OSTEOPOROZA Osteoporoza według WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) definiowana jest jako uogólniona choroba szkieletu polegająca na zmniejszeniu gęstości mineralnej kości oraz zmiany ich mikroarchitektury, prowadzących do wzmożonej łamliwości oraz do zwiększonego ryzyka złamań. Wzrastająca liczba złamań osteoporotycznych spowodowana głównie starzeniem się społeczeństwa zaczyna być poważnym problemem medycznym i społecznym. Złamania bliższego końca kości udowej (złamania szyjki kości udowej, przez i podkrętażowe) są w tej chwili tak częste, że mówi się wręcz o ich epidemii. Z powodu powikłań po złamaniach osteoporotycznych wśród osób starszych umiera rocznie 20% kobiet i 30% mężczyzn, a 50% spośród tych, którzy przeżyją jest niepełnosprawna. A co bardzo istotne po pierwszym złamaniu ryzyko kolejnego wzrasta 2-10 krotnie. Dlatego tak istotne jest, żeby nie tylko leczyć zdiagnozowane złamania ale również wprowadzić profilaktykę i ochronę przed powtórnymi urazami. Zrozumienie problemu osteoporozy ułatwia poznanie budowy i fizjologii układu kostnego oraz czynników wpływających na wystąpienie w nim patologii. Kości są elementem organizmu ulegającym stałej przebudowie. W tkance kostnej procesy jej przebudowy tzn. usuwanie starej kości i tworzenie na jej miejscu kości nowej są w dynamicznej równowadze i przebiegają równocześnie. W warunkach fizjologicznych ubytek masy kostnej czyli tworzenie jamki w kości trwa średnio około 17 dni podczas gdy tworzenie w tym samym miejscu nowej kości trwa około 170 dni. Przebudowa tkanki kostnej w naszym organizmie podlega kontroli przez hormony docierające z krwią do komórek kości. Budowanie nowej kości następuje pod wpływem hormonów płciowych (kobiece-estrogeny; męskie-androgeny), hormonu wzrostu i kalcytoniny. Niszczenie kości stymulują hormony kory nadnercza (kortykosteroidy) i parathormon. Masa tkanki kostnej zmienia się wraz z wiekiem. Ilość jej zwiększa się stopniowo w ciągu pierwszych 20 lat życia osiągając maksimum czyli szczytową masę kostną około 30-35 roku życia. Przez następne 10-15 lat życia gęstość tkanki kostnej podlega niewielkim zmianom. Po 45 roku życia zaczynają przeważać procesy kościogubne. W kości możemy wyróżnić trzy podstawowe elementy: Szkielet nieorganiczny stanowi on 70% całej kości. Składa się on ze związków wapnia i fosforu występujących w postaci uwodnionych kryształów hydroksyapatytów. Zaburzenie proporcji miedzy wapniem a fosforem prowadzi do zaburzeń w strukturze beleczek kostnych i tym samym do osteoporozy Włókna kolagenowe stanowią one ok. 30% kości, dzięki długim, elastycznym włóknom białkowym kości stają się elastyczne i odporne na nacisk mechaniczny, mają również tzw. pamięć kształtów, która umożliwia powrót odkształconej kości do kształtu wyjściowego. Komórki kostne stanowią 1-2% kości, są to osteocyty czyli dojrzałe komórki kostne, powstające z osteoblastów (drugiego typu komórek kostnych) komórek kościotwórczych, produkujących kolagen i macierz kostną. Trzecim typem komórek kostnych są osteoklasty czyli komórki kościogubne, które powodują trawienie składników kości i tworzenie w nich jamek, które w późniejszym etapie są wypełniane nową tkanką kostną. Występuję również dwa rodzaje architektury kości, od której zależą jej właściwości: Kość korowa jest to twarda warstwa zewnętrzna kości, z niej zbudowane są trzony kości długich, swoją twardość zawdzięcza ilości zawartych w niej minerałów (75%) oraz strukturze przestrzennej. Kość gąbczasta to kość o strukturze beleczkowatej i tym samym mniejszym ciężarze właściwym. Zawiera ona zdecydowanie mniej minerałów (25%) ale więcej komórek. Sieć elastycznych połączeń sprawia, że kość
gąbczasta odpowiada za równomierny rozkład obciążeń oraz odciążanie niektórych elementów szkieletu. O zagrożeniu osteoporozą w dużej mierze decydują czynniki ryzyka czyli okoliczności wynikające z cech dziedzicznych i fizjologii naszego organizmu. Wieloletnie badania wykazały, że najważniejszymi czynnikami ryzyka są: 1. Czynniki genetyczne i demograficzne wiek powyżej 65 lat - U obu płci, masa kostna zmniejsza się wraz z wiekiem płeć żeńska - U kobiet osteoporoza występuje znacznie częściej i wcześniej niż u mężczyzn co wiąże się z wcześniej występującą menopauzą u kobiet niż andropauzą u mężczyzn. wątła budowa ciała - Im bardziej masywna budowa ciała tym mniejsze zagrożenie osteoporoza. Osoby o drobnych kościach są bardziej narażone na rozwój osteoporozy niż osoby o masywnej budowie ciała. Przy niskiej masie kości 5% ubytek może oznaczać przekroczenie tzw. progu złamania, natomiast u osoby o masywnych kościach pozostaje jeszcze znaczny margines bezpieczeństwa. osteoporoza u matki - Skłonność do osteoporozy dziedziczymy po matce. Jeżeli nasza mama czy babcia miała osteoporozę, to jesteśmy na nią narażeni w większym stopniu od innych osób. Cechy genetyczne decydują w głównej mierze jaką osiągniemy masę szczytową kości, czy będziemy mieć wątłą czy też masywną budowę ciała. niska masy kostnej - Stwierdzenie w badaniu densytometrycznym (pomiar gęstości tkanki kostnej) ujemnego współczynnika T-score poniżej 2,5. rasa biała i żółta - Częściej chorują kobiety białe i żółte niż osoby rasy czarnej 2. Czynniki hormonalne i prokreacyjne menopauza u kobiet - Niedobór hormonów takich jak estradiol i progesteron zwiększa ryzyko wystąpienia osteoporozy. Większe ryzyko osteoporozy występuje wtedy, gdy menopauza pojawia się niezależnie od przyczyny przed 45 rokiem życia lub przerwa w miesiączkach jest długa i trwa powyżej 6 miesięcy. W okresie menopauzy kobieta może tracić nawet 4-7% masy kostnej rocznie. kastracja chirurgiczna lub farmakologiczna - Ubytek masy kostnej może być szczególnie szybki po menopauzie pooperacyjnej u kobiet po zabiegach ginekologicznych, podczas których konieczne było usunięcie jajników. przedwczesne wygaśnięcie czynności jajników zaburzenia miesiączkowania, hiperprolaktynemia pierwotny lub wtórny brak miesiączki nierodzenie hipogonadyzm 3. Czynniki żywieniowe i środowiskowe niska podaż wapnia w diecie - Dieta pozbawiona wapnia doprowadza do obniżania się jego poziomu w surowicy krwi a to kolejno zmusza organizm do uwalniania wapnia z kości poprzez zmniejszanie jej masy. Utrzymywanie się tego procesu przez kilka lat jest jedną z przyczyn
osteoporozy. Typowa polska dieta dostarcza średnio 600 mg wapnia na dobę podczas gdy optymalne spożycie dobowe wapnia u dorosłych powinno wynosić 1000 mg. mała dostępność do naturalnego światła słonecznego - Pod wpływem promieni słońca zwiększa się w skórze synteza ważnych dla kości witamin z grupy D. obniżona podaż witaminy D obniżona lub nadmierna podaż fosforanów niedobór lub nadmiar białka w diecie dieta wegetariańska ścisła nadmierna podaż sodu używki - Palenie tytoniu i picie alkoholu poprzez toksyczny wpływ na komórki kostne niekorzystnie wpływa na gospodarkę wapniowo-fosforanową. Wskazany jest również umiar w piciu mocnej kawy. siedzący tryb życia - Aktywność fizyczna to stały bodziec dla narządu ruchu modelujący kości i nasilający obrót wapniem. Komórki kostne "są wrażliwe" na obciążenia mechaniczne i pod wpływem naprężeń budują kość, by im sprostać. Brak obciążeń (np. długotrwałe leżenie w łóżku) powoduje niszczenie kości a w konsekwencji ich zaniki. 4. Leki glikokortykoidy - Wieloletnie stosowanie leków steroidowych (Encorton, Prednisolon) w dawce powyżej 6 mg co ma miejsce w leczeniu astmy lub leków przeciwpadaczkowych może powodować osteoporozę. leki przeciwpadaczkowe leki przeciwnowotworowe leki przeciwgruźlicze leki przeciwzakrzepowe tetracykliny leki alkalizujące sole glinu 5. Choroby choroby przewodu pokarmowego - nietolerancja laktozy, zespoły złego wchłaniania lub trawienia i poresekcyjne choroby nerek moczówka fosforanowa, niewydolność nerek choroby endokrynologiczne nadczynność tarczycy, nadczynność przytarczyc, nadczynność nadnerczy, niedoczynność tarczycy, cukrzyca choroby wrodzone tkanki łącznej wrodzona łamliwość kości, zespół Ehlersa-Danlosa, hemocystynuria choroby układowe - szpiczak mnogi, białaczka szpikowa, chłoniak, reumatoidalne zapalenie stawów
Czynniki ryzyka rozwoju osteoporozy u mężczyzn są podobne jak u kobiet. U osób w wieku podeszłym kluczowym jest niedobór testosteronu. Wiadomo, że aż u 30 % młodych mężczyzn ze złamaniami trzonu kości udowej stwierdza się obniżony poziom tego hormonu. Większy niż u kobiet jest również niekorzystny wpływ palenia tytoniu, spożywania dużych ilości alkoholu, nadwagi oraz braku regularnej kontroli lekarskiej (mężczyźni rzadziej odwiedzają lekarza). Ze względu na to, iż osteoporoza jest chorobą w pierwszym okresie bezobjawową ważne jest jej wczesne rozpoznanie aby nie dopuścić do złamań i innych powikłań z nią związanych. Najczęściej wykonywanym badaniem diagnostycznym jest badanie densytometryczne. Pozwala ono na wczesne wykrycie zmian zachodzących w tkance kostnej. Metoda ta pozawala na wiarygodną ocenę gęstości mineralnej tkanki kostnej (BMD Bone Mineral Desity). Jest też metoda czuła pozwalającą na wykrycie nawet niewielkich, kilku procentowych zmian w masie tkanki kostnej, gdy np. badanie rentgenowskie pozwala na wykrycie ubytku masy kostnej rzędu 20-30%. Stwierdzono silną zależność między BMD a wytrzymałością obciążeniową bliższego końca kości udowej i kręgosłupa oraz ryzykiem złamań. Wyniki badania densytometrycznego przedstawione są w postaci dwóch wskaźników: T jest to wskaźnik określający o ile wynik badanego różni się od średniej BMD u zdrowych, młodych (30-35 lat) kobiet rasy białej. Z jest to wskaźnik mówiący o ile wynik badanego różni się od średniej BMD grupy w tym samym wieku i tej samej płci. Zgodnie z definicją WHO osteoporozę rozpoznaję się gdy wskaźnik T wynosi poniżej -2,5. Kiedy wskaźnik T przyjmuje wartości do -1 wówczas traktowane jest to jako norma (brak zmian w gęstości tkanki kostnej), wartości od -1 do -2,4 świadczy o tzw. osteopenii czyli stanie przedosteoporotycznym. Wynik poniżej -2,5 i stwierdzenie jednego złamania świadczy o osteoporozie ciężkiej. Ze względu na różną budowę anatomiczną poszczególnych elementów szkieletu, różny czas osiągania masy szczytowej oraz różny przebieg procesów osteoporotycznych, pomiary wykonane u tego samego pacjenta mogą mieć różne wyniki i mogą dawać różną interpretację i diagnozę. Dlatego ISCD (International Society of Clinical Densitometry), uznaje że do celów diagnostycznych może służyć wyłącznie pomiar bliższego końca kości udowej lub kręgosłupa. Pomiaru w obrębie kręgosłupa dokonuje się na przestrzeni L1-L4, dopuszczalny jest też pomiar L2-L4, nie dopuszczalny jest jednak pomiar jednego kręgu. W przypadku bliższego końca kości udowej dokonuje się pomiaru w obrębie szyjki kości udowej oraz krętarzy. Jako dodatkową diagnostykę stosuje się również badania krwi i moczu, badania rtg oraz badania ultrasonograficzne lub tomografii komputerowej. Analizy krwi i moczu pozwalają na wykluczenie innych chorób, które mogą być przyczyna osteoporozy oraz na określenie metabolizmu kości. Najczęściej jeśli chodzi o badanie krwi wykonuje się badania OB., poziom hemoglobiny liczbę białych i czerwonych ciałek krwi (wraz z ich analizą). Ponadto określa się poziom fosforu, wapnia, fosfatazy kwaśnej i alkalicznej oraz poziom kreatyniny. W przypadku moczu poza podstawowymi badaniami określa się poziom wapnia, fosforu i kreatyniny. Możliwe jest również oznaczanie tzw. markerów kostnych, które mogą dokładnie określać metabolizm kości. Te badania są jednak bardzo kosztowne i dlatego wykonywane niezwykle rzadko. Radiogramy pozwalają na dokładne określenie struktury wewnętrznej i kształtu kości. Nie są precyzyjnym narzędziem w określaniu ubytku masy kostnej ponieważ na radiogramie można stwierdzić ubytek dopiero rzędu 20-30%, natomiast są niezwykle ważne dla diagnozowania złamań, których pacjenci z osteoporozą niejednokrotnie nie są nawet świadomi.
Badanie tomografii komputerowej jest z cała pewnością metodą najprecyzyjniej określającą gęstość mineralną kości, ale z przyczyn ekonomicznych rzadko stosowaną. Natomiast badanie ultrasonograficzne nie mierzy BMD a daje jedynie możliwość określenia struktury tkanki kostnej. Osteoporoza staje się w dzisiejszych czasach poważnym problemem społecznym dlatego tak ważne jest jej wczesne diagnozowanie i leczenie jak również profilaktyka. Jeśli chodzi o leczenie to bez względu na rodzaj leczenia który zostaje zastosowany w przepadku rozpoznania osteoporozy ma ono zawsze jeden nadrzędny cel: zmniejszanie ryzyka złamań oraz zapobieganie podobnym komplikacjom. Ryzyko złamań można zmniejszyć poprzez zapobieganie dalszym ubytkom masy kostnej lub wywołując przyrost jej masy. Leczenie osteoporozy powinno być wielokierunkowe. Ogólnie znane i udowodnione jest działanie poszczególnych grup leków mających wpływ na zwiększenie masy kostnej. Znane są również schematy stosowania tych preparatów. Największe znaczenie mają inhibitory resorpcji kości: bisfosfoniany (etidronian, alendronian, risendronian) oraz kalcytonina. W leczeniu osteoporozy używane są również: stront, związki fluoru oraz preparaty mające wpływ na receptory estrogenowe: tibolon, selektywne modulatory receptora estrogenowego (SERM). Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) dodatkowo wpływa na funkcjonowanie układu mięśniowego, powięzi, utrzymując ich elastyczność, sprężystość, wytrzymałość, napięcie, co ma duże znaczenie w zachowaniu lub odtworzeniu prawidłowych stereotypów ruchowych. Ostatnio zwraca się uwagę na dużą skuteczność preparatów zawierających parathormon (PTH). Jednocześnie z zastosowaniem wyżej wymienionych grup leków powinna być prowadzona suplementacja preparatami wapnia i witaminy D. Wapń jest bowiem pierwiastkiem istotnym nie tylko w samym układzie kostnym ale jest niezbędny w wielu procesach tj. krzepnięcie krwi, przemiany komórkowe. Służy również jako regulator wielu reakcji enzymatycznych. Kanały wapniowe, szczególnie w komórkach układu nerwowego i mięśni, odpowiedzialne są za przewodnictwo nerwowe (bólu, napięcia mięśniowego, propriorecepcji). Niedobór wapnia we krwi zaburza te mechanizmy, prowadząc do dysfunkcji układu ruchu. Dlatego odpowiednia podaż wapnia nie tylko zmniejsza ryzyko ubytków masy kostnej, ale wpływa korzystnie na funkcje układu nerwowo-mięśniowego. Dla właściwego wchłaniania wapnia w przewodzie pokarmowym oraz zwrotnej resorpcji w kanalikach nerkowych jest niezbędna witamina D, której stężenie w surowicy krwi zwłaszcza osób starszych jest często niewystarczające. Dlatego ważne jest również zapewnienie odpowiednie suplementacji. Osteoporoza jest jednym z elementów procesu starzenia organizmu ludzkiego. Mięśnie, więzadła, powięzie tracą swoją elastyczność i wytrzymałość na wysiłek fizyczny. W obrębie stawów powstają zmiany o charakterze zwyrodnieniowym. Zmniejsza się wytrzymałość mechaniczna kości. Inwolucja w ośrodkowym układzie nerwowym powoduje zakłócenia we wzajemnej relacji w przesyłaniu bodźców między tym układem i mięśniami. Dochodzi do zaburzeń prawidłowych wzorców ruchowych, czego wynikiem jest przeciążenie więzadeł, mięśni, stawów i kości. Przeciążenie staje się powodem pogłębiania choroby zwyrodnieniowej stawów oraz mikrozłamań w obrębie układu kostnego. Dlatego jednym z pierwszych objawów sygnalizujących powstałą patologię jest ból o różnym stopniu nasilenia. Ból jest przyczyną odruchowego, wzmożonego napięcia mięśni, powodującego przeciążenie. Powstałe przeciążenie staje się źródłem bodźców nocyceptywnych, a tym samym doznań bólowych. Prawidłowe postępowanie wymaga działań, które by jednocześnie wpływały nazmniejszenie bólu, regulowały napięcie mięśniowe, jak również likwidowały przeciążenie. Dlatego właśnie niezwykle istotne jest aby poza leczeniem farmakologicznym prowadzone było równolegle właściwe leczenie usprawniające. Celem rehabilitacji jest zniesienie bólu, utrzymanie prawidłowej postawy ciała, odtworzenie siły mięśniowej, zachowanie właściwego zakresu ruchów w obrębie stawów obwodowych i kręgosłupa. Dysfunkcję w obrębie narządu ruchu w przebiegu osteoporozy dla celów
praktycznych dzielimy na trzy okresy: I okres - wczesny, II okres zaawansowanej osteoporozy, III okres - późny. W I okresie - wczesnym - występują wielomiejscowe bóle w obrębie kręgosłupa, kończyn górnych i dolnych, często obniżenie nastroju, a nawet depresja. W badaniu klinicznym stwierdzamy nieprawidłową postawę, polegającą na pogłębieniu fizjologicznych krzywizn kręgosłupa, szczególnie zwiększeniu kifozy piersiowej. Chory jest w stanie na nasze polecenie odtworzyć prawidłową postawę ciała poprzez skorygowanie krzywizn kręgosłupa. W II okresie - zaawansowanej osteoporozy, wadliwa postawa ciała jest częściowo utrwalona i na nasze polecenie chory nie może jej całkowicie skorygować. W III okresie - późnym, skorygowanie pogłębionych krzywizn jest niemożliwe. We wszystkich trzech okresach występuje mniej lub bardziej nasilone patologiczne napięcie mięśni przykręgosłupowych, osłabienie mięśni brzucha, bolesność uciskowa wyrostków kolczystych i stawów międzykręgowych. Postępowanie przeciwbólowe, regulujące napięcie mięśni i odciążające, polega na zastosowaniu zabiegów kinezyterapii i fizykoterapii okresowo wspomagane leczeniem farmakologicznym o tym samym działaniu. Dobrą formą kinezyterapii są ćwiczenia w odciążeniu, najlepiej w środowisku wodnym (basenie), które przede wszystkim regulują napięcie mięśni. Podobnie różne formy ćwiczeń czynnych indywidualnych i grupowych przywracają prawidłowe wzorce ruchowe poprzez rozluźnienie patologicznie napiętych i wzmocnienie osłabionych mięśni. Niezbędnym elementem kinezyterapii są ćwiczenia równoważne, mające za zadanie zapobieganie niespodziewanym upadkom. Nauka prawidłowej postawy ciała, ze szczególnym uwzględnieniem ćwiczeń antykifotycznych, zmniejsza ryzyko powstawania i utrwala deformację kręgosłupa, typową dla osteoporozy. Chory powinien wykonywać tego typu ćwiczenia wielokrotnie w ciągu dnia, w różnych pozycjach ciała (siedzącej, stojącej i leżącej). Dobór ćwiczeń jest uzależniony od obrazu radiologicznego kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym, jak również od wyniku badania densytometrycznego. Stwierdzenie w badaniu gęstości kości osteopenii (Tscore od -1 do -2,5SD) oraz osteoporozy (T-score poniżej -2,5SD), a w obrazie radiologicznym obecność trzonów kręgowych o obniżonej wysokości, wyznaczy granice, w jakich możemy poprawić postawę chorego, będzie również warunkować pozycje ciała i siły, jakie możemy użyć w indywidualnym programie ćwiczeń. Fizykoterapię możemy stosować w postaci: elektroterapii (DD, galwanizacja anodowa), TENS (neuromodulacja przezskórna), pola magnetyczngo i termoterapii (krioterapia oraz wyjątkowo zabiegi cieplne, gdy są przeciwwskazania do leczenia zimnem). Dla odciążenia kręgosłupa stosuje się również kołnierze ortopedyczne, zapewniające ograniczenie ruchów zgięcia i wyprostu oraz ruchów rotacyjnych. Kołnierz daje możliwość stabilizacji i odciążenia struktur mięśniowo więzadłowych. Dla stabilizacji odcinka piersiowo-krzyżowo-lędźwiowego stosuje się wysokie sznurówki z podpaszkami oraz różnego typu gorsety. W przypadku złamań kompresyjnych odcinka lędźwiowego zwykle stosuje się gorset Jewetta, którego zastosowanie w przypadku złamań osteoporotycznych powinno zostać gruntownie przemyślane. O ile to tylko możliwe stosowanie gorsetu Jewetta powinno być ograniczone do minimum lub powinien być on zastępowany innym typem zabezpieczenia. Obecnie często stosowane są również ochraniacze na stawy biodrowe, które w razie upadku zabezpieczają przed złamaniami w obrębie miednicy oraz bliższego końca kości udowej. Dodatkowo wskazane jest zastosowanie dodatkowych pomocy takich jak kule, laski i balkoniki, które stanowią dodatkowy punkt podparcia i ułatwiają bezpieczne poruszanie (ochronę przed upadkami) zwłaszcza dla pacjentów z problemami z równowagą czy zawrotami głowy. Pacjenci często potrzebują również zaopatrzenia ortotycznego mającego na celu odciążenie kończyn górnych lub dolnych (odciążenie stawów, korekcji ich osi) co pozwala na bezbolesny i bardziej funkcjonalny chód. W III okresie choroby, gdy doszło do trwałych zmian w obrębie narządu ruchu, istnieje duże zagrożenie upadkami i złamaniami, jakość życia ulega obniżeniu. Ból, nasilający się przy ruchach, znacznie utrudnia prace domowe, a w skrajnych sytuacjach nawet samoobsługę. Niezwykle ważnym jest wówczas odpowiednie zaplanowanie nie tylko leczenia usprawniającego, ale również dostosowanie najbliższego
otoczenia do możliwości chorego zarówno w warunkach domowych (progi, ruchome chodniki, kable, złe oświetlone pomieszczenia, śliska podłoga). Często dużym ułatwieniem i jednocześnie ochroną przed nagłymi utratami równowagi są uchwyty w toalecie, łazience maty antypoślizgowe. Meble takie jak krzesło czy łóżko powinny być dostosowane do wzrostu chorego tak aby ułatwić mu wstawanie i siadanie. Materac do spania powinien być sprężysty i nie zapadać się pod wpływem ciężaru ciała. W przypadku pacjentów z osteoporozą nie jest wskazane spanie na wysokiej poduszce gdyż może to utrwalać zwiększoną kifozę w odcinku piersiowym. Wystąpienie złamania w obrębie kończyn dolnych czy górnych w przebiegu osteoporozy wymaga zewnętrznej stabilizacji złamania lub zabiegu operacyjnego. W tych przypadkach dążymy do jak najszybszego uruchomienia i pionizacji chorego. Ważne jest również aby pacjenci z osteoporozą unikali chorób zmuszających ich do długiego pozostawania w łóżku (infekcje, schorzenia sercowo- naczyniowe lub płucne) lub aby w razie ich zaistnienia ograniczać czas bez pionizacji do minimum. Chory na osteoporozę powinien uzyskać instruktaż, mający na celu zapobieganie przeciążeniem narządu ruchu i pozwoli bezpiecznie wykonywać czynności, takie jak: ścielenie łóżka, zamiatanie, odkurzanie, pranie, wieszanie bielizny, praca w pozycji siedzącej, stojącej, klęczącej. Szczególnie przeciwwskazane są gwałtowne ruchy pochylania do przodu, skręcania, podnoszenia z pozycji pochylonej przedmiotów. Nawet najlepsze leczenie farmakologiczne nie poprawi jakości życia chorego. Jest to natomiast możliwe po rozważeniu i zaplanowaniu kompleksowego postępowania, które zapobiegnie następstwom osteoporozy, szczególnie w postaci złamań. Autor: mgr Anna Zaremba-Ner