Teoria prawa kanonicznego w optyce ks. prof. Remigiusza Sobańskiego

Wkład Księdza Profesora Remigiusza Sobańskiego w rozwój kanonistyki redakcja naukowa Tomasz Gałkowski C.P. Ks. Piotr Kroczek Uniwersytet Papieski Jana Pawła II Teoria prawa kanonicznego w optyce ks. prof. Remigiusza Sobańskiego Wstęp Prawo jest złożonym fenomenem. Jest ono zjawiskiem kulturowym, społecznym, politycznym, psychologicznym, leksykalnym. Można je więc rozpatrywać na wielu płaszczyznach. To zadanie rozważań nad prawem realizują różne nauki prawne szczegółowe, takie jak przykładowo: filozofia prawa, socjologia prawa, historia prawa, teoria prawa 1. Także prawo obowiązujące w Kościele jest faktem empirycznym, który może być badany w różnych, wymienionych wyżej przykładowych wymiarach. Wydaje się jednak, że słuszna jest opinia, 341. 1 K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 326

70 Ks. Piotr Kroczek głosząca, iż prawo kościelne jest bardziej skomplikowane niż prawo pochodzenia świeckiego. Prawo kościelne bowiem poza tym, że jest ono zjawiskiem prawnym jest także zjawiskiem religijnym 2. Uznaje się to prawo za oryginalną i autentyczną rzeczywistość kościelną, czyli strukturę relacji międzyosobowych zakotwiczonych w Chrystusie i pociągającą za sobą powinności ujmowane w systemie normatywnym 3. Przez analogię do prawa pochodzenia świeckiego jedną z dyscyplin, zajmujących się prawem kanonicznym, jest teoria prawa kościelnego. Jej przedstawiciele badają prawo kościelne jako zjawisko prawne 4. Jednakże teoria prawa w kontekście prawa Kościoła dotyka, zasadniczo nieznanych prawnikom świeckim, zagadnień teologicznych, które z racji specyfiki Kościoła, jako wspólnoty wierzących, są niezbywalne. W niniejszym artykule zostanie przedstawiona ogólna myśl teoretycznoprawna ks. prof. R. Sobańskiego oraz osiągnięcia tego uczonego w zakresie badania problemu ustawy kościelnej, normy prawnej. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez analizę jego dorobku naukowego. 1.Geneza teorii prawa kościelnego Dyscyplina naukowa, zwana teorią prawa kościelnego, wyodrębniła się z nauki prawa kanonicznego jako rezultat działania świeckiej 2 R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 31(1988), nr 1 2, s. 5. 3 A. M. Rouco Varela, Grundfragen einer katholischen Theologie des Kirchenrechts, Archiv für katholisches Kirchenrecht» 148 (1979), s. 351. 4 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa kanonicznego, Warszawa 2001, s. 10; R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, Warszawa 1992, s. 24 (dalej jako: Teoria prawa ) nota bene: dla jasnego odróżnienia od tej pozycji, artykuł R. Sobańskiego Teoria prawa kościelnego z Prawa Kanonicznego cytowany jest w pełnej notce bibliograficznej.

Teoria prawa kanonicznego 71 kanonistyki włoskiej 5. Ta szkoła prawa kanonicznego postawiła sobie za cel uprawianie prawa kanonicznego według standardów metodologicznych nauk prawnych. Przedstawiciele tej szkoły udowodnili, że prawo kościelne jest prawdziwym prawem zgodnie z rozumieniem prawnego charakteru prawa, powszechnie przyjmowanym w ogólnej teorii prawa. Jak pisał R. Sobański: [ ] trzeba przyznać kanonistyce świeckiej włoskiej duże zasługi dla wykazania uzasadnienia i wyświetlenia prawnej jakości prawa kościelnego 6. Do podobnych wniosków, jak wspomniana szkoła włoska, można dojść analizując prawo kanoniczne pod kątem postulatów, jakie prawdziwemu prawu stawiali inni teoretycy prawa 7. Skoro bowiem prawo kościelne ma swoje formalne źródło w akcie ustawodawczym władzy publicznej, odznacza się formalną jednością, tworzy porządek prawny, zawiera normy prawne, które regulują życie społeczności i których przestrzeganie jest wymagane, a odmienne zachowania od nakazanych niekiedy zagrożone sankcją prawną to jest rzeczywiście prawem 8. Jakkolwiek metoda szkoły włoskiej i jej kontynuatorów z punktu widzenia założeń R. Sobańskiego była niewłaściwa, oddzielała bowiem prawo kanoniczne od jego religijnych fundamentów i transcedentalnego celu, to jednak osiągnięcia tych badaczy należy uznać za niepodważalne 9. Wydaje się, że to stwierdzenie profesora można odnieść także do innych teoretyków prawa, zajmujących się wyznacznikami prawdziwego prawa. 5 Więcej na temat tej szkoły, zob. R. Sobański, Szkoły kanonistyczne, Warszawa 2009, s. 72 85. 6 Tamże, s. 81. 7 Zob. np. L. Fuller, The Morality of Law, New Haven 1967, s. 39; J. Raz, The Authority of Law. Essays on Law and Morality, Oxford 1979, s. 216 217. 8 Szczegóły zob. P. Kroczek, The Art of Legislation: the Principles of Lawgiving in the Church, Kraków 2012, s. 38. 9 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa, s. 18.

72 Ks. Piotr Kroczek Oczywiście stwierdzenie, że prawo kościelne jest prawdziwym prawem, nie oznacza tego, że prawo kościelne jest takim samym prawem, jak prawo tworzące porządek państwowy czy międzynarodowy. Przeciwnie, prawo obowiązujące w Kościele jest prawdziwym prawem, jednak obdarzonym cechami, które czynią go prawem bardzo swoistym. Ta specyfika wymaga odpowiednio zmodyfikowanego podejścia do zagadnień teoretycznoprawnych dotyczących prawa kościelnego. To podejście przejawia się w tym, iż dopasowanie kanonistyki do wymagań ogólnej teorii prawa ma ograniczenia. Te obostrzenia mają gwarantować zachowanie cech własnych prawa kościelnego, takich jak jego meta-jurydyczny cel, czyli cel przekraczający ziemski porządek społeczny 10. Profesor Sobański był głęboko przekonany o potrzebie wyodrębnienia w ramach kanonistyki dyscypliny zajmującej się podstawowymi czyli ontologicznymi, epistemologicznymi, metodologicznymi zagadnieniami prawa kościelnego. Ustalenia kanonistyki zostaną programowo osiągnięte drogą myślenia teologicznego, a nie filozoficznego czy socjologicznego, tylko bowiem w taki sposób można wejść na obszar wytyczony wiarą Kościoła 11. Takie myślenie zaprowadziło R. Sobańskiego najpierw do sformułowania postulatu, aby wyraźnie rozróżnić między teologią prawa i teologią prawa kościelnego oraz zrezygnować z pojęcia teologia 10 Tym celem jest oczywiście salus animarum Cum ergo omnis institutio ecclesiasticarum legum ad salutem referenda sit animarum, Ivo Carnotensis, Epistola 60, PL 162, kol. 74; zob. KPK kan. 1725; szeroko na ten temat zob. R. Sobański, Salus animarum jako cel prawa kanonicznego. Wszczęta przez Jana XXIII reforma K.P.K w świetle dyskusji o celu prawa kościelnego, w: W kierunku prawdy, Warszawa 1976, s. 201 217; R. Sobański, Le norme canoniche e la salus animarum, w: Atti del Congresso Internazionale Incontro fra canoni d Oriente ed Occidente, a cura di R.Coppola, t. 2, Bari 1994, s. 17 22; R. Sobański, Omnis institutio ecclesiasticarum legum ad salutem referenda sit animarum. Uwagi o zbawieniu dusz jako celu prawa kościelnego, Ateneum Kapłańskie 134 (2000), s. 206 218. 11 R. Sobański, Teoria prawa, s. 21.

Teoria prawa kanonicznego 73 prawa kościelnego i zastąpić je przez pojęcie teoria prawa kościelnego 12. Tak więc dyscyplina teologii prawa uległa podziałowi zgodnie z kryterium metodologicznym na część stricte teologiczną i część teoretycznoprawną 13. Część teologiczna w pierwszym rzędzie widzi prawo jako zjawisko kościelne, należące do istoty jego istnienia i działania. Część teoretycznoprawna, ujmuje prawo kościelne jako zjawisko prawne i zajmuje się poprawnością prawną prawa kościelnego, nie tracąc oczywiście z oczu kościelnej specyfiki tego prawa. Można wyrazić ideę tego podziału innymi słowami teologia prawa ma za zadanie refleksję nad prawem kościelnym w aspekcie teologicznym, teoria prawa zaś ma za zadanie refleksję nad prawem kościelnym w aspekcie prawnym. Tak więc, trzeba za R. Sobańskim stwierdzić, że istnieje jedna nauka prawa kanonicznego, wyspecjalizowana w szeregu dyscyplinach, do których należą teologia i teoria prawa, w tym także dyscyplinach dydaktycznych 14. 2. Przedmiot i charakterystyka teorii prawa kościelnego Teoria prawa kościelnego jako dyscyplina kanoniczna jest dyscypliną metadogmatyczną. Jej przedmiotem jest prawo kościelne 15. Zajmuje się ona prawem, jakie ono jest, a dokładniej prawną jakością 12 R. Sobański, Sytuacja metodologiczna prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 22 (1979), nr 1 2, s. 7. 13 Ten podział widać jasno w dwutomowym dziele R. Sobańskiego pod tytułem: Nauki podstawowe prawa kanonicznego, gdzie tom 1 nosi podtytuł: Teoria prawa kanonicznego, zaś tom 2: Teologia prawa kościelnego. Oba tomy wydane w Warszawie w 2001 roku. 14 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa, s. 19; zob. W. Góralski, Teoria prawa kościelnego jako dyscyplina naukowa w ujęciu ks. prof. Remigiusza Sobańskiego, Prawo Kanoniczne 45 (2002) nr 1 2, s. 15. 15 R. Sobański, Teoria prawa, s. 23.

74 Ks. Piotr Kroczek prawa kościelnego. Odpowiada na pytanie: quid est ius? 16. Bada więc ona prawo w jego aspekcie formalnym i realnym, to znaczy opisuje, systematyzuje i wyjaśnia prawo, czyli jego strukturę, powstanie, cechy, funkcjonowanie 17. Jak stwierdził R. Sobański: Nie chodzi w niej o przedstawienie, wyjaśnienie, komentowanie norm i instytucji kanonicznych, lecz o wyjaśnienie prawa kościelnego i to takie, które ukazuje jego istotę i sens 18. Trzeba przy tym pamiętać, że przedmiotem zainteresowania teorii prawa kanonicznego jest prawo Kościoła, który w całej swojej rzeczywistości jest znakiem tajemnicy wiary. Właśnie z wiary cały kościelny porządek prawny czerpie sens. Jak zauważył R. Sobański: Dociekanie natury i sensu prawa kościelnego może być owocne tylko w łączności ze świadomością natury i»sensu«kościoła. Ten fakt wyznacza możliwość i granice teorii prawa kościelnego 19. Jak można analizując naukową twórczość R. Sobańskiego zauważyć, eklezjologia była w rozumowaniu tego profesora podstawową przesłanką, służącą budowaniu teorii prawa w kanonistyce 20. Właśnie ze względu na tę konieczność korzystania z dorobku eklezjologii omawiana dyscyplina naukowa pełni w kanonistyce rolę analogiczną do tej, jaką w naukach świeckich odgrywa teoria prawa. Analogia polega na tym, że jej przedmiotem są zagadnienia identyczne lub podobne. Jednakże badanie tych zagadnień musi się dokony- 16 Inne pytanie, które można postawić brzmi: quid est iuris? Dotyczy ono tego, jaki jest przepis prawa, hasło: Iuris est, w: J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, wersja CD-ROM z 2003 roku. 17 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa, s. 19. 18 R. Sobański, Teoria prawa, s. 7. 19 Tamże, s. 7. 20 Zob. R. Sobański, Kościół prawo zbawienie, Katowice 1979 oraz kontynuację tego dzieła, aczkolwiek w nieco przesuniętej optyce R. Sobański, Kościół jako podmiot prawa. Elementy eklezjologii prawnej, Warszawa 1982 (wcześniejszy cytat ze s. 8 tej książki).

Teoria prawa kanonicznego 75 wać z perspektywy teologicznej, a dokładnie eklezjalnej i dodatkowo uwzględniać, przynajmniej w warstwie warsztatowej, wiarę 21. Ksiądz Sobański stwierdził: Poznanie więc prawa kościelnego jest możliwe tylko przez wciągnięcie wiary w proces poznawczy 22. Jak już zaznaczono, na gruncie kościelnym teoria prawa kościelnego nie jest zwykłą kopią dorobku świeckiej teorii prawa 23. Jest raczej krytyczną aplikacją jej osiągnięć oraz twórczym rozwinięciem na innym, bo kościelnym gruncie. Taki stan rzeczy jest przede wszystkim uwarunkowany tym, że: [ ] mimo ogromnego, twórczego dorobku uczonych brak jakiejś powszechnie przyjętej teorii prawa 24, ale przede wszystkim dlatego, że oparcie się na którejś z nich niezależnie od arbitralności takiego doboru byłoby równoznaczne z założeniem jednoznaczności pojęcia prawa. Przyjęcie takiego apriorycznego założenia kłóciłoby się z celami teorii prawa kościelnego, wśród których mieści się właśnie wyświetlenie jego pojęcia 25. Przejęciu inspiracji metodologicznych z ogólnej teorii prawa nie może towarzyszyć przejęcie wyobrażeń modelowych, dotyczących przykładowo społeczności, w której prawo obowiązuje 26. Kościół nie jest tylko societas perfecta, lecz zdaniem R. Sobańskiego bardziej pasuje do Kościoła model mysterium 27. Ten model Kościoła-tajem- 21 R. Sobański, Kościół prawo zbawienie, Katowice 1979, s. 357 359; zob. P. Kroczek, Modelowa wizja pracy kanonisty, Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne 10 (2009), s. 217 228. 22 R. Sobański, Kościół prawo zbawienie, s. 364. 23 R. Sobański chętnie korzystał z dorobku polskiej szkoły teorii prawa i często cytował takich badaczy jak: K. Opałek, J. Wróblewski, Z. Ziembiński. 24 Choć sama nazwa teoria prawa może właśnie to sugerować; zob. J. Zajadło, hasło: teoria prawa, w: Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa, red. J. Zajadło, Warszawa 2007, s. 338. 25 R. Sobański, Teoria prawa, s. 7. 26 R. Sobański, Sytuacja metodologiczna, s. 9 10. 27 Ten model R. Sobański przedstawił m.in. w takich pozycjach jak: Modell des Kirche-Mysteriums als Grundlage der Theorie des Kirchenrechts, Archiv für katholisches Kirchenrecht 145 (1976), s. 22 44; Model Kościoła tajemnicy jako pod-

76 Ks. Piotr Kroczek nicy pozwala zdaniem tego uczonego lepiej niż inne modele 28, na uchwycenie rzeczywistości Kościoła, bowiem wciąga wiarę jako element sine qua non w rozumienie Kościoła. Jeżeli chodzi o miejsce teorii prawa kanonicznego wśród nauk, to obecność ta, zdaniem R. Sobańskiego, jest podwójna. Ma ona swoje miejsce zarówno wśród nauk teologicznych, jak i wśród nauk prawnych 29. O miejscu teorii prawa kościelnego wśród nauk prawnych przesądza to, że prawo kanoniczne jest obszarem rzeczywistości zwanej prawem. Także metoda stosowana w teorii prawa kościelnego oraz racje, dla których wyodrębniono i kształtuje się tę dyscyplinę, o tym przesądzają 30. Zaliczenie teorii prawa kościelnego do nauk prawnych nie wyklucza tego, iż dyscyplinę tę można zaliczać także do nauk teologicznych ze względu na przedmiot, jakim się zajmuje, czyli prawo Kościoła. Teoria prawa kościelnego przecież: [ ] zmierza do zbudowania teorii wyjaśniającej kościelne zjawisko prawne 31. Ustalenia tej teorii są zdobywane drogą myślenia teologicznego. Wprawdzie nauki społeczne czy filozoficzne, a także nauki prawne są przydatne teorii stawa teorii prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 21 (1978) nr 1 2, s. 39 60; Kościół prawo zbawienie, s. 54 77; Sytuacja metodologiczna, s. 10 13. 28 Inne modele Kościoła, zob. np. P.S. Minear, Images of the Church in the New Testament, Philadelphia 1960; A. Dulles, Models of the Church, Expanded Edition, New York 1987; W. Brueggemann, Rethinking Church Models Through Scripture, Theology Today 48 (1991), s. 128 138. 29 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa, s. 22; R. Sobański, Teoria prawa, s. 8 i s. 20, szeroko o tym zob. R. Sobański, Teoria prawa kościelnego wśród nauk teologicznych i prawnych, w: Rozważania o państwie i prawie. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Nowackiemu, Katowice 1993, s. 177 185. 30 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa, s. 22. 31 R. Sobański, Teoria prawa, s. 24.

Teoria prawa kanonicznego 77 prawa kościelnego, lecz tylko w warstwie koncepcyjnej i technicznometodologicznej 32. Można, jako podsumowanie zasadniczej koncepcji R. Sobańskiego, stanowiącej o podwójnej obecności teorii prawa kościelnego wśród nauk, określić teorię prawa kościelnego jako naukę bezpośrednio usytuowaną w kanonistyce, pojmowaną jako nauka teologiczna 33. 3. Metoda kanonistyczna U początków budowania teorii prawa kościelnego stoi zagadnienie metody, jaką należy obrać przy budowaniu teorii, lecz tu od razu tkwi pewna trudność. Polega to na tym, że zarówno nauki prawne, jak i teologiczne są metodologiczne pluralistyczne 34. Pewne jest a wynika to z faktu, że prawo kanoniczne jest prawdziwym prawem, lecz jest prawem specyficznej wspólnoty, czyli Kościoła że w metodzie kanonistycznej pozostają wzajemnie przyporządkowane myślenie teologiczne i myślenie prawnicze. To pierwsze, czyli myślenie teologiczne pozwala widzieć regulacje kanoniczne w perspektywie zbawienia, tajemnicy Kościoła i wiary. Natomiast to drugie, czyli myślenie prawnicze umożliwia nadążanie prawa kanonicznego za naukami prawnymi. Próba uporządkowania stanowisk w zakresie różnorodności metodologicznej pozwala, zdaniem R. Sobańskiego, sprowadzić je do czterech 35. Wedle nich kanonistyka to nauka: 32 Tamże, s. 21. 33 R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 31 (1988), nr 1 2, s. 10. 34 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 2: Teologia prawa kościelnego, Warszawa 2001, s. 160. 35 Szerzej na ten temat zob. R. Sobański, Prolegomena do metodologii prawa kościelnego, w: Czynić sprawiedliwość w miłości: księga pamiątkowa od Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego dla Jego Eminencji Józefa Kardynała Glempa

78 Ks. Piotr Kroczek 1) prawna posługująca się metodą prawniczą 36, 2) teologiczna posługująca się metodą teologiczną 37, 3) teologiczna posługująca się metodą prawniczą 38, 4) teologiczna i prawna zarazem posługująca się metodą zarówno teologiczną, jak i prawną 39. Zdaniem R. Sobańskiego metodycznie teoria prawa kościelnego powinna posuwać się od opisu kościelnego zjawiska prawnego, by przez wnioskowanie indukcyjne wyprowadzić wnioski uogólniające. Prezentowana dyscyplina kanoniczna nie wykłada norm obowiązujących, lecz opisuje źródła prawa kościelnego, czyli ustawy, zwyczaje prawne i wypływające z nich normy prawne. Tę dyscyplinę interesuje powstawanie norm, wzajemne zależności, obowiązywanie, uzasadnienie, ich słuszność. Do zakresu teorii prawa należą takie tematy, jak: stanowienie prawa, wykładnia prawa, realizacja, czyli stosowanie i przestrzeganie prawa 40. Kanonista nie może stronić od tych tematów, nie wolno mu bowiem zatracić prawnej tożsamości swojej dyscypliny 41. Co więcej, zagadnienia te mają wielkie znaczenie dla funkcjonowania prawa we wspólnocie wiernych, przecież: [ ] między praktyką i teorią prawa zachodzi sprzężenie zwrotne 42. Co więcej, w tych w dwudziestą rocznicę posługi prymasowskiej, oprac. W. Chrostowski, Warszawa 2001, s. 131 151. 36 J. Hervada, El ordenamiento canonico. Aspectos centrales de la construcción del concepto, Pamplona 1966. 37 E. Corecco, Theologie des Kirchenrechts: methodologische Ansätze, t. 4 z serii Canonistica: Beiträge zur Kirchenrecht, Trier 1980. 38 K. Mörsdorf, Wort und Sakrament als Bauelemente der Kirchenverfassung, Archiv für katholisches Kirchenrecht 134 (1965), s. 72 79. 39 G. May, A. Egler, Einführung in die kirchenrechtliche Methode, Regensburg 1986. 40 Por. R. Sobański, Teoria prawa, s. 24. 41 R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 31 (1988), nr 1 2, s. 12. 42 R. Sobański, Teoria prawa, s. 26; por. R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 31 (1988), nr 1 2, s. 3.

Teoria prawa kanonicznego 79 zagadnieniach teoretyk kościelnego prawa dostrzec musi znaki rzeczywistości kościelnej 43, pojmować je i interpretować mając na oku tajemnicę Kościoła (tradenda respiciatur ad Mysterium Ecclesaiae) (OT 44 16, 4) 45. Bezsporna zdaniem R. Sobańskiego jest konieczność, zawsze jednak w świetle Ewangelii (por. GS 46 44), stosowania w kanonistyce osiągnięć świeckich nauk prawnych. Kanonistyka nie może jednak być biernym, receptywnym, epigonicznym naśladownictwem nauk prawnych. Właśnie to światło Ewangelii i wzięcie pod uwagę wiary w uprawianiu teorii prawa kościelnego ma zapewnić zachowanie kościelności prawa kościelnego 47. 43 R. Sobański, Teoria prawa, s. 25. 44 Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Decretum Optatam totius de institutione sacerdotali, 26 października 1965, AAS 58 (1966), s. 713 727; tekst łacińsko-polski: Sobór Watykański II, Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1986, s. 444 469. 45 W tym miejscu należy oddać głos teologii prawa kościelnego, zob. szerzej: R. Sobański, Zagadnienie wstępu do nauki prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 17 (1974) nr 1 2, s. 3 30; R. Sobański, Kościół jego konstytucja i prawo w tajemnicy zbawienia, Analecta Cracoviensia 8 (1976), s. 217 246; R. Sobański, Modell des Kirche-Mysteriums als Grundlage der Theorie des Kirchenrechts, Archiv für katholisches Kirchenrecht 145 (1976), s. 22 44; R. Sobański, Model Kościoła-tajemnicy jako podstawa teorii prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 21 (1978) nr 1 2, s. 39 60. 46 Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio pastoralis Gaudium et spes de Ecclesia in mundo huius temporis, 7 grudnia 1965, w: AAS 58 (1966), s. 1025 1115; tekst łacińsko-polski: Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1986, s. 830 987. 47 R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 31 (1988), nr 1 2, s. 11 12.

80 Ks. Piotr Kroczek 4. Aplikacja dorobku świeckiej teorii prawa Wśród wielu zagadnień poruszanych przez R. Sobańskiego w kościelnej teorii prawa, wydaje się, że szczególnie ważne miejsce zajmują dwa tematy, a mianowicie: 1) ustawa kościelna, 2) norma kanoniczna 48. Zagadnienia dotyczące tych tematów są powszechnie znane i dyskutowane w świeckiej teorii prawa, lecz teoretyk prawa kościelnego dostrzega w nich płaszczyznę obcą badaczom, zajmującym się teorią prawa o rodowodzie pozytywistycznym, a mianowicie widzi w nich jak to już zostało wcześniej powiedziane znaki rzeczywistości kościelnej 49. a) Ustawa kościelna Definicja ustawy, zaproponowana przez św. Tomasza, brzmi: rationis ordinatio ad bonum commune, ab eo qui curam communitatis habet, promulgata 50. Takie ujęcie podstawowego aktu normatywnego było krytykowane. Wskazywano na potrzebę rewizji tej definicji w oparciu o różne argumenty 51. Profesor R. Sobański widział tę definicję jako niewłaściwą dla kościelnego aktu normatywnego, przede wszystkim dlatego, że pochodzi ona z czysto filozoficznej analizy życia społecznego i nie bierze pod uwagę ponadnaturalnych elementów tworzących wspólnotę wiernych. Ta wspólnota zaś jest zrozumiała jedynie poprzez wiarę 52. 48 Zob. W. Góralski, Teoria prawa kościelnego, s. 18. 49 R. Sobański, Teoria prawa, s. 25. 50 ST, I II, q. 90, a. 4 co. 51 Zob. np. G. Michiels, Normae generales iuris canonici, t. 1, Parisiis Tornaci Romae 1949, s. 112 113; E. Corecco, Ordinatio rationis o ordinatio fidei? Appunti sulla definizione della legge canonica, Communio 36 (1977), s. 48 69. 52 R. Sobański, Teoria prawa, s. 114.

Teoria prawa kanonicznego 81 Wprawdzie Kościół jest prawdziwą społecznością, czyli, że podlega prawom życia społecznego, jednak w Kościele i przez Kościół działa Duch Święty, co sprawia, że Kościół jest społecznością wyniesioną do porządku nadprzyrodzonego i staje się wspólnotą (communio) 53. To wyniesienie wprawdzie nie eliminuje cech właściwych każdej innej społeczności, jednak decyduje o tym, że to właśnie wiara staje się czynnikiem w pierwszym rzędzie porządkującym Kościół 54. Według R. Sobańskiego kościelną prawną formą realizacji wiary jest ustawa. Można powiedzieć, że życie według zasad wiary zostaje ujęte w normy prawne 55. Słusznym zdaniem profesora, aczkolwiek jedynie wstępnie, jest stwierdzenie, iż lex ecclesiastica est ordinatio fidei 56. Rozum bowiem nie może być głównym ani równoprawnym wobec czynnika wiary elementem porządkującym bosko-ludzką społeczność. Także twierdzenie lex est ordinatio fidei et rations jest nieuprawnione. Pojęcia fides oraz ratio bowiem nie powinny być zestawiane niejako na równi 57. Jednocześnie, nie wyklucza to udziału rozumu w powstaniu ustawy Kościelnej, bowiem fides querens intellectum. Rola rozumu polega jednak na odczytaniu wiary przez życie oraz zastosowaniu technik prawnych do opisu tego życia i nadaniu wiążącego (normatywnego) charakteru sformułowaniom tego opisu. Stąd też zdaniem profesora ustawa kościelna to: akt prawny przełożonego kościelnego posiadającego władzę prawodawczą, ujęty gene- 53 Szeroko zob. R. Sobański, Inspiracje dla zagadnienia rozwoju wypływające z kanonicznego pojęcia communio, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 8 (1975), s. 259 269. 54 R. Sobański, Ustawa kościelna ordinatio rationis czy ordinatio fidei?, Collectanea Theologica 48 (1978) fascicle I, s. 28 29. 55 Tamże, s. 33. 56 Krytyka takiego stanowiska zob. L. Örsy, Corecco s Theology of Canon Law: a Critical Appraisal, The Jurist 53 (1993), s. 186 198. 57 R. Sobański, Ustawa kościelna..., s. 31.

82 Ks. Piotr Kroczek ralnie, urzędowo ogłoszony, ustalający normy prawne mające służyć urzeczywistnieniu wspólnoty (communio) 58. Takie zdefiniowanie ustawy prowadzi do praktycznego wniosku, takiego choćby jak ten, że prawodawca kościelny stanowiący ustawy powinien być człowiekiem wiary lub co najmniej wziąć pod uwagę wiarę w swojej pracy jako czynnik warsztatowy 59. Wiara jest konieczna m.in. dla określenia przedmiotu regulacji 60, stanowi o celu ustawy 61, ma znaczenie jako wyznacznik własnej postawy prawodawcy, co przekłada się na autorytet prawodawcy i w rezultacie na recepcję norm przez wiernych 62. b) Norma kanoniczna Norma kanoniczna, a szczegółowo jej powstanie, struktura, funkcjonowanie, należy do klasycznych problemów teorii prawa. Zdaniem R. Sobańskiego także to zagadnienie powinno być ukazywane z punktu widzenia kanonisty 63. Znamienne jest, że ksiądz Sobański chętnie w tym zakresie posiłkował się polską teorią prawa, która rozdziela pojęciowo przepis 58 R. Sobański, Teoria prawa, s. 122. 59 R. Sobański, Kościół prawo zbawienie, s. 364; R. Sobański, Szkoły kanonistyczne, s. 102, przyp. 68. 60 Zob. szerzej R. Sobański, Przedmiot normy kanonicznej, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 21 (1988), s. 19 30; R. Sobański, Zasięg normy kanonicznej, w: Prawo Kanoniczne 34 (1991) nr 3 4, s. 27 50. 61 Zob. szerzej R. Sobański, Zbawcza funkcja prawa kościelnego, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 6 (1973), s. 157 169; R. Sobański, Duch i funkcja prawa kościelnego, Prawo Kanoniczne 27 (1984) nr. 1 2, s. 15 39. 62 Zob. szerzej R. Sobański, Recepcja normy kanonicznej, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 23/24 (1990 91), s. 77 85; R. Sobański, Recepcja prawa w Kościele, Prawo Kanoniczne 46 (2003) nr 3 4, s. 3 14. Na temat innych czynników kształtujących autorytet prawodawcy zob. P. Kroczek, The Art of Legislation, Kraków 2012, s. 72 75; P. Kroczek, Authority of Bishop as Legislator, Angelicum 87 (2010) fasc. 4, s. 911 922. 63 R. Sobański, Teoria prawa, s. 20.

Teoria prawa kanonicznego 83 prawny od normy prawnej 64. Przepisem można określić zdanie w sensie gramatycznym tworzące tekst normatywny wyraźnie wyróżnione graficznie i zwykle stosownie oznaczone jako np. artykuł, paragraf czy ustęp. Natomiast norma prawna to norma postępowania, która w sposób jednoznaczny określonemu podmiotowi, w określonych okolicznościach nakazuje (zakazuje) określone zachowanie, uchwalona, ustanowiona (uznana) przez kompetentny organ władzy 65. Podobne definicje do tych klasycznych proponował w swoich pracach R. Sobański. Według profesora: Przepisy to zdania, z których składa się ustawa, zaś norma prawna to reguła postępowania w nich zakodowana 66. To rozdzielenie na przepis i normę jest powszechne w prawoznawstwie świeckim na gruncie polskiej kultury prawnej 67, lecz zasadniczo nie jest znane prawodawcy kościelnemu. W kanonistyce używa się bowiem synonimicznie tych nazw, choć, należy zauważyć, nie utożsamia ich. Przepisy bowiem nie są jedyną formą obowiązują- 64 Rozróżnienia tego wedle kryterium pojęciowego, jakiego dokonał Z. Ziembiński, Przepis prawny a norma prawna, Ruch Prawniczy i Ekonomiczny (1960) nr 1, s. 105 122. 65 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2012, s. 14. 66 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa, s. 55, zob. R. Sobański, Teoria prawa, s. 143. 67 W derywacyjnej koncepcji wykładni prawa autorstwa Z. Ziembińskiego (zob. Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966), a rozwiniętej przez M. Zielińskiego (zob. tenże, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972) to rozróżnienie jest fundamentalne. W innych koncepcjach wykładni, np. w semantyczno-intensjonalnej (klaryfikacyjnej) koncepcji wykładni tekstu prawnego autorstwa J. Wróblewskiego (zob. tenże, Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego, Warszawa 1959 oraz W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1980), nie przywiązuje się wagi do różnicy pomiędzy przepisem prawnym a normą prawną. Wedle J. Nowackiego [ ] nie ma żadnych argumentów rzeczowych, które przemawiałyby przeciw możliwości takiego właśnie zamiennego posługiwania się omawianymi pojęciami.

84 Ks. Piotr Kroczek cego w Kościele prawa 68. Profesor R. Sobański nie tylko dostrzegał, że nie zawsze różnicuje się dostatecznie pojęcia przepis i norma prawna w prawie kościelnym 69, lecz także opowiadał się konsekwentnie za posługiwaniem się takim rozdziałem 70. Pisał: Norma może znajdować się w ustawie w stanie gotowym (tzn. określającym w jednym zdaniu, kto, w jakich okolicznościach i jak ma się zachować) wymagającym jedynie zastosowania, czyli stwierdzenia, że określony przypadek podpada pod stan określony w sposób generalny w normie i wtedy norma pokrywa się z przepisem. Częściej, jednak trzeba ją dopiero dla konkretnych faktycznych lub hipotetycznych przypadków skonstruować przez zebranie i interpretację wchodzących w grę przepisów prawa 71. Stosowane przez profesora rozróżnienie na normę i przepis ma praktyczne znaczenie. Implikuje konieczność porzucenia absolutnego traktowania zasady clara non sunt interpretanda 72. Profesor Sobański stał bowiem na stanowisku, iż Nie do przyjęcia wydaje się twierdzenie uważane przez wielu autorów za aksjomat, że słowa jasne nie podlegają interpretacji 73. Taki punkt wyjścia domaga się dokonania wykładni prawa przy każdym stosowaniu prawa. Interpretacja taka jest potrzebna, ponieważ analiza językowa przepisu daje jedynie wstępną orientację, co do jego treści. Dodatkowo bywa, iż składniki normy prawnej rozproszone są w wielu przepisach oraz, że przepisy 68 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa, s. 54 55. 69 Tamże, s. 52 53, 93; R. Sobański, Metodologia prawa kanonicznego, Warszawa 2009, s. 88 89 i 133 135. 70 R. Sobański, Teoria prawa, s. 143. 71 Tamże, s. 159. 72 Szeroko o tej zasadzie zob. P. Kroczek, Zasada clara non sunt interpretanda w prawie kanonicznym, Kraków 2005. 73 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa, s. 154.

Teoria prawa kanonicznego 85 zawierają wyrażenia nieostre i niedookreślone, które wymagają dookreślenia 74. Zakończenie Praca kanonisty powinna być prowadzona w oparciu o krytyczne wykorzystanie aktualnych standardów i osiągnięć metodologicznych obowiązujących w naukach prawnych. Jak dosadnie napisał R. Sobański: Kanonista wśród prawników jest oryginalny, ale nie może być zacofany 75. Należy więc zdecydowanie popierać postulat prawnej poprawności prawa kościelnego 76, który służy nie tylko technicznej czy zewnętrznej stronie prawa, ale i jego istocie czy też głębi. Precyzja prawna służy bowiem jakości teologicznej tego prawa 77. Nie budzi wątpliwości prawdziwość zdania, iż: Wśród nauk prawnych zadomowiła się teoria prawa, której wypracowanie uchodzi za wyraz ich dojrzałości metodologicznej 78. Trzeba jasno stwierdzić, że dzięki R. Sobańskiemu to zdanie jest prawdziwe także w odniesieniu do prawa kanonicznego. Nie tylko był jednym z pierwszych kanonistów, którzy podłożyli podwaliny pod teorię prawa jako dyscyplinę nauki prawa kanonicznego, lecz także znacząco i oryginalnie przyczynił się do jej rozwoju 79. 74 Tamże, s. 150 152. 75 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 2: Teologia prawa, s. 160. 76 Szeroko o tym postulacie, zob. G. Söhngen, Grundfragen einer Rechtstheologie, München 1962. 77 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kościelnego, t. 2: Teologia prawa, s. 160. 78 R. Sobański, Teoria prawa, s. 7; R. Sobański, Sytuacja metodologiczna, s. 9. 79 Por. W. Góralski, Teoria prawa kościelnego, s. 9 i 20.