ZRÓŻNICOWANIE PROCESÓW MIGRACYJNYCH W WYBRANYCH GMINACH KRAKOWSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO

Piotr RAŹNIAK Dariusz NOWOTNIK Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie ZRÓŻNICOWANIE PROCESÓW MIGRACYJNYCH W WYBRANYCH GMINACH KRAKOWSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO DIFFERENTIATION OF MIGRATION PROCESSES IN SELECTED MUNICIPALITIES IN KRAKOW METROPOLITAN AREA Streszczenie: Celem niniejszego opracowania było zbadanie nasilenia procesów suburbanizacji w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym na przykładzie wybranych gmin. Po przeanalizowaniu danych pochodzących z kart meldunkowych z lat 2007, 2008, 2012, 2013 zbadano natężenie procesów migracyjnych. Najbardziej atrakcyjnymi wsiami były te, które bezpośrednio graniczyły z Krakowem, od strony północno-zachodniej. Stwierdzono, że bliskość dużego zakładu przemysłowego może wpływać na mniejsze natężenie migracji w jego sąsiedztwie. Ponadto dobre połączenie komunikacyjne peryferiów z miastem centralnym ma wpływ na procesy suburbanizacji, o czym świadczy m.in. wysokie dodatnie saldo migracji notowane przede wszystkim w gminie Wielka Wieś i Zielonki. Abstract: The aim of this study is to examine the process of suburbanisation in Kraków Metropolitan Area based on selected municipalities. After analyzing the data from the registration cards from the years 2007, 2008, 2012, 2013 were examined the migration processes. The most attractive villages were those that directly bordered with Krakow, from the north-west. It has been found that the proximity of a large industrial factory can affect the migration of lower intensity in it s neighborhood. Moreover, good commute links between outer zone and the core of metropolitan area affects the processes of suburbanization, as evidenced by, among others, high positive net migration seen mainly in the municipality of Wielka Wieś, Zielonki and Michałowice. Słowa kluczowe: suburbanizacja, migracje, Kraków, obszar metropolitalny Keywords: suburbanization, migration, Krakow, metropolitan area 49

Wstęp Procesy suburbanizacji w strefie podmiejskiej Krakowa zauważalne są już w latach 90. XX wieku (Zborowski 2007; Raźniak 2013). Pod tym względem pozostałe duże ośrodki miejskie w Polsce są znacznie zapóźnione w stosunku do miast zlokalizowanych w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Omawiane procesy w strefach peryferyjnych miast amerykańskich zachodziły od II połowy XIX wieku (Taylor, 1966; Ward, 1964). Jednak w Polsce XXI wiek przyniósł szybki rozwój suburbanizacji wokół dużych i średnich miast (Raźniak, Winiarczyk-Raźniak 2014; Pytel, Sitek, 2014; Zborowski, Raźniak, 2013; Runge, Sitek, 2011; Raźniak 2007; Płaziak, 2005). Można go również zauważyć wokół miast krakowskiego obszaru metropolitalnego liczących mniej niż 20 tys. mieszkańców (Raźniak, Winiarczyk- Raźniak 2013) Również w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej występują tego typu przemiany. Przykładem mogą być miasta położone w Republice Czeskiej (Sýkora, Ourednek, 2007), na Węgrzech (Nagyváradi, Szebni, Rábay, 2011) czy też w Rosji (Mason, Nigmatullina, 2011). Przemianę tych procesów widać na przykładzie salda migracji ludności ogółem w Polsce, które od początku obecnego wieku notuje ujemne wartości omawianego współczynnika w miastach i dodatnie na terenach wiejskich (Jażdżewska, 2007). Podobnie jak strefy podmiejskie innych dużych miast polskich (Grochowski, 2005; Liszewski, 2005; Raźniak, 2009) peryferia Krakowa stają się areną coraz silniejszych procesów suburbanizacyjnych (Górka, Brzosko- Sermak, 2011). Procesy suburbanizacji implikują szereg przemian w strukturze osadniczej. Nowe osiedla w strefie podmiejskiej powstają najczęściej na gruntach odrolnionych, budowane są nowe drogi dojazdowe, infrastruktura przesyłowa, rozwijają się usługi itp. Niestety ze względy na punktowy charakter zmiany te tylko częściowo widoczne są na ogólnodostępnych mapach pokazujących użytkowanie terenu, np. dane z programu Corine Land Cover (Jucha i Kroczak, 2014). Dlatego ważną składową badań nad suburbanizacją jest pokazanie wpływu tych inwestycji na przemiany zachodzące w zagospodarowaniu terenu. Metody i źródła danych W niniejszym opracowaniu do ukazania procesów migracyjnych ludności według gmin dla Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego wykorzystano dane Banku Danych Lokalnych (www.stat.gov.pl). Z kolei do przedstawienia migracji ludności w wybranych sześciu gminach posłużono się danymi zebranymi z kart meldunkowych uzyskanymi z poszczególnych Urzędów Gmin 1 (ryc. 1). Dane uśredniono dla dwóch lat ponieważ ruch migracyjny w bardzo niewielkich jednostkach administracyjnych 1 Serdecznie dziękujemy Wójtom gmin Czernichów, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice, Słomniki, Wielka Wieś i Zielonki za życzliwość i pomoc w zbieraniu danych do niniejszego opracowania 50

(wsie) wykazuje się dużą zmiennością rok do roku. Do określenia natężenia procesów suburbanizacyjnych posłużono się współczynnikami napływu, odpływu, salda migracji ludności oraz obrotu migracyjnego i efektywności migracji ludności. Dla ukazania wpływu migracji z Krakowa na zaawansowanie procesów suburbanizacyjnych w badanych gminach utworzono typologię wsi bazującą na udziale napływu ludności z Krakowa w stosunku do napływu ogółem i napływu ludności ogółem. Wartościami granicznymi typów były średnie obliczone dla całego badanego terenu. Wyszczególniono 4 typy: typ 1 cechujący się odsetkiem napływających z Krakowa w napływie ogółem poniżej średniej i napływem ogółem poniżej średniej; w typie 2 odsetek napływających z Krakowa w napływie ogółem był poniżej średniej a napływ ogółem był powyżej średniej; typ 3 charakteryzuje się odsetkiem napływających z Krakowa w napływie ogółem powyżej średniej a napływ ogółem poniżej średniej, z kolei typ 4 legitymował się odsetkiem napływających z Krakowa w napływie ogółem powyżej średniej a napływ ogółem powyżej średniej. Typ 4 ukazuje najbardziej zawansowane procesy suburbanizacji, ponieważ cechuje się wysokimi wartościami zarówno napływu ogółem jak i odsetkiem napływających z Krakowa. Celem opracowania jest zbadanie natężenia procesów migracyjnych w wybranych gminach Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego w latach 2007-2008 i 2012-2013. Problematyka określania liczby ludności w gminach W 2011 roku nałożono na gminy obowiązek zorganizowani odbierania odpadów komunalnych od osób, które mieszkają w danej gminie (Dz.U. z dnia 25 lipca 2011, nr 152 poz. 897). W związku z tym właściciele nieruchomości wypełniali tzw. deklaracje śmieciowe w których określali miejsce (gminę), w której będą płacili za ich wywóz. Podawali także liczbę osób zamieszkujących w danym gospodarstwie domowym. Tab. 1. Liczba mieszkańców wg danych meldunkowych i deklaracji śmieciowych Gmina Liczba ludności (2013 r.) Liczba deklaracji śmieciowych (2013 r.) Różnica deklaracji śmieciowych w stosunku do liczby ludności w % Michałowice 9 219 10 227 10,93 Wielka Wieś 10 410 11 467 10,15 Zielonki 18 887 19 955 5,65 Kocmyrzów-Luborzyca 14 067 14 623 3,95 Czernichów 13 724 13 277-3,26 Słomniki 13 583 12 995-4,33 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędów gmin Czernichów, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice, Słomniki, Wielka Wieś i Zielonki 51

Można zauważyć, iż największe różnice pomiędzy liczbą osób oficjalnie zameldowanych a liczbą wynikającą z deklaracji śmieciowych występują w Michałowicach i Wielkiej Wsi (ponad 10% na korzyść deklaracji). Również w Zielonkach i Kocmyrzowie-Luborzycy jest mniej osób zameldowanych niż złożyło deklaracje (tab. 1). Jednocześnie są to gminy gdzie występuje duży udział napływających z Krakowa w napływie ogółem (ryc. 7). Z kolei w gminach znajdujących się dalej od miasta centralnego (Czernichów i Słomniki) zanotowano kilkuprocentową różnicę na korzyść danych pozyskanych z urzędów meldunkowych. Prawdopodobnie napływający zwłaszcza do Michałowic, Wielkiej Wsi, Zielonek i Kocmyrzowa-Luborzycy nie meldowali się mimo często kilkuletniego zamieszkania w nowym miejscu. Dopiero konieczność złożenia deklaracji śmieciowych spowodowała ich ujawnienie w statystykach gminnych. Można zatem stwierdzić, iż liczba deklaracji śmieciowych jest bliższa faktycznej liczbie mieszkańców, niż dane wynikające z zameldowania na danym terenie. Ukazuje to również większą atrakcyjność gmin podmiejskich, które przyciągają nowych mieszkańców również niższymi opłatami komunalnymi w stosunku do Krakowa, co mogło być dodatkowym bodźcem do złożenia deklaracji w faktycznym miejscu zamieszkania (na terenie gmin podmiejskich). W badaniu procesów migracyjnych w wybranych sześciu gminach posłużono się liczbą zameldowanych na pobyt stały wg kart meldunkowych. W tego typu badaniach bardziej wiarygodne byłyby dane pozyskane z deklaracji śmieciowych, jednak są one dostępne jedynie dla roku 2013. Wydaje się, że w przyszłych badaniach prowadzonych w skali kilku gmin byłyby one lepszym źródłem informacji o liczbie osób faktycznie mieszkających na danym terenie. Ryc. 1. Obszar badań Źródło: opracowanie własne 52

Migracje ludności w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym Krakowski Obszar Metropolitalny, został zdelimitowany przez A. Zborowskiego (2004), który na podstawie uchwały nr XV/174/03 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 22 grudnia 2003 r. został włączony do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego (Plan Zagospodarowania Przestrzennego, 2003). Utworzenie Kakowskiego Obszaru Metropolitalnego było jednym z ważniejszych czynników służących utrzymaniu oraz podnoszeniu rangi i konkurencyjności regionu i województwa małopolskiego na arenie krajowej i międzynarodowej, a także mającego wpływ na kształtowanie i funkcjonowanie jego struktury przestrzennej. Obszar ten, oprócz Krakowa, obejmuje strefę metropolitalną, w której wyróżnia się pierścień 12 gmin podmiejskich oraz pierścień 38 gmin tworzących rejon dojazdów do pracy, głównie do Krakowa, obejmujący 8 powiatów, w tym 14 miast, czyli w sumie ok 1,4 mln mieszkańców i ok. 4 tys. km 2, stanowiąc 45% ludności województwa i 27% jego powierzchni (Chmielewski i in., 2013, s. 35). Ryc. 2. Napływ ludności do Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego w latach 2007/2008 i 2012/2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W Krakowskim Obszarze Metropolitalnych napływ ludności koncentruje się przede wszystkim w gminach sąsiadujących z Krakowem od północy i południa, gdzie w obydwóch badanych okresach generalnie przekraczał 16 osób na 1000 mieszkańców (ryc. 2). Nieco niższe wartości zauważono w części południowo-zachodniej (gmina Skawina, Liszki) oraz na wschodzie gdzie zwłaszcza w latach 2012/13 współczynnik napływu ludności nie przekraczał 12. Wschodnie tereny KOM są słabo 53

skomunikowane z Krakowem, ponadto charakter rolniczy z dużą ilością szklarni nie zachęca migrantów do osiedlenia się na tym terenie (Raźniak, 2012) Z kolei gminy położone nieco dalej od Krakowa charakteryzowały się wartościami współczynnika w granicach 8-16. W latach 2012/2013 w części północno-wschodniej i południowej zauważono najniższy napływ wynoszący poniżej 8. Analizowane w dalszej części opracowania gminy cechowały się bardzo wysokim wartościami współczynnika napływu ludności, który przekraczał 16, z wyjątkiem Czernichowa i Słomnik. Ryc. 3. Saldo migracji ludności w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym w latach 2007/2008 i 2012/2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Można zauważyć, iż w latach 2007/2008 najwyższe wartości współczynnika salda migracji ludności (powyżej 9 ) koncentrowały się nie tylko w gminach graniczących z Krakowem (ryc. 3). Również bardzo atrakcyjnymi dla migrantów były jednostki położone w drugim pierścieniu gmin na północ od miasta centralnego (Skała i Iwanowice). Z kolei część południowa KOM również legitymowała się dodatnim saldem migracji, które w wielu gminach przekraczało 3. Można zauważyć, iż w większości miast położonych w strefie peryferyjnej dominowało ujemne saldo migracji, podczas gdy w otaczających ich gminach zanotowano dodatnie wartości analizowanego współczynnika. Można zatem stwierdzić, iż migranci częściej wybierają tereny wiejskie, niż nawet niezbyt duże miasta (Raźniak, Winiarczyk-Raźniak, 2013). Z kolei w latach 2012/2013 nieco zmniejszył się współczynnik salda migracji ludności w północnej i południowej części obszaru metropolitalnego, natomiast można zauważyć wzrost procesów suburbanizacji w powiecie bocheńskim (wschodnia część 54

KOM). Może to być związane z przemieszczaniem się mieszkańców Bochni (ujemne saldo migracji w mieście) na jego peryferia gdzie zanotowano saldo migracji przekraczające 3. Na ten proces mógł nałożyć się również napływ ludności z Krakowa. Dzięki oddaniu kolejnego odcinka autostrady Kraków-Tarnów (2012 r.) znacznie skrócił się dojazd do Krakowa z tego obszaru. Szczegółowo analizowany w dalszej części opracowania teren gmin Czernichów, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice, Słomniki, Wielka Wieś i Zielonki, cechuje się silnym zróżnicowaniem procesów migracyjnych widocznych na tle Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego. Od strony zachodniej znajdują się gminy charakteryzujące się silnymi procesami suburbanizacyjnymi (Wielka Wieś, Zielonki, Michałowice), średnim ich natężeniem w gminie Czernichów, i niezbyt dużym w części północno-wschodniej reprezentowanej przez gminę Słomniki. Migracje ludności w wybranych gminach według pierścieni wsi Analizowany szczegółowo obszar 6 gmin podzielono na pierścienie. W pierwszym pierścieniu znalazły się wsie bezpośrednio graniczące z Krakowem, w drugim bezpośrednio przylegające do pierwszego kręgu jednostek itd. (tab. 2). Obszar podzielono na 10 pierścieni, a pierścienie 7., 8., 9. i 10. stanowią wsie znajdujące się w granicach gminy Słomniki. Tab. 2. Podstawowe współczynniki migracyjne w badanych gminach według pierścieni Pierścienie według wsi Napływ ludności na 1000 osób ogółem Udział napływu ludności z Krakowa w napływie ogółem w % Odpływ ludności na 1000 mieszkańców ogółem Saldo migracji ludności na 1000 osób ogółem 2007/08 2012/13 2007/08 2012/13 2007/08 2012/13 2007/08 2012/13 1. 34,51 36,79 71,08 61,44 7,41 6,84 27,09 29,94 2. 29,78 26,80 66,93 63,89 6,25 4,43 23,53 22,37 3. 22,61 24,24 55,44 56,71 5,35 4,35 17,26 19,89 4. 19,62 18,46 56,85 54,83 7,10 3,82 12,52 14,65 5. 15,60 11,59 51,89 43,36 6,41 4,13 9,19 7,45 6. 14,02 6,44 23,40 13,64 5,07 6,59 8,95-0,15 7. 8,87 6,41 40,19 38,96 5,81 5,08 3,07 1,33 8. 4,93 5,55 22,22 40,0 9,32 2,22-4,38 3,33 9. 0,71 4,69 0,0 0,0 4,25 2,52-3,54 2,16 10. 6,29 7,53 24,0 16,67 8,55 8,03-2,26-0,50 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędów gmin Czernichów, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice, Słomniki, Wielka Wieś i Zielonki 55

Analizując podstawowe współczynniki migracyjne (tab. 2) można zauważyć zmniejszanie się ich natężenia wraz z odległością od Krakowa. Najwyższe wartości współczynnika napływu ludności w latach 2007/2008 zauważono w pierwszym pierścieniu (34,51 ) i systematycznie zmniejszał się on aż do 9. pierścienia. Z kolei w latach 2012/2013 zanotowano wzrost współczynnika napływu ludności w pierwszych trzech pierścieniach w stosunku do lat 2007/2008 jednak wraz z oddalaniem się od Krakowa (pierścienie 4. do 7.) napływ nieco zmalał. Z kolei najwyższy udział napływu ludności z Krakowa w napływie ogółem zanotowano w pierwszym pierścieniu w latach 2007/2008 (71,08%). W tym okresie napływający z Krakowa dominowali w pierwszych pięciu pierścieniach. Może to świadczyć o wyczerpywaniu się zasobów atrakcyjnych i tanich nieruchomości w pobliżu Krakowa i konieczności poszukiwania ich w większym oddaleniu od ośrodka centralnego. Z kolei w latach 2012/2013 zauważono zmniejszenie się udziału mieszkańców Krakowa w napływie ogółem. Najbardziej było to widoczne w 1. i 5. pierścieniu, w których zanotowano spadek odpowiednio o 9,6 i 8,5 punktów procentowych. Z drugiej strony zwiększyło się zainteresowanie dalej położonymi terenami usytuowanymi w gminie Słomniki, gdzie można znaleźć tańszą działkę niż w miejscowościach położonych bliżej Krakowa. Na generalny spadek udziału napływających z Krakowa na badany teren może wpływać rozszerzenie zasięgu oddziaływania Krakowa. Rozwijający się rynek pracy na peryferiach obszaru metropolitalnego może przyczyniać się do napływu nie tylko mieszkańców ośrodka centralnego, ale również z innych regionów kraju (Newman, Wyly, 2006). Ponadto mogą one oferować wyży poziom i jakość życia w porównaniu do Krakowa (Winiarczyk-Raźniak 2004, 2006, Winiarczyk-Raźniak, Raźniak 2011). Również rozwój inwestycji prowadzących do zwiększenia liczby miejsc pracy może być czynnikiem przyciągającym ludność spoza Krakowa na badany teren (Domański, Gwozdz, Sobala-Gwozdz, 2009). Odpływ ludności we wszystkich pierścieniach zmniejszył się biorąc po uwagę dwa badane przedziały czasu. W 2007/2008 roku najwyższe wartości zanotowano w 8. (9,32 ), 10. (8,55%) i pierwszym pierścieniu (7,41 ). Z kolei najniższymi wartościami cechowały się odległe od Krakowa pierścienie 7. i 8., które w latach 2012/2013 zanotowały wartości odpowiednio 2,22 i 2,52 (gmina Słomniki). Nie zauważono jednak zależności pomiędzy odległością od Krakowa a wartościami współczynnika odpływu ludności. Odnotowano natomiast zależność pomiędzy wartością współczynnika salda migracji ludności a odległością od Krakowa, która wyraźnie widoczna jest zwłaszcza w latach 2007/2008. Im dalej od miasta tym mniejsze wartości przyjmuje wspomniany współczynnik. W pierwszym pierścieniu wartość współczynnika salda migracji ludności wyniosła 27,09, a dodatnie wartości utrzymywały się do 7. pierścienia (3,07 ). We wsiach położonych najdalej (8., 9., 10. pierścień) w pierwszym okresie 56

zanotowano ujemne saldo migracji. Z kolei w latach 2012/2013 najwyższe wartości zanotowano w pierwszym (29,94 ) i drugim (22,37 ) pierścieniu. Nie zauważono już tak wyraźnej zależności pomiędzy odległością od Krakowa a wartościami salda migracji ludności jak w latach 2007/2008. W drugim przekroju czasowym jest ona widoczna od 1. do 5. pierścienia. Natomiast w szóstym odnotowano niskie ujemne saldo migracji (-0,15 ), natomiast w kolejnych trzech pierścieniach zauważono niewielkie dodatnie wartości omawianego współczynnika. Może to mieć związek z uwalnianiem części gruntów rolnych pod zabudowę i ich relatywnie niską cenę (w porównaniu do cen we wsiach położonych bliżej Krakowa). Tab. 3. Obrót migracyjny i efektywność migracji ludności w badanych gminach według pierścieni Pierścienie według wsi Obrót migracyjny na 1000 mieszk. 2 Efektywność migracji 3 2007/2008 2012/2013 2007/2008 2012/2013 1. 41,92 43,63 0,65 0,69 2. 36,03 31,23 0,65 0,72 3. 27,95 28,58 0,62 0,70 4. 26,71 22,28 0,47 0,66 5. 22,01 15,72 0,42 0,47 6. 19,09 13,03 0,47-0,01 7. 14,68 11,49 0,21 0,12 8. 14,25 7,76-0,31 0,43 9. 4,95 7,21-0,71 0,30 10. 14,84 15,55-0,15-0,03 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędów gmin Czernichów, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice, Słomniki, Wielka Wieś i Zielonki W przypadku współczynnika obrotu migracyjnego ludności widać jego zmniejszanie się wraz ze wzrostem odległości od Krakowa w obydwóch przedziałach czasu (tab. 3). Najwyższe jego wartości zanotowano w pierwszym pierścieniu gdzie w latach 2007/2008 wynosił on 41,92, a w drugim przekroju czasowym odpowiednio 43,63. W sześciu pierścieniach zanotowano spadek wartości współczynnika obrotu migracyjnego, który w 5., 6., i 8. pierścieniu przekroczył 6 punktów. Wzrost omawianego współczynnika zauważono w czterech jednostkach, jednak był on zdecydowanie niższy, niż w przypadku spadków i nie przekroczył 3 punktów. 2 Współczynnik obrotu migracyjnego ludności suma odpływu oraz napływu ludności na dane terytorium w okresie t: L s (t)= L n (t)+ L o (t) 3 Współczynnik efektywności migracji ludności pokazuje, jaka część ludności migrującej osiedla się na danym terenie w okresie t: W em (t) = [L n (t) L o (t)] /[ L n (t) + L o (t)] 57

Analizowany obszar cechuje się wysokimi wartościami współczynnika efektywności migracji ludności. W latach 2007/2008 pierwsze trzy pierścienie zanotowały wartości powyżej 0,6. Również cztery kolejne cechowały się stosunkowo wysokimi wartościami i dopiero na peryferiach badanego obszaru zanotowano wartości ujemne. W latach 2012/2013 zauważono nieco wyższe wartości w drugim (0,72) i trzecim pierścieniu (0,70) niż w pierwszym (0,69). Może to świadczyć o wzroście atrakcyjności terenów położonych nie tylko w bezpośredniej bliskości Krakowa. Należy również zauważyć, iż w latach 2012/2013 w większości pierścieni zwiększyła się efektywność migracji ludności w porównaniu do poprzedniego badanego okresu. Migracje ludności w wybranych gminach według wsi W latach 2007/2008 można zaobserwować podział analizowanych gmin na część bardziej popularną wśród migrantów, do której należy gmina Wielka Wieś, Zielonki i częściowo Michałowice, i mniej atrakcyjną część wschodnią, do której należy wschodnia część Michałowic, Kocmyrzów-Luborzyca i Słomniki. Do tej drugiej grupy ze względu na większą odległość od Krakowa można zaliczyć również gminę Czernichów (ryc. 4) Najatrakcyjniejsze wsie wśród imigrantów położone były w pobliżu granicy z Krakowem i należały do nich Boleń i Bosutów 4 (67,2 osoby na 1000 mieszkańców), Głęboka (56,3) i Zielonki (56,2). Z kolei w części wschodniej dominują wsie o napływie nie przekraczającym 30 osób na 1000 mieszkańców z wyjątkiem wsi Głęboka i Łuczyce w których współczynnik napływu ludności kształtował się odpowiednio na poziomie 56,3 i 30,3 osób na 1000 mieszkańców. W omawianym okresie można zauważyć granicę w poziomie napływu ludności pomiędzy gminą Kocmyrzów-Luborzyca a dalej położoną od Krakowa gminą Słomniki, w której wartość omawianego współczynnika generalnie nie przekracza 10 osób na 1000 mieszkańców. Można to wiązać przede wszystkim z większą odległością od Krakowa, przez co osoby planujące osiedlenie się w tej części obszaru metropolitalnego częściej wybierają gminę położoną na południe od Słomnik. 4 Dane dla wsi Boleń i Bosutów są skumulowane, ponieważ stanowią one jedno sołectwo 58

Ryc. 4. Napływ ludności do wybranych gmin Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego w latach 2007/2008 i 2012/2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędów gmin Czernichów, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice, Słomniki, Wielka Wieś i Zielonki Z kolei w latach 2012/2013 zauważalna jest wyraźna przewaga wsi zlokalizowanych w gminie Zielonki (ryc. 4). Pierwsze cztery wsie z najwyższym współczynnikiem napływu ludności dla analizowanego terenu znajdują się właśnie w tej gminie: Przybysławice (65,9 ), Grębynice (60,1 ), Bibice (60,1 ), i Zielonki (55,26 ). Z drugiej strony nastąpił wyraźny spadek napływu ludności do gminy Czernichów. Może to mieć związek z tym, iż południową granicę gminy stanowi rzeka Wisła, która w latach 1997, 2007 i 2010 zalała sąsiadujące tereny. Trzy duże powodzie mogły przyczynić się do poprawy świadomości potencjalnych nabywców działek i nieruchomości na terenach zalewowych co spowodowało wyraźny spadek zainteresowania zamieszkaniem we wsiach bezpośrednio przylegającymi do rzeki. Z kolei w północnej części gminy nie zanotowano większych zmian w napływie ludności. Należy zwrócić uwagę na niższe wartości omawianego współczynnika we wsiach graniczących z Krakowem w gminie Kocmyrzów-Luborzyca, niż w bardziej oddalonych od miasta centralnego miejscowościach. Może to być związane z bliskością Huty im. T. Sendzimira należącej do koncernu Mittal Steel, która ze wzgórz okalających Kraków jest dobrze widoczna. Niezbyt atrakcyjny widok i ewentualne zanieczyszczenie powietrza może być dla imigrantów okolicznością zniechęcająca do osiedlenia się w bezpośredniej bliskości granic Krakowa. 59

Ryc. 5. Odpływ ludności z wybranych gmin Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego w latach 2007/2008 i 2012/2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędów gmin Czernichów, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice, Słomniki, Wielka Wieś i Zielonki Badany teren jest stosunkowo atrakcyjny dla osób zamieszkujących badany teren, co ukazują niskie wartości współczynnika odpływu ludności (ryc. 5). W latach 2007/08 największym odpływem cechowały się wsie położone w dużym oddaleniu od Krakowa zlokalizowane w gminie Słomniki. Z drugiej strony mieszkańcy gminy Kocmyrzów-Luborzyca znacznie rzadziej emigrują niż osoby zamieszkujące zachodnią część badanego obszaru. Może to być związane z bardziej rolniczym charakterem wspomnianej gminy, przez co osoby posiadające pola uprawne lub szklarnie są mniej skłonne do zmiany miejsca zamieszkania, niż mieszkańcy bardziej typowej strefy suburbialnej, która znajduje się na terenie gmin Zielonki, Michałowic i Wielkiej Wsi. Z kolei w latach 2012/2013 zauważono zmniejszenie się odpływu ludności, co generalnie jest zauważalne we wszystkich gminach. Interesującym przykładem mogą być wsie położone w bezpośredniej bliskości Wisły (gmina Czernichów), gdzie odpływ ludności zmniejszył się mimo realnego zagrożenia powodziowego. Można zatem stwierdzić, iż osoby zamieszkałe w tej części gminy nie chcą się wyprowadzić mimo realnego zagrożenia powodziowego, natomiast niski napływ na ten teren (ryc. 4) może ukazywać bardziej świadome podejmowanie decyzji o lokalizacji do zamieszkania przez potencjalnych imigrantów na tego typu teren. Nie zauważono większego związku pomiędzy odległością od Krakowa a wartością współczynnika odpływu ludności tak jak miało to miejsce w przypadku napływu ludności. Wartości współczynnika odpływu ludności układają się stosunkowo nieregularnie zwłaszcza w latach 2012/2013. 60

Ryc. 6. Saldo migracji ludności w wybranych gminach Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego w latach 2007/2008 i 2012/2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędów gmin Czernichów, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice, Słomniki, Wielka Wieś i Zielonki Analizując saldo migracji ludności można zauważyć zależności przestrzenne nie tylko w porównaniu do odległości od Krakowa ale również wschód-zachód (ryc. 6). Najwyższe wartości współczynnika salda migracji ludności w latach 2007/2008 występują przede wszystkim w zachodniej części analizowanego terenu (gminy Wielka Wieś, Zielonki i częściowo Michałowice), gdzie często przekracza on 20 osób na 1000 mieszkańców. Maksymalne wartości osiągnął on we wsiach: Boleń i Bosutów (58,4 ), Zielonki (45,9 ) i Batowice (42,8 ) znajdujących się w gminie Zielonki. Bardzo wysoką wartość współczynnika salda migracji zanotowano także we wsi Głęboka (gmina Kocmyrzów-Luborzyca). Może mieć to związek z obliczaniem analizowanego współczynnika w stosunku do liczby mieszkańców, co w przypadku małej wsi (w tym przypadku liczącej około 300 mieszkańców) może nieco wypaczać wynik. Z kolei we wschodniej części badanego terenu zaobserwowano nieco niższe wartości prezentowanego współczynnika, gdzie generalnie nie przekracza on 20 osób na 1000 mieszkańców. W latach 2012/2013 zauważono rozszerzenie obszaru o wysokich wartościach badanego współczynnika na wszystkie graniczące z Krakowem gminy. Z drugiej strony gmina Słomniki nadal nie jest zbyt atrakcyjna dla migrantów na co wskazuje stosunkowo niewielki wzrost salda migracji. Granica pomiędzy gminą Kocmyrzów- Luborzyca a gminą Słomniki jest jednocześnie granicą pomiędzy wysokimi wartościami omawianego współczynnika i niskimi dodatnimi, bądź też ujemnym saldem migracji ludności. W latach 2012/2013 ujemne saldo migracji ludności stwierdzono w 8 wsiach gminy Słomniki i tylko jednej w gminie Kocmyrzów- Luborzyca i Michałowice. Należy zwrócić uwagę na gminę Wielka Wieś, która jest 61

bardzo atrakcyjnie położona względem Krakowa, Międzynarodowego Lotniska w Balicach, jak i autostrady A4. Ponadto w 2011 roku otwarto czteropasmową drogę łączącą autostradową obwodnicę Krakowa z drogą DK94 (... Kraków Olkusz Bytom...). W tym przypadku dobra dostępność komunikacyjna może podnosić jej atrakcyjność dla migrantów (Raźniak, 2014). Ryc. 7. Typologia gmin według udziału procentowego napływu ludności z Krakowa w napływie ogółem i napływu ludności ogółem Źródło: opracowanie własne Dla ukazania wpływu migracji z Krakowa na zaawansowanie procesów suburbanizacyjnych w badanych gminach utworzono typologię wsi bazującą na udziale napływu ludności z Krakowa w stosunku do napływu ogółem i napływu ludności ogółem. Wartościami granicznymi typów były średnie obliczone dla całego badanego terenu. Wyszczególniono 4 typy: typ 1 cechujący się odsetkiem napływających z Krakowa w napływie ogółem poniżej średniej i napływem ogółem poniżej średniej; w typie 2 odsetek napływających z Krakowa w napływie ogółem był poniżej średniej a napływ ogółem był powyżej średniej; typ 3 charakteryzuje się odsetkiem napływających z Krakowa w napływie ogółem powyżej średniej a napływ ogółem poniżej średniej, z kolei typ 4 legitymował się odsetkiem napływających 62

z Krakowa w napływie ogółem powyżej średniej a napływ ogółem powyżej średniej. Typ 4 ukazuje najbardziej zawansowane procesy suburbanizacji, ponieważ cechuje się wysokimi wartościami zarówno napływu ogółem jak i odsetkiem napływających z Krakowa. W latach 2007-2008 występował on przede wszystkim w części zachodniej analizowanego terenu reprezentowanego przede wszystkim przez gminy Wielka Wieś i Zielonki (ryc. 7). Przewagę napływających z Krakowa można także zauważyć na w części wschodniej (typ 3). Jednak ogólnie nie jest to teren często wybierany przez migrantów. Również w gminie Kocmyrzów-Luborzyca i Słomniki wiele wsi jest rzadko wybieranych przez migrantów zarówna z Krakowa jak i z innych terenów (typ 1). Z kolei w latach 2012-2013 zanotowano wzrost wsi zaliczonych do najsilniejszego typu 4, do którego w pierwszym okresie zaliczono 20 miejscowości a w drugim 26 (+30%). Przede wszystkim procesy suburbanizacji wyrażone typem 4 wzrosły w Kocmyrzowie-Luborzycy. Ponadto wystąpił on tylko w gminach graniczących z Krakowem od północy. Z drugiej strony zauważono pewne ich zahamowanie w gminie Słomniki, które nie cieszyły się zainteresowaniem zarówno mieszkańców Krakowa jak i napływających z innych obszarów (typ 1). Najsłabszy typ 1 można rozpatrywać w pozytywnym aspekcie w przypadku gminy Czernichów, gdzie na terenach zalewowych (południe gminy) notowano omawiany typ. Podsumowanie Cały Krakowski Obszar Metropolitalny jest objęty procesami suburbanizacji, których natężenie jest największe w gminach graniczących z Krakowem od północy i południa. Na analizowanym terenie sześciu gmin zauważono podział na atrakcyjniejszą dla migrantów część zachodnią (Wielka Wieś, Zielonki i częściowo Michałowice) oraz cieszącą się mniejszym zainteresowaniem część wschodnią (część Michałowic i Kocmyrzów Luborzyca), który jest terenem w dużym stopniu wykorzystywanym rolniczo. Ponadto zauważono, iż granica pomiędzy gminą sąsiadującą z Krakowem a położoną w większej odległości od niego gminą Słomniki jest jednocześnie granicą intensywnego napływu ludności. Z kolei najwyższy udział w napływie ludności mieszkańcy Krakowa mieli we wsiach położonych w pobliżu miasta centralnego, a ich odsetek w jednostkach dalej położony był stosunkowo niewielki. Również można zauważyć pozytywny wpływ dobrej dostępności komunikacyjnej na rozwój procesów suburbanizacyjnych, które występują przede wszystkim w Wielkiej Wsi, Zielonkach i Michałowicach. Jednak procesy suburbanizacji w obszarach metropolitalnych pośrednio przyczyniają się do coraz większej uciążliwości i mniejszej efektywności transportu, na co uwagę zwracają liczne manifesty urbanistyczne (Karta Machu Picchu i Nowa Karta Ateńska 2003). Zwłaszcza, że coraz większa mobilność ludzi generuje dłuższe dojazdy do pracy, 63

a co za tym idzie dochodzi do pogorszenia obsługi i usług (Karwińska, Brzosko- Sermak, 2014). Zarysowano także problematykę związaną z określaniem liczby mieszkańców w jednostkach administracyjnych. Wykazano, dosyć duże różnice pomiędzy danymi wynikającymi z Kart Meldunkowych a deklaracjami śmieciowymi. W gminach, gdzie notowano wysoki napływ ludności z Krakowa i wysokie saldo migracji ludności, liczba mieszkańców wynikająca z deklaracji śmieciowych przekraczała nawet o 10% liczbę mieszkańców zameldowanych w gminach. Literatura: Chmielewski J.M., Węcławowicz G., Degórska B., Bartoszczuk W., Brzosko-Sermak A., 2013, Wyzwania rozwojowe polityki przestrzennej miasta a studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego na przykładzie Krakowa, Politechnika Warszawska, Warszawa, s. 228. Domański B., Gwozdz K., Sobala-Gwozdz A., 2009, Inwestycje zagraniczne na obszarach wiejskich i w małych miastach Polski południowo-wschodniej [w:] Zborowski A., Górka Z. (red.), Człowiek i Rolnictwo, Wyd. UJ, Kraków, s. 267-277. Grochowski M., 2005, Powiązania międzynarodowe Obszaru Metropolitalnego Warszawy [w:] Markowski T. (red.), Planowanie i zarządzanie w obszarach metropolitalnych, Biuletyn KPZK PAN z. 221, Warszawa, s. 231-243. Górka Z., Brzosko-Sermak A., 2011, Przemiany i funkcje miast regionu miejskiego Krakowa, [w:] Soja M., Zborowski A. (red.), Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Kraków, s. 123-136. Jażdżewska I., 2007, Miejski system osadniczy w Polsce na przełomie XX i XIX wieku [w:] Bezdeń P., Grykień S. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalnoprzestrzennych, Wrocław 2007, s. 115-126. Jucha W., Kroczak R., 2014, Porównanie danych o użytkowaniu terenu z programu CORINE LAND COVER z danymi uzyskanymi z ortofotomap, Społeczno-ekonomiczne i przestrzenne przemiany struktur regionalnych, nr 2 (w druku). Karwińska A., Brzosko-Sermak A., 2014, Dobrze funkcjonujące miasto. Koncepcje, cechy, perspektywy rozwoju, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków, s. 150. Liszewski S., 2005, Delimitacja Obszaru Metropolitalnego Łodzi, [w:] Markowski T. (red.), Obszar Metropolitalny Łodzi wyzwania i problemy, Biuletyn KPZK PAN z. 215, Warszawa, s. 25-47. Mason J. R., Nigmatullina L., 2011, Suburbanization And Sustainability in Metropolitan Moscow, Geographical Review, nr 101(3), s. 316-333. Nagyváradi L., Szebni A., Rábay A., 2011, Modeling the suburbanization of the Budapest agglomeration (Hungary) with GIS methods the aspect of the sustainable development, [w:] 2011 International Conference on Asia Agriculture and Animal IPCBEE vol. 13, IACSIT Press, Singapore, s. 161-166. 64

Newman K., Wyly E.K., 2006, The Right to Stay Put, Revisited: Gentrification and Resistance to Displacement in New York City, Urban Studies, nr 43(1), s. 23-57. Płaziak, M., 2005, Wybrane aspekty sytuacji demograficzno-społecznej średnich miast Polski w porównaniach regionalnych, XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, Uniwersytet Łódzki, s. 257-268. Pytel S., Sitek S., 2004, Czynniki kształtujące migracje w miastach przygranicznych powiatu cieszyńskiego, [w:] Słodczyk J., Rajchel D. (red.), Przemiany demograficzne i jakość życia ludności, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 171-179. Raźniak P., Winiarczyk-Raźniak A., 2014, Influence of the societal security level on population migrations in Poland, Procedia Social and Behavioral Sciences, nr 120, s. 2-12 Raźniak P., 2014, Zróżnicowanie migracji ludności w gminie Wielka Wieś jako wyraz procesów suburbanizacji strefy podmiejskiej Krakowa, Społeczno-ekonomiczne i przestrzenne przemiany struktur regionalnych, nr 1, s. 25-45. Raźniak P., 2013, Procesy suburbanizacyjne w regionie miejskim Krakowa na tle rozwoju społeczno-gospodarczego województwa małopolskiego [w:] Raźniak P. (red.), Społeczno-ekonomiczne przemiany regionów, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków, s. 45-66. Raźniak P., Winiarczyk-Raźniak A., 2013, Spatial distribution and differences in migration patterns and revenues of gminas in the Kraków Metropolitan Area, Bulletin of Geography, Socio-economic Series, nr 19, s. 73-86. Raźniak P., 2012, Procesy społeczno-ekonomiczne w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym, Prace Geograficzne Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 129, s. 63-81. Raźniak P., 2009, Znaczenie rozwoju społeczno-gospodarczego polskich metropolii i ich oddziaływanie na otaczające je obszary, [w:] Chodyński A. (red.), Współczesne zagadnienia zarządzania: przedsiębiorstwo biznes region, Kraków: Oficyna Wydawnicza AFM, s. 109-122. Raźniak P., 2007, Migration processes in selected metropolitan areas of Poland in the years 2000 2005, Bulletin of Geography. Socio-economic Series, nr 8, s. 125-139. Runge A., Sitek S., 2011, Czynnik ekonomiczny w procesie suburbanizacji na wybranych przykładach miast średnich, Studia Miejskie nr 3, s. 139-146. Sýkora L., Ourednek M., 2007, Sprawling post-communist metropolis: Commercial and residential suburbanization in Prague and Brno, the Czech Republic, Employment Deconcentration in European Metropolitan Areas, GeoJournal Library, 2007, Volume 91, s. 209-233. Taylor G. R., 1966, The Beginnings of Mass Transportation in Urban America, Parts I and II, The Smithsonian Journal of History, nr 1, s. 35-50. Ward D., 1964, Historical Geography of Streetcar Suburbs in Boston, Massachusetts and Leeds, England: 1850-1920, Annals of the Association of American Geographers nr 54(4), s. 477-489. Winiarczyk-Raźniak A. 2004, The Urban Quality of Life Assesment Along The Section: Cracow City Centre Town of Skała, Prace Geograficzne Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 114. 65

Winiarczyk-Raźniak A., 2006, Uczestnictwo w kulturze jako przejaw miejskiego stylu życia w regionie miejskim Krakowa, [w:] Górz B. (red.), Urbanizacja i społeczeństwo, Wyd. Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, s. 203-213. Winiarczyk-Raźniak A., Raźniak P., 2011, Regional Differences In The Standard of Living In Poland (Based on Selected Indices), Procedia Social and Behavioral Sciences, nr 19, s. 31-36. Zborowski A., Raźniak P., 2013, Suburbanizacja rezydencjonalna w Polsce ujęcia badawcze i ocena procesu, Studia Miejskie, nr 9, s. 37-50. Zborowski A., 2007, Reterytorializacja migracji w układzie regionalnym i lokalnym w Polsce południowo-wschodniej, [w:] Bezdeń P., Grykień S. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 371-382. Zborowski A., 2004, Podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach delimitacji obszarów metropolitalnych w Polsce przykład Krakowa, [w:] Słodczyk J. (red.), Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 25-40. Źródła internetowe: Bank Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego, 2003. http://www.malopolskie.pl/planowanie/plan/ Akty prawne Ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2011, nr 152 poz. 897 66