Bóg z pogranicza Obraz Boga osób z patologią osobowości typu borderline
Serdecznie dziękuję Prof. dr hab. Halinie Grzymała-Moszczyńskiej za całą okazaną pomoc, cierpliwość i wiarę w moje możliwości, mojemu serdecznemu przyjacielowi i redaktorowi tej książki dr. Adamowi Anczykowi za mentalne i realne wsparcie, a także całej mojej rodzinie za wiarę w sens tego, co robię, która sprawiła, że mogłam zająć się tym, co kocham.
Agnieszka Krzysztof-Świderska Bóg z pogranicza Obraz Boga osób z patologią osobowości typu borderline AKADEMIA IGNATIANUM W KRAKOWIE WYDAWNICTWO WAM KRAKÓW 2017
Akademia Ignatianum w Krakowie, 2017 ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 39 99 620 faks 12 39 99 501 wydawnictwo@ignatianum.edu.pl www.wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Filozoficznego Akademii Ignatianum w Krakowie Recenzenci Dr hab. Bartłomiej Dobroczyński Prof. dr hab. Stanisława Steuden Redakcja Adam Anczyk Korekta Ewa Głowiak Opracowanie typograficzne i łamanie Piotr Druciarek Projekt okładki Wojciech Suchy Przygotowanie okładki do druku Andrzej Sochacki ISBN 978-83-7614-323-1 (AIK) ISBN 978-83-277-1395-7 (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254-255 faks 12 62 93 496 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel. 12 62 93 260 e.wydawnictwowam.pl
SPIS TREŚCI WSTĘP 7 I. PSYCHOANALITYCZNE PODEJŚCIE W ROZWAŻANIACH NA TEMAT OBRAZU BOGA 11 Freud i jego następcy 11 Koncepcja Any-Marii Rizzuto: obraz Boga jako złożony i dynamiczny proces zapoczątkowany w relacjach wczesnodziecięcych 23 II. BADANIA EMPIRYCZNE NAD OBRAZEM BOGA 33 Dotychczasowe badania empiryczne 33 Obraz Boga a psychopatologia 43 III. HISTORIA TERMINU ZABURZENIA Z POGRANICZA I TRUDNOŚCI DEFINICYJNE 53 Patologia osobowości z pogranicza a podejście objawowe 57 Rozwój poglądów na strukturę psychiczną osobowość w ujęciu psychodynamicznym 61 Pojęcie organizacji osobowości według Otto F. Kernberga 66 IV. BÓG Z POGRANICZA BADANIA WŁASNE 77 Wnioski z badań pilotażowych 77 Badanie obrazu Boga u osób z organizacją osobowości typu borderline 79 Historie przypadków pacjentów z lękiem przed obiektem 85 Historie przypadków pacjentów z kontrolą obiektu 98 Historie przypadków pacjentów z lękiem przed porzuceniem 115 Dyskusja przedstawionych przypadków 153 Refleksje końcowe 168 BIBLIOGRAFIA 171 INDEKS OSÓB 179 SUMMARY 183
WSTĘP W praktyce klinicznej często obserwuje się powiązanie między problemami natury psychologicznej a doświadczeniami religijnymi pacjenta (Schaap- -Jonker, Eurelings-Bontekoe i in., 2002). Relacja religijna jako centralny aspekt wierzeń w kulturze judeochrześcijańskiej wydaje się wpływać na całokształt życia religijnego. Obraz Boga, jaki posiada dana osoba, determinuje z kolei charakter tej relacji (Tisdale i in., 1997). Zależność ta dotyczy tak osób zdrowych, jak i osób zaburzonych psychicznie (Rizzuto, 1979). Poglądy na rolę religii w kształtowaniu się zdrowia i szeroko pojmowanego dobrostanu psychicznego oraz w powstawaniu i utrzymywaniu się patologii psychicznej przez wiele lat pozostawały pod wpływem prac Zygmunta Freuda (Rizzuto, 1979). Podkreślał on między innymi podobieństwo praktyk religijnych do nerwicy natręctw, co miało niekwestionowany wpływ na negatywny obraz wszelkich przejawów religijności, zwłaszcza wśród psychologów klinicznych i psychoterapeutów (Wulff, 1999). Nie bez znaczenia dla takiego podejścia pozostawała obecność objawów o treści religijnej w obrazie klinicznym wielu chorób psychicznych, a także występowanie zaburzeń psychicznych wśród przywódców religijnych i członków niektórych grup o takim charakterze (Grzymała-Moszczyńska, 2004). Obecnie porzuca się wizję religii wyłącznie jako czynnika patogennego. Zaczyna się doceniać jej neutralizujący wpływ na zaburzenia psychiczne i pomocną rolę w wychodzeniu z nich, czego koronnym przykładem są zaburzenia depresyjne (Grzymała-Moszczyńska, 2004; Wilkström, 1998). Docenia się znaczenie sfery duchowej dla dobrostanu psychicznego jednostki, podkreślane między innymi przez Światową Organizację Zdrowia (WHO, 1997). Znajduje to wyraz także w licznych badaniach nad praktykami religijnymi jako źródłem copingu (Grzymała-Moszczyńska, 2004; Pargament, 1997), a także, od strony
8 WSTĘP praktycznej, we współpracy wielu psychoterapeutów i całych ośrodków terapeutycznych z duszpasterzami (de Barbaro, 2001; Więź, 2004). Nie zawsze jednak opieka duchowa okazuje się mieć znaczącą rolę w wychodzeniu z zaburzeń psychicznych, istnieją bowiem takie ich formy, które ze swej natury uniemożliwiają duszpasterzowi skuteczną pomoc. Przykładem takiej właśnie patologii, która wydaje się być oporna na stabilizujące organizację psychiczną wpływy religii, są zaburzenia osobowości z pogranicza nerwicy i psychozy (borderline). Ogólna niezdolność do tworzenia stabilnych i satysfakcjonujących relacji w życiu takiego pacjenta przekłada się bowiem na niezdolność do tworzenia korzystnej relacji religijnej i prawidłowego obrazu Boga. Nawiązanie obfitujących w pozytywne skutki dla całokształtu funkcjonowania takiej osoby stosunków z duszpasterzem wydaje się być bardzo trudne, a niejednokrotnie wręcz niemożliwe (Vaughan, 2002). Jest to pierwsze, zgodnie z dostępną wiedzą, studium teoretyczne dotyczące w całości relacji religijnej/obrazu Boga u osób z zaburzeniami osobowości typu borderline. Jedyne, stosunkowo ubogie, dane empiryczne na ten temat pochodzą z pracy Schaap-Jonker i współpracowników, traktującej o związkach między zaburzeniami osobowości tak, jak zostały one ujęte klasyfikacji DSM-IV a obrazem Boga posiadanym przez jednostkę (Schaap - -Jonker, Eurelings-Bontekoe i in., 2002). Podstawą rozważań teoretycznych i przedstawionych analiz przypadków jest psychoanalityczna teoria relacji z obiektem, która okazała się być jak dotąd koncepcją, która najlepiej poradziła sobie zarówno z problematyką zaburzeń osobowości z pogranicza, jak i problematyką reprezentacji umysłowej Boga. Wartość eksplanacyjna tej teorii w obu dziedzinach jest, moim zdaniem, nie do przecenienia. W związku z rozważaniami nad relacją religijną, kluczową dla tej pracy teorią stała się koncepcja nieświadomej reprezentacji Boga, mającej dynamiczny charakter i będącej koniecznym i powszechnym produktem wczesnodziecięcych relacji z rodzicami, autorstwa Any-Marii Rizzuto. Należy przy tym zaznaczyć, że praca niniejsza jest pierwszą polską próbą posłużenia się tym konstruktem wyjaśniającym w celu rozważań nad obrazem Boga. W kwestii zaburzeń osobowości typu borderline wykorzystano przede wszystkim koncepcję organizacji osobowości Otto Kernberga (Kernberg, 1977). Należy przy tym zaznaczyć, że prace Kernberga były w dużej mierze inspirowane obserwacjami Margaret Mahler, efektem czego fazy rozwoju psychicznego w obu podejściach nakładają się na siebie (Mahler i in., 1971).
WSTĘP 9 Wybór ten był podyktowany w równym stopniu założeniami teorii Any-Marii Rizzuto, jak i zasługami obu autorów w opisywanej dziedzinie. Celem niniejszej książki jest próba przyjrzenia się relacji religijnej (obrazu Boga) osób cierpiących na zaburzenia osobowości z pogranicza, również w odniesieniu do osób cierpiących na inne rodzaje poważnych zaburzeń psychicznych, tudzież zdrowych. Wykorzystano w niej zarówno teoretyczne rozważania nad problemem, jak i w badaniach pilotażowych historie przypadków dziewięciu pacjentów, w tym trzech z diagnozą zaburzeń typu borderline. W celu zbadania nieświadomej reprezentacji Boga i obrazu rodziny tych osób, użyto tłumaczenia testu projekcyjnego, skonstruowanego przez Anę-Marię Rizzuto (God/Family Questionnaire), który pozwala na uchwycenie cech nieświadomej reprezentacji Boga i emocji z nią związanych, a także jej związku z sytuacją rodzinną osoby badanej (Rizzuto, 1979). Jest to pierwsza polska próba wykorzystania tego narzędzia. Niestety, metoda ta nie daje możliwości statystycznego opracowania jej rezultatów. Jako uzupełnienie wykorzystano również rysunki obrazu Boga, sporządzone przez badanych. Postawienie wstępnych hipotez może posłużyć za podstawę przyszłych badań empirycznych nad tym problemem, w tym również wykorzystujących w jakimś zakresie metody ilościowe, a zatem pozwalających na rozszerzenie otrzymanych rezultatów na całą populację osób, cierpiących na to specyficzne zaburzenie. Ponieważ zaburzenia osobowości z pogranicza są jednym z najczęściej diagnozowanych i najtrudniejszych w leczeniu zaburzeń, a zagadnienia religijne stanowią problem często obecny w psychoterapii osób z zaburzeniami osobowości, rozważania tego rodzaju i dane te mogą stanowić bezcenną wskazówkę zarówno dla klinicystów, jak i duszpasterzy. Pierwsza część książki traktuje o rozwoju psychoanalitycznego myślenia na temat obrazu Boga, przedstawia również teorię nieświadomej reprezentacji Boga Any-Marii Rizzuto oraz przegląd badań empirycznych, dotyczących tej problematyki. W części drugiej pokrótce przedstawiono problematykę zaburzeń z pogranicza. W części trzeciej natomiast umieszczone zostały teoretyczne rozważania nad specyfiką obrazu Boga osób z zaburzeniami z pogranicza, następnie w badaniach pilotażowych historie przypadku osób z tymi zaburzeniami z uwzględnieniem posiadanej przez nich reprezentacji Boga zestawione dla lepszego wyobrażenia problemu religijności osób zaburzonych osobowościowo z reprezentacjami Boga osób należących do dwóch innych grup osób z diagnozą schizofrenii i osób zdrowych. Następnie
10 WSTĘP przedstawiono badania właściwe, w których przeanalizowano pod kątem wykształconego obrazu Boga szesnaście historii przypadków pacjentów ze zdiagnozowaną organizacją osobowości z pogranicza. Pokuszono się również o pewne ogólne wnioski dotyczące obrazu Boga osób z organizacją osobowości typu borderline oraz ogólne refleksje natury metodologicznej. Dopiero tak wielostronne przyjrzenie się problemowi pozwala jedynie (a może aż) na wysunięcie hipotez, dotyczących relacji religijnej osób z tym jednym z poważniejszych i bardziej dojmujących problemów psychiatrycznych.