stosowane diety są bardzo restrykcyjne, niemal głodówki. Powoduje to zamiast poprawy samopoczucia i stanu psychicznego efekty wprost odwrotne: człowiek staje się rozdrażniony, depresyjny, z obsesyjnym myśleniem o jedzeniu i wyczuleniem wszystkich zmysłów na bodźce związane z jedzeniem. Taki sposób odchudzania powoduje przerwanie diety i powrót do wcześniejszego objadania się, do starych nawyków żywieniowych. Prowadzi do obniżenia nastroju i poczucia własnej wartości i skuteczności. Udane przeprowadzenie diety nie daje czasem zadowolenia. Mimo redukcji wagi człowiek ma poczucie, że niewiele zmieniło się w jego życiu osobistym, zawodowym czy społecznym. Sposobem na trwałą utratę masy ciała, lepsze samopoczucie fizyczne i psychiczne są z pewnością nie diety związane z dużym reżimem. Odchudzanie powinno polegać na stosowaniu odpowiednie j diety pod nadzorem lekarza i dietetyka, ćwiczeń fizycznych oraz wsparciu terapeutycznym. Do najczęściej stosowanych rodzajów terapii zalicza się terapię behawioralną i poznawczą. Redukcja masy ciała wymaga zmiany nawyków żywieniowych, a także zachowania i zwiększenia kontroli. Celem psychologicznego leczenia otyłości jest wzmocnienie poczucia własnej wartości zwiększenie odporności na stres i radzenie sobie z negatywnymi emocjami. Opracowane na podstawie: 1. Aronson Psychologia społeczna Zysk, Warszawa 1997 2. Ogińska-Bulik N. Pułapki jedzenia. Style i charaktery. 2007 3. Pietrzykowska E. Wierusz B. Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się. UM w Poznaniu. Pol. Mer, Lek. 2008 4. Zubrzycka E. Schudnąć bez diety. GWP, Gdańsk 2005