Ocena prawidłowości masy ciała i wyliczanie zapotrzebowania na energię. Scenariusz lekcji

Ocena prawidłowości masy ciała i wyliczanie zapotrzebowania na energię Scenariusz lekcji Opracowanie: Anna Harton, Danuta Gajewska, Joanna Myszkowska-Ryciak, Sylwia Gudej na potrzeby programu Mądre żywienie, zdrowe pokolenie Opracowanie metodologiczne: Jan Amos Jelinek Warszawa, 2013

WSTĘP Szanowni Państwo, Oddajemy w Państwa ręce scenariusz lekcji dotyczącej zdrowego żywienia, przygotowany przez ekspertów Polskiego Towarzystwa Dietetyki, dostosowany do Podstawy Programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Zajęcia opisane w niniejszym scenariuszu zaplanowane są jako jednorazowe wydarzenie, mogące stanowić wprowadzenie do udziału w programie Mądre żywienie, zdrowe pokolenie oraz dalszej edukacji w zakresie zasad prawidłowego żywienia. Zajęcia zachęcają także do refleksji nad własną dietą. Główny cel zajęć: Uczeń potrafi ocenić prawidłowość swojej masy ciała w oparciu o wskaźnik BMI i oszacować własne zapotrzebowanie na energię Cel ten obejmuje cele szczegółowe: W scenariuszu dla szkół gimnazjalnych: 1. Uczeń potrafi ocenić i poprawnie zinterpretować wartości wskaźnika masy ciała BMI 2. Uczeń potrafi oszacować własne zapotrzebowanie na energię z uwzględnieniem podstawowej i ponadpodstawowej przemiany materii W scenariuszu dla szkół ponadgimnazjalnych: 1. Uczeń potrafi ocenić i poprawnie zinterpretować wartości wskaźnika masy ciała BMI 2. Uczeń potrafi oszacować własne zapotrzebowanie na energię z uwzględnieniem podstawowej i ponadpodstawowej przemiany materii 3. Uczeń potrafi określić wydatek energetyczny w zależności od poziomu aktywności fizycznej 2

Ocena prawidłowości masy ciała i wyliczanie zapotrzebowania na energię scenariusz lekcji dla uczniów szkół gimnazjalnych CZAS NIEZBĘDNY DO REALIZACJI ZAJĘĆ Scenariusz przygotowany został z myślą o jego realizacji w ramach jednej lekcji (45 min.) ze średniej wielkości klasą. ŚRODKI I POMOCE DYDAKTYCZNE siatki centylowe masy ciała, wzrostu, BMI dla dziewcząt i chłopców (załącznik 1) wzór na obliczanie wskaźnika masy ciała Body Mass Index (BMI) (załącznik 2) kryteria oceny wskaźnika masy ciała BMI (załącznik 3) materiał źródłowy, w tym tabele z normami (załącznik 4) całkowite zapotrzebowanie na energię (załącznik 5) wzór sprawozdania dla uczniów PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Przed przeprowadzeniem zajęć zalecamy lekturę rozdziału Energia (str. 18-30) publikacji Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja Jarosz M. (red.) (załącznik 4). Zawarte tam informacje pozwolą także nauczycielom innych przedmiotów niż biologia poznać podstawowe pojęcia niezbędne do przeprowadzenia zajęć z uczniami. 3

PRZEBIEG ZAJĘĆ Przebieg: I Cześć Wprowadzenie teoretyczne: Nauczyciel prezentuje różne rodzaje siatek centylowych (załącznik 1) i objaśnia ich zastosowanie w praktycznej weryfikacji parametrów stanu odżywienia (masy ciała, wzrostu). Nauczyciel podaje uczniom wzór do obliczania wskaźnika masy ciała BMI (załącznik 2) i wyjaśnia zasady jego interpretacji u dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia przy użyciu odpowiednich siatek centylowych (załącznik 3). Część praktyczna: Uczniowie na podstawie swojej masy ciała i wzrostu (zmierzonej w gabinecie pielęgniarskim lub deklarowanej w przypadku braku możliwości wykonania pomiaru) wyliczają wskaźnik masy ciała BMI. Wyliczoną wartość BMI uczniowie nanoszą na odpowiednie siatki centylowe i odczytują pasmo centylowe. Wyniki odnoszą do podanych wcześniej kryteriów i dokonują indywidualnej interpretacji. II Część Wprowadzenie teoretyczne: Nauczyciel wyjaśnia terminy: podstawowa przemiana materii, ponadpodstawowa przemiana materii oraz całkowite dzienne zapotrzebowanie na energię (na podstawie rozdziału Energia z publikacji Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja załącznik 4). Podaje metody oszacowania w oparciu o wzory empiryczne i aktywność fizyczną (załącznik 5). Nauczyciel wyjaśnia poszczególne komponenty całkowitego wydatku energetycznego i wskazuje na możliwości ich modyfikacji w zależności od aktywności fizycznej. Część praktyczna: Uczniowie wyliczają swoje indywidualne całkowite zapotrzebowanie na energię według wzoru podanego przez nauczyciela (załącznik 5) szacując w pierwszej kolejności podstawową przemianę materii a następnie dobierając odpowiedni współczynnik aktywności fizycznej. Wyliczoną wartość odnoszą do odpowiednich norm dla wieku i płci (załącznik 4) a następnie dokonują porównania. 4

ZAŁĄCZNIKI 1. Siatki centylowe według OLAF http://olaf.czd.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=97:wynikiprojektu-siatki-centylowe&catid=21:wyniki&itemid=22 2. Wzór na obliczenie BMI: BMI [kg/m2]= masa ciała [kg] / wzrost2 [m] 3. Kryteria oceny wskaźnika masy ciała BMI Dla dzieci i młodzieży do lat 18 z wykorzystaniem siatek centylowych BMI (według OLAF) kryteria według WHO, gdzie: <3 centyl znaczny niedobór masy ciała <10-3 centyl niedobór masy ciała <25-10 centyl szczupłość 25-75 centyl prawidłowa masa ciała (zakres wąskiej normy) >75-90 centyl tendencja do nadwagi >90-97 centyl nadwaga >97 centyl otyłość 4. Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja (red.) Jarosz M IŻŻ, Warszawa 2012. http://mail.izz.waw.pl/~it/normy/normyzywienianowelizacjaizz2012.pdf w tym: Rozdział " Energia Jarosz M., Traczyk I., Rychlik E. (s.18-31). w tym: Tabela 2. Normy na energię dla niemowląt, dzieci i młodzieży, ustalone na poziomie zapotrzebowania energetycznego grupy (EER) (s.27) 5. Całkowite dzienne zapotrzebowanie na energię (z ang. Estimated Energy Requirement, EER) wyliczane jest na podstawie trzech komponentów, według następującego wzoru: EER (kcal/dobę) = podstawowa przemiana materii (PPM) + termogeneza indukowana pożywieniem + wydatek energetyczny związany z aktywnością fizyczną W praktyce, w obliczeniach termogeneza jest najczęściej pomijana, wtedy wzór wygląda jak niżej: EER (kcal/dobę) = PPM x współczynnik aktywności fizycznej 5

PPM dla dzieci i młodzieży 10-18 lat według FAO/WHO/UNU Expert Consultation (2004) dla dziewcząt: 13,384 x M+692,6 dla chłopców: 17,686 x M+658,2 gdzie: M - masa ciała w kilogramach Aktywność fizyczna, dla dzieci i młodzieży do 18 lat według współczynników: mała 1,4 umiarkowana 1,7 duża 2,0 6

WZÓR SPRAWOZDANIA - GIMNAZJALIŚCI TEMAT LEKCJI OCENA PRAWIDŁOWOŚCI MASY CIAŁA I WYLICZANIE ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ NAUCZYCIEL PROWADZĄCY. DATA. IMIĘ I NAZWISKO UCZNIA...... I część praktyczna (do indywidualnego wykonania) Polecenie: 1. Na podstawie swojej masy ciała i wzrostu (zmierzonej w gabinecie pielęgniarskim lub deklarowanej w przypadku braku możliwości wykonania pomiaru) wylicz wskaźnik masy ciała BMI. 2. Otrzymaną wartość nanieś na odpowiednią siatkę centylową i odczytaj wartość pasma centylowego. 3. Zinterpretuj otrzymany wynik. Dane ucznia potrzebne do wykonania I części Masa ciała (kg).. Wzrost (m)... Wyniki I części Wartość BMI (kg/m2). pasmo centylowe. Interpretacja wyniku. II część praktyczna (do indywidualnego wykonania) Polecenie: 1. Wylicz swoje całodzienne zapotrzebowanie na energię. 2. Wyliczoną wartość odnieś do norm dla wieku i płci a następnie porównaj wartości. 3. Dokonaj symulacji jak zmienia się twój wydatek energetyczny w zależności od wartości współczynnika aktywności fizycznej. Wyniki II części: PPM (podstawowa przemiana materii) =.... kcal/dobę Wsp. aktywności fizycznej =.. EER (całkowite zapotrzebowanie na energię) = x = kcal/dobę Zapotrzebowanie na energię według norm (kcal/dobę).. 7

Ocena prawidłowości masy ciała i wyliczanie zapotrzebowania na energię scenariusz lekcji dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych CZAS NIEZBĘDNY DO REALIZACJI ZAJĘĆ Scenariusza przygotowany został z myślą o jego realizacji w ramach jednej lekcji (45 min.) ze średniej wielkości klasą. ŚRODKI I POMOCE DYDAKTYCZNE siatki centylowe masy ciała, wzrostu, BMI dla dziewcząt i chłopców (załącznik 1) wzór na obliczanie wskaźnika masy ciała Body Mass Index (BMI) (załącznik 2) kryteria oceny wskaźnika masy ciała BMI (załącznik 3) materiał źródłowy, w tym tabele z normami (załącznik 4) całkowite zapotrzebowanie na energię (załącznik 5) rozkład całkowitej energii diety na poszczególne posiłki (załącznik 6) tabela wydatku energetycznego podczas różnych form aktywności fizycznej (załącznik 7) wzór sprawozdania dla uczniów PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Przed przeprowadzeniem zajęć zalecamy lekturę rozdziału Energia (str. 18-30) publikacji Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja Jarosz M. (red.) (załącznik 4). Zawarte tam informacje pozwolą także nauczycielom innych przedmiotów niż biologia poznać podstawowe pojęcia niezbędne do przeprowadzenia zajęć z uczniami. 8

PRZEBIEG ZAJĘĆ I Część Wprowadzenie teoretyczne: Nauczyciel prezentuje różne rodzaje siatek centylowych (załącznik 1) i objaśnia ich zastosowanie w praktycznej weryfikacji parametrów stanu odżywienia (masy ciała, wzrostu). Nauczyciel podaje uczniom wzór do obliczania wskaźnika masy ciała BMI (załącznik 2) i wyjaśnia zasady jego interpretacji u dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia przy użyciu odpowiednich siatek centylowych oraz u młodych dorosłych (powyżej 18 roku życia) w odniesieniu do kryteriów BMI (załącznik 3). Uwaga! Kryteria weryfikacji BMI są zależne od wieku, inne dla dzieci <18 lat a inne dla młodych dorosłych >18 lat. Część praktyczna: Uczniowie na podstawie swojej masy ciała i wzrostu (zmierzonej w gabinecie pielęgniarskim lub deklarowanej w przypadku braku możliwości wykonania pomiaru) wyliczają wskaźnik masy ciała BMI. Wyliczoną wartość BMI uczniowie w wieku poniżej < 18 lat nanoszą na odpowiednie siatki centylowe i odczytują pasmo centylowe a odczytane wyniki odnoszą do podanych wcześniej kryteriów. Wyliczoną wartość BMI uczniowie w wieku poniżej > 18 lat odnoszą do kryteriów BMI dla dorosłych. Wszyscy dokonują indywidualnej interpretacji. II Część Wprowadzenie teoretyczne: Nauczyciel wyjaśnia terminy: podstawowej przemiany materii i ponadpodstawowej przemiany materii oraz całkowitego dziennego zapotrzebowania na energię (na podstawie rozdziału Energia z publikacji Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja załącznik 4). Podaje metody oszacowania zapotrzebowania energetycznego w oparciu o wzory empiryczne (załącznik 5). Nauczyciel wyjaśnia poszczególne komponenty całodobowego wydatku energetycznego i wskazuje na możliwości jego modyfikacji w zależności od aktywności fizycznej. Część praktyczna: Uczniowie wyliczają swoje indywidualne zapotrzebowanie na energię według wzoru podanego przez nauczyciela (załącznik 5) szacując w pierwszej kolejności podstawową przemianę materii a następnie dobierając charakterystyczny dla siebie współczynnik aktywności fizycznej. Wyliczoną wartość odnoszą do odpowiednich norm dla wieku i płci (załącznik 4). Uczniowie analizują jak zmienia się ich wydatek energetyczny w ciągu dnia w zależności od zmiennego poziomu aktywności fizycznej (dobór różnych 9

współczynników aktywności fizycznej). W dalszej kolejności uczniowie planują rozkład uzyskanej wartości energetycznej na poszczególne posiłki w zależności od ich liczby w ciągu dnia (model 3, 4 i 5 posiłków) (według załącznika 6). Uczniowie wyliczają czas trwania wybranych form aktywności fizycznej potrzebny do wydatkowania energii spożytej z przykładowymi produktami (załącznik 7). 10

ZAŁĄCZNIKI 1. Siatki centylowe według OLAF http://olaf.czd.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=97:wynikiprojektu-siatki-centylowe&catid=21:wyniki&itemid=22 2. Wzór na obliczanie BMI BMI [kg/m2]= masa ciała [kg] / wzrost2 [m] 3. Kryteria oceny wskaźnika masy ciała BMI Dla dzieci i młodzieży do lat 18 z wykorzystaniem siatek centylowych BMI (według OLAF) kryteria według WHO, gdzie: <3 centyl znaczny niedobór masy ciała <10-3 centyl niedobór masy ciała <25-10 centyl szczupłość 25-75 centyl prawidłowa masa ciała (zakres wąskiej normy) >75-90 centyl tendencja do nadwagi >90-97 centyl nadwaga >97 centyl - otyłość Dla młodych dorosłych > 18 lat kryteria według WHO, gdzie: BMI <18.5 kg/m2 niedobór masy ciała BMI 18.5-24.9 kg/m2 prawidłowa masa ciała BMI 25-29.9 kg/m2 nadwaga BMI >30 kg/m2 otyłość 4. Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja (red.) Jarosz M IŻŻ, Warszawa 2012. http://mail.izz.waw.pl/~it/normy/normyzywienianowelizacjaizz2012.pdf w tym: Rozdział " Energia Jarosz M., Traczyk I., Rychlik E. (s.18-31). w tym: Tabela 2. Normy na energię dla niemowląt, dzieci i młodzieży, ustalone na poziomie zapotrzebowania energetycznego grupy (EER) (s.27) Tabela 3. Normy na energię dla mężczyzn, ustalone na poziomie zapotrzebowania energetycznego grupy (EER) (s.28) Tabela 4. Normy na energię dla kobiet, ustalone na poziomie zapotrzebowania energetycznego grupy (EER) (s.29) 11

5. Całkowite dzienne zapotrzebowanie na energię (z ang. Estimated Energy Requirement, EER) wyliczane jest na podstawie trzech komponentów, według wzoru jak niżej: EER (kcal/dobę) = podstawowa przemiana materii (PPM) + termogeneza indukowana pożywieniem + wydatek energetyczny związany z aktywnością fizyczną W praktyce, w obliczeniach termogeneza jest najczęściej pomijana, wtedy wzór wygląda jak niżej: EER (kcal/dobę) = PPM x współczynnik aktywności fizycznej PPM dla dzieci i młodzieży 10-18 lat według FAO/WHO/UNU Expert Consultation (2004) dla dziewcząt: 13,384 x M+692,6 dla chłopców: 17,686 x M+658,2 gdzie: M - masa ciała w kilogramach PPM dla młodych dorosłych > 18 lat według wzoru Harrisa-Benedicta dla kobiet: 665,1 + (9,567 x M) + (1,85 x W) - (4,68 x L) dla mężczyzn: 66,47 + (13,7 x M) + (5,0 x W) (6,76 x L) gdzie: M - masa ciała w kilogramach W - wzrost w centymetrach L - wiek w latach Aktywność fizyczna dla dzieci i młodzieży do 18 lat według współczynników: mała 1,4 umiarkowana 1,7 duża 2,0 Aktywność fizyczna dla młodych dorosłych > 18 lat według współczynników: mała 1,4 umiarkowana 1,75 duża 2,2 6. Rozkład energii na posiłki [%] Rodzaj posiłku Ilość posiłków 3 posiłki dziennie 4 posiłki dziennie 5 posiłków dziennie I śniadanie 30-35 25-30 25-30 II śniadanie - 5-10 5-10 Obiad 35-40 35-40 30-35 Podwieczorek - - 5-10 Kolacja 25-30 25-30 15-20 12

7. Tabela wydatku energetycznego podczas różnych przykładowych form aktywności fizycznej Rodzaj aktywności Koszt energetyczny aktywności (kcal/ kg mc/min) Rodzaj aktywności Koszt energetyczny aktywności (kcal/ kg mc/min) Spanie 0.172 Kąpiel (prysznic) 0.466 Siedzenie i czytanie 0.176 Ścielenie łóżka 0.566 Spokojne leżenie 0.195 Gra w baseball 0.686 Siedzenie 0.204 Jazda na rowerze 0.734 i jedzenie Stanie w bezruchu 0.206 Tańczenie walca 0.750 Gra w karty 0.210 Tańczenie twista 0.831 Zajęcia lekcyjne 0.245 Tańczenie rumby 1.014 Siedzenie i pisanie 0.268 Gra w piłkę nożną 1.308 Rozmowa 0.269 Bieg przełajowy 1.630 Poranna i 0.276 Bieganie na bieżni 2.045 wieczorna toaleta (11km/h) Ubieranie się 0.466 Bieganie sprint 5.514 13

WZÓR SPRAWOZDANIA SZKOŁY PONADGIMNAZJALNE TEMAT LEKCJI OCENA PRAWIDŁOWOŚCI MASY CIAŁA I WYLICZANIE ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ NAUCZYCIEL PROWADZĄCY. DATA. IMIĘ I NAZWISKO UCZNIA...... I część praktyczna (do indywidualnego wykonania) Polecenie: 1. Na podstawie swojej masy ciała i wzrostu (zmierzonej w gabinecie pielęgniarskim lub deklarowanej w przypadku braku możliwości wykonania pomiaru) wylicz wskaźnik masy ciała BMI. 2. Otrzymaną wartość nanieś na odpowiednią siatkę centylową i odczytaj wartość pasma centylowego. 3. Zinterpretuj otrzymany wynik. Dane ucznia potrzebne do wykonania I części Masa ciała (kg).. Wzrost (m)... Wyniki I części Wartość BMI (kg/m2). pasmo centylowe. Interpretacja wyniku. II część praktyczna (do indywidualnego wykonania) Polecenie: 1. Wylicz swoje całodzienne zapotrzebowanie na energię. 2. Wyliczoną wartość odnieś do norm dla wieku i płci, a następnie porównaj wartości. 3. Dokonaj symulacji jak zmienia się twój wydatek energetyczny w zależności od wartości współczynnika aktywności fizycznej. 4. Zaplanuj rozkład uzyskanej wartości energetycznej diety na poszczególne posiłki w zależności od ich liczby w ciągu dnia (model 3, 4 i 5 posiłków). 5. Wylicz czas trwania różnych form aktywności fizycznej potrzebny do wydatkowania energii spożytej z wybranymi produktami. 14

Wyniki II części: PPM (podstawowa przemiana materii) =.... kcal/dobę Wsp. aktywności fizycznej =.. EER (całkowite zapotrzebowanie na energię) = x = kcal/dobę Zapotrzebowanie na energię według norm (kcal/dobę).. Rozkład energii na posiłki Rodzaj posiłku Ilość posiłków 3 posiłki dziennie 4 posiłki dziennie 5 posiłków dziennie I śniadanie II śniadanie Obiad Podwieczorek Kolacja Wyliczenie czasu trwania różnych form aktywności fizycznej potrzebnego do wydatkowania energii spożytej z przykładowymi produktami Produkt spożywczy Wartość Wartość Rodzaj Koszt Czas potrzebny na (spożyta porcja) kaloryczna kaloryczna aktywności energetyczny wydatkowanie produktu spożytej porcji aktywności energii spożytej (kcal/ 100g) produktu (kcal/ kg z danym produktem (kcal/ porcję) mc/min) Batonik 497 czekoladowy (50g) Napój energetyczny 50 (330ml) Hamburger (200g) 250 Pączek (60g) 414 Paluszki (100g) 490 Chipsy (90g) 552 Jabłko (150g) 46 15