Roman Leszek Polkowski ZAWARTOŚĆ AKTOWA ZESPOŁU ODDZIAŁU PERSONALNEGO WOJSKA POLSKIEGO 1944 1945 Jeden z najbogatszych w materiały zespołów spośród tych, których inwentarze ukazały się ostatnio drukiem jako IV część inwentarzy Ludowego Wojska Polskiego, jest zespół Oddziału Personalnego WP. Powstały jesienią roku 1944 Oddział Personalny WP początkowo w składzie Sztabu Głównego WP później zaś działający jako samodzielna instytucja wchodząca w skład Naczelnego Dowództwa WP, odegrał w okresie działań wojennych niezwykle ważną rolę. Był on bowiem instytucją, której podstawowym zadaniem było zapewnienie odpowiednio licznych i jakościowo możliwie najlepszych kadr oficerskich dla organizującego się i będącego w stanie ciągłego rozwoju Wojska Polskiego. Centralny charakter tej instytucji sprawiał, że była ona zwierzchnikiem wszystkich organów i komórek personalnych działających w instytucjach, związkach i jednostkach wojskowych. Poprzez podległe sobie organa personalne Oddział organizował prace i kontrolował całość zagadnień związanych z obsadzaniem etatowych stanowisk oficerskich w instytucjach i jednostkach wszystkich rodzajów wojsk i służb. Ponadto Oddział Personalny WP prowadził szczegółową ewidencję wszystkich pełniących służbę w wojsku oficerów z uwzględnieniem strat poniesionych przez ten korpus w trakcie działań bojowych. Wreszcie ważnym odcinkiem pracy oddziału było załatwianie wszystkich spraw awansowych i odznaczeniowych, a także problemów natury dyscyplinarnej i karnej. Zespół akt Oddziału Personalnego WP, obok materiałów własnych zawiera odziedziczone po wojnie akta oddziałów i komórek personalnych instytucji i do- 152
wództw wchodzących w czasie wojny w skład Naczelnego Dowództwa WP 1. Fakt ten niezmiernie wzbogacił materiały zawarte w zespole i spowodował, że obrazują one niemal całokształt problemów kadrowych ludowego Wojska Polskiego w latach 1944 1945, a nawet i okresu wcześniejszego. Występują bowiem w tym zespole materiały dotyczące dziejów 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i 1 Armii Polskiej w ZSRR, a więc okresu poprzedzającego powstanie samego Oddziału Personalnego WP. Można więc bez obawy popełnienia większej nieścisłości zaryzykować stwierdzenie, że na podstawie zachowanych w zespole materiałów archiwalnych możliwe jest zrekonstruowanie O de B całości Wojska Polskiego z lat 1943 1945, a także scharakteryzowanie i wnikliwe dokonanie analizy kadry oficerskiej WP pod kątem pochodzenia społecznego, narodowości, wieku, wykształcenia itp. Zespół Oddziału Personalnego podzielić można umownie na trzy podstawowe grupy akt odpowiadające w zasadzie strukturze organizacyjnej instytucji oraz zadaniom i kompetencjom komórek, które je wytworzyły. Pierwsza z nich to akta Wydziału Podziału i Doboru Kadr (73 j.a.) zawierające materiały statystyczne i opisowe a dotyczące spraw związanych z obsadzeniem etatowych stanowisk oficerskich w jednostkach i instytucjach WP. Do nich zaliczyć należy przede wszystkim rozkazy personalne Naczelnego Dowództwa WP wyznaczające i zatwierdzające oficerów na stanowiskach w różnych rodzajach wojsk i służb. Jest to materiał niewątpliwie pierwszorzędnej wagi. Uzupełniają go akta typu ewidencyjnego, a więc wszelkiego rodzaju księgi ewidencji skierowań oficerów, rejestry mianowań czy wreszcie wykazy oficerów skierowanych do jednostek, sporządzanie dla każdego rodzaju wojska oddzielnie. Samodzielną, w pewnym sensie, grupkę akt stanowią zgłoszenia i zapotrzebowania nadsyłane do Oddziału Personalnego przez jednostki i instytucje WP, traktujące o brakach kadrowych i wakujących stanowiskach. Pokrewne treściowo tym materiałom są plany zapełnienia luk w obsadach personalnych zgłaszających jednostek i związanych z tym koniecznych przesunięć etatowych, opracowane już w Oddziale Personalnym WP. Często planom tym towarzyszą różnego rodzaju wykazy imienne oficerów kierowanych na wolne stanowiska bądź przewidzianych na etaty wyższe od dotychczas zajmowanych. Wśród wytworu kancelaryjnego Wydziału Podziału i Doboru Kadr interesują- 1 Są to akta oddziałów personalnych: Dowództwa Artylerii WP, Dowództwa Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych WP, Departamentu WOP i Głównego Kwatermistrzostwa WP przekazane oddziałowi z początkiem roku 1946 w związku z jego reorganizacją. CAW, Prot. 8/1101/65, k. 280. 153
cą grupę stanowią materiały dotyczące rezerw personalnych. Są to głównie sprawozdania wszystkich istniejących w roku 1945 rejonowych komend uzupełnień informujące o przebiegu oraz wynikach mobilizacji i rejestracji oficerów rezerwy 2. Sprawozdania te zawierają ciekawy, dla badacza zajmującego się tymi zagadnieniami, obraz stanu przetrzebionych przez wojnę i okupację zasobów mobilizacyjnych w różnych regionach Polski. Materiałem uzupełniającym problematykę jest dość obfita korespondencja. Wśród niej najciekawszą jest zapewne korespondencja prowadzona z oddziałem Kadr Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR i Oddziałami kadr dowództw rodzajów wojsk Armii Czerwonej. Odzwierciedla ona bowiem wszechstronną, wielką pomoc kadrową Armii Czerwonej udzieloną Wojsku Polskiemu w trudnym, początkowym okresie organizacyjnym. Wreszcie wspomnieć wypada o nielicznych wprawdzie, ale wartościowych aktach nie związanych z wojennymi dziejami ludowego Wojska Polskiego, jak np. akta weryfikacji oficerów, podoficerów i szeregowców Zgrupowania Piechoty Polskiej we Francji, pochodzące z końca roku 1945 3. Druga wielka, bo licząca 199 jednostek archiwalnych, grupa to akta zgromadzone w Wydziale Organizacyjno-Ewidencyjnym Kadr i Strat. Jest to przebogaty materiał ewidencyjny dotyczący kadry oficerskiej instytucji centralnych, dowództw, wielkich związków operacyjnych, związków taktycznych oraz niewielkich często samodzielnych jednostek WP. Granice chronologiczne tego materiału wykraczają poza okres istnienia Oddziału Personalnego WP 4 i sięgają jeszcze czasu organizowania 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a następnie 1 Armii Polskiej w ZSRR. Na czoło wysuwają się tu dwa rozkazy personalne 1 KPSZ w ZSRR nr 1 i 2 z roku 1943, w których figurują nazwiska wszystkich oficerów służących w jednostkach korpusu oraz skorowidz alfabetyczny do tych rozkazów 5. Do materiałów z tego okresu zaliczyć należy również: Spis etatowy obsady personalnej Głównego Sztabu Formowania Armii Polskiej w ZSRR i podobny dokument dotyczący same- 2 Są to materiały pochodzące z 54 rejonowych komend uzupełnień. 3 CAW, III-412-43. 4 Oddział Personalny WP powstał formalnie 8 sierpnia 1944 r. na podstawie rozkazu NDWP nr 3/org. początkowo, jak wspomniano na wstępie, w składzie Sztabu Głównego WP. Istotną jednak działalność, jako instytucja samodzielna; podjął oddział dopiero we wrześniu 1944 r. Por. Organizacja i działania bojowe LWP w latach 1943 1945, t. 1, Warszawa 1958, s. 113. 5 CAW, III-412-74 i 75. 154
go Dowództwa 1 AP w ZSRR 6, a więc organów, które w okresie przed 22 lipca 1944 r. dzieliły między siebie kompetencje i funkcje Naczelnego Dowództwa Polskich Sił Zbrojnych na terenie Związku Radzieckiego 7. Dodać tu jeszcze można zestawienia statystyczne ilości oficerów przybyłych do 1 AP w ZSRR z różnych środowisk i rejonów. Akta ewidencyjne wytworzone w późniejszym okresie można podzielić, wedle charakteru formalnego i zawartości treściowej, na kilka rodzajów. Jeden z nich to spisy, wykazy i księgi ewidencji oficerów centralnych organów dowodzenia, dowództw związków bądź nawet całych związków operacyjnych, czy wreszcie całych rodzajów wojsk i służb. Po nich wymienić należy bardzo liczną grupę wykazów etatowych. Dotyczą one również wszystkich szczebli organizacyjnych od najwyższego począwszy. Niektóre z tych wykazów występują jako oddzielne jednostki archiwalne, inne w zbiorach podyktowanych rodzajem broni czy względami organizacyjnymi (związki operacyjne, taktyczne). Do rzędu interesujących zaliczyć można też dokumentację strat. Obejmuje ona szereg ksiąg ewidencyjnych zawierających nazwiska i dane o okolicznościach śmierci oficerów, którzy stracili życie w toku działań wojennych z różnych przyczyn. Są to więc oficerowie polegli na polu bitwy, zmarli w szpitalach i jednostkach służby sanitarnej w wyniku odniesionych ran, zmarli na skutek chorób, bądź zaginieni bez wieści. Jak gdyby podsumowaniem danych zawartych w tych księgach są specjalne rozkazy Naczelnego Dowództwa WP podające do wiadomości skreślenie z ewidencji wszystkich poległych, zmarłych i zaginionych oficerów. Ostatnią, bardzo bogatą grupę omawianego zespołu stanowią akta Wydziału Odznaczeń i Awansów (186 j.a.). Niewątpliwie najważniejszą, choć niewielką jej częścią są rozkazy NDWP o nadaniu odznaczeń i mian jednostkom WP, które wyróżniły się w walkach oraz dołączony do nich wykaz odznaczonych jednostek. Rozkazom tym towarzyszą charakterystyki bojowe zasłużonych jednostek uzasadniające nadanie odznaczenia 8. Znaleźć w nich można często ciekawe dane dotyczące walk i szlaku bojowego jednostek liniowych. Do materiałów o charakterze ogólnym zalicza się także Regulamin Medalu Zasłużonym na Polu Chwały 9. 6 CAW, III-412-83 i 84. 7 Dowództwo 1 AP w ZSRR spełniało jednocześnie rolę dowództwa związku operacyjnego i zwierzchnika całości Polskich Sił Zbrojnych na terenie Związku Radzieckiego. 8 Były to na ogół odznaczenia wysokie: Krzyż Grunwaldu III kl., Virtuti Militari V kl. czy też odznaczenia radzieckie. 9 CAW, III-412-276. 155
Najliczniej jednak reprezentowane w tej grupie są rozkazy nominacyjne i odznaczeniowe Naczelnego Dowództwa WP oraz dołączone do nich często wnioski awansowe i odznaczeniowe. Archiwalia te nierzadko zawierają ciekawe wiadomości dotyczące awansowanych czy odznaczonych osób w postaci opisów ich czynów lub charakterystyk bojowych. Z tej masy materiałów awansowych wyodrębniają się wyraźnie akta promocji w szkołach oficerskich i to nie tylko polskich, ale i radzieckich, w których szkolili się oficerowie przeznaczeni dla 1 Armii Polskiej w ZSRR w okresie jej organizowania. Wymienić tu można dla przykładu Akt zakończenia kursu dla oficerów polskich w 2 Gorkowskiej Szkole Pancernej 10, czy protokół zakończenia kursów dla oficerów polskich w radzieckich szkołach broni pancernej. Uwagę zwracają też wnioski awansowe oficerów 1 KPSZ w ZSRR z grudnia 1943 r., a ponadto wnioski odznaczeniowe za wysługę lat w Armii Czerwonej. Grupę akt Wydziału Odznaczeń i Awansów uzupełniają arkusze ewidencji personalnej oficerów, zaświadczenia o przebiegu służby i wreszcie mniej chlubne akta Oficerskich Sądów Honorowych wraz z wykazami zasądzonych oficerów. Zespół Oddziału Personalnego WP kończą akta kancelarii (21 j.a.), wśród których na uwagę zasługują rozkazy organizacyjne Dowództwa Formowania Armii Polskiej w ZSRR i Naczelnego Dowództwa WP oraz rozkazy wewnętrzne oddziału. Zastanawia natomiast niemal całkowity brak w zespole materiałów charakteru normatywnego, regulujących pracę organów personalnych Wojska Polskiego. Można sądzić, że w nieznanych okolicznościach i dla niewiadomych celów, zostały one wyłączone z zespołu, do którego już nie powróciły. * * * Zespół Oddziału Personalnego WP liczy ogółem 479 jednostek archiwalnych. Został on scalony i opracowany dopiero w ostatnim czasie, przez co stał się w pełni dostępny dla badaczy. Mimo pewnych luk i braków w materiale zespół ten stanowi znaczną bazę źródłową dla badaczy zagadnień i polityki kadrowej WP, a ponadto posiada cenne materiały uzupełniające dla badania dziejów ubogich często w dokumenty jednostek LWP. 10 CAW, III-412-279 i 292. 156