Przemiany społeczno demograficzne w województwie świętokrzyskim w latach

Transkrypt

1 Janina Wrońska Przemiany społeczno demograficzne w województwie świętokrzyskim w latach Uwagi wstępne Zapoczątkowane od 1989 zmiany systemu ekonomicznego i politycznego przyniosły Polsce postęp reform systemowych, duże efekty makroekonomiczne w różnych gałęziach gospodarki narodowej. Obok pozytywnych zmian, jakie przyniosła transformacja, występują też mniej korzystne, np. w rolnictwie, których skutki najbardziej odczuwa ludność wiejska. Doprowadziły one między innymi do daleko posuniętej destrukcji, ogólnego zmniejszenia opłacalność produkcji rolnej i zubożenia ludności pracującej w rolnictwie. Innym niekorzystnym zjawiskiem są także zmiany w procesach demograficznych ludności województwa świętokrzyskiego i całego kraju. Charakterystyka demograficzna obszaru badań Województwo świętokrzyskie wchodzi w skład podprowincji Wyżyny Małopolskiej, obejmując trzy makroregiony: Wyżynę Kielecko Sandomierską z Górami Świętokrzyskimi, Nieckę Nidziańską i Wyżynę Przedborską. Jest to zróżnicowany obszar, tak pod względem środowiska przyrodniczego, jak i przestrzennego zagospodarowania. Województwo świętokrzyskie ma charakter przemysłowo rolniczy. Jego północna i centralna część posiada charakter przemysłowy, a południowa typowo rolniczy. Powierzchnię woj. świętokrzyskiego wynoszącą km 2, zamieszkuje 1322,9 tys. (stan z 31 XII 2000 r.) mieszkańców, na 1 km 2 przypada więc 113 osób. Pod względem administracyjnym województwo świętokrzyskie podzielone jest na 102 gminy (24 miejskie, 73 wiejskie), 13 powiatów ziemskich i 1 miasto Kielce na prawach powiatu (powiat grodzki) oraz 2842 miejscowości wiejskich. Największym pod względem powierzchni (2248 km 2 ) i liczby ludności (194 tys.) jest powiat kielecki. Najmniejszym jest powiat skarżyski (343 km 2 ), a pod względem liczby ludności powiat kazimierski (39 tys.). Największe miasta województwa to: Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Sandomierz, Skarżysko Kamienna i Starachowice. Stolicą województwa i największym obszarowo miastem są Kielce. Od początku lat 90 w zakresie wskaźników ludnościowych w woj. świętokrzyskim odnotowuje się niekorzystne zjawiska (tab. 1). Charakteryzują się one spadkiem:

2 490 Janina Wrońska liczby ludności województwa (w porównaniu do 1995 mniej o 7,9 tys. osób), przyrostu naturalnego na 1000 ludności, który w 2000 r. wyniósł 1,6, a w 1995, + 0,4. (analogicznie do tych lat w kraju 0,3 ; 1,2 ), liczby zawieranych małżeństw (średnio mniej o 1,5% rocznie w woj., przy średnim wzroście o 1,9% w kraju). Podobnie jak w całym kraju, ludność woj. świętokrzyskiego często zmienia miejsce zamieszkania. Ujemne salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności utrzymywały się na tym samym poziomie w tym województwie w 1995 r. i 2000 r. po 1,6 i w całej Polsce także po 0,5. Poziom urbanizacji jest niski (45,9%) i plasuje województwo na 15 pozycji wśród najniższych w kraju (61,8%). Obszary wiejskie zamieszkuje ponad 54,2% ludności, co w przeliczeniu na 1 km 2 daje 65 osób. W strukturze ludności według płci w zbiorowości miejskiej dominują kobiety, bowiem na 100 mężczyzn przypada ich tam 105. Liczba Tab. 1. Podstawowe wskaźniki społeczno demograficzne w województwie świętokrzyskim latach Źródło: Dane z Urzędu Statystycznego w Kielcach i Roczników Województw za lata Obliczenia własne, * brak danych, 1 Dynamikę obliczono w stosunku do roku 1998 z uwagi na brak danych.

3 Przemiany społeczno demograficzne w województwie świętokrzyskim kobiet w populacji miejskiej wzrasta w grupie wiekowej od lat i rośnie aż do wieku ponad 65 lat. W ludności wiejskiej liczby mężczyzn i kobiet są zbliżone. Największy niedobór liczby kobiet występuje w najmłodszych grupach wiekowych, ich przewaga zaznacza się dopiero w grupach powyżej 40 lat. W strukturze liczby osób w wieku przedprodukcyjnym odnotowuje się systematyczny spadek ich udziału, w 2000 r. wynosił 24,1% podczas gdy w 1995 r. 27,5%. także i w populacji wiejskiej. Udział ludności w wieku produkcyjnym wzrasta średnio o 0,75% rocznie w całej populacji. Wzrasta liczba ludności w wieku poprodukcyjnym, głównie w miastach (o 4,5% w województwie, a w kraju o 1%). W roku 2000 liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na każde 100 osób w wieku produkcyjnym w woj. wyniosła 67,8 osób, a w Polsce 63 osoby. Porównując te wskaźniki z rokiem 1995 stwierdzamy, że w woj. świętokrzyskim wynosił on 75,8 osób, a w kraju 70,5 osoby. Świadczy to o procesie starzenia się ludności w całym kraju. W strukturze pracujących w 2000 roku wg sekcji EKD, największą grupę stanowili pracujący w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie 47,7 %, a najmniejszą w usługach nierynkowych: 12,7%. Porównując tę strukturę do 1998 roku (brak danych dla 1995 r.) należy uznać, że była podobna: 46,7% w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie, 16,4% w przemyśle (w 2000 r. 18,1%) i najmniej 12,2% w usługach nierynkowych. Sektor prywatny zatrudniał w 2000 r. 79,5% ogółu pracujących (najwięcej w kraju), a w 1998 r. 77,2%. W strukturze bezrobotnych w 2000 r. wg płci największą grupę stanowiły kobiety 53% (1998 r. 56,4%). Według grup wieku największy, ich udział odnotowano w wieku lat (58%). Porównując dane z 2000 r. w stosunku do 1998 r. odnotowuje się wzrost bezrobocia aż o 33,7%. Stopa bezrobocia rejestrowanego w woj. świętokrzyskim w 2000 r. wyniosła 16,6%, (1998 r. 12,2%) i była wyższa niż średnia w kraju o 1,5 pkt w 2000 r. i o 1,8 pkt w 1998 r. Metoda badań Wśród wielu wskaźników ludnościowych za szczególnie interesującym, uznałam przyrost rzeczywisty w gminach miejsko wiejskich i wiejskich woj. świętokrzyskiego. Dane statystyczne, tj. wartości przyrostu naturalnego i salda migracji za lata 1998, 1999 i 2000 stanowiły podstawowe źródło do zbadania procesów migracyjnych Do zrealizowania tego celu posłużyła metoda Webb a, według której dokonano szczegółowej klasyfikacji gmin i graficznej prezentacji rozkładu badanego zjawiska w postaci kartogramu. Ponieważ nie odnotowano większych różnic w wartościach tych wskaźników, a pogrupowane gminy mieściły się w tych samych typach obszarowych, dlatego sporządzono jeden kartogram. Na podstawie wartości wskaźników przyrostu naturalnego i salda migracji w badanym okresie wydzielono osiem typów obszarowych gmin i jeden pośredni typ obszaru A/H. Klasyfikację gmin według roli czynników rozwoju demograficznego metodą Webb a za analizowany okres graficznie prezentuje kartogram. Cztery grupy gmin [A, B, C, D] były obszarami wzrostu ludności, a cztery [E, F, G, H] depopulacji.

4 492 Janina Wrońska Typ pośredni A/H stanowił obszar pozostający w równowadze między wzrostem a ubytkiem w liczbie ludności. Dodatni przyrost naturalny zanotowano w 37 gminach województwa (36,3%). Najwięcej takich gmin było sąsiedztwie Kielc Bieliny (7,23%), Daleszyce (6,96%). Większość gmin (56 54,9%) miała ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego Lokalizacja ich obejmuje tereny przygraniczne i południowe woj. świętokrzyskiego. Gminy z dodatnim saldem migracji odnotowano zaledwie 22, co stanowi 21,6% ogółu wszystkich gmin. Najwyższe wartości odnotowano w Łubnicach (7,97%), Bodzechowie (7,4%) i Skarżysku Kościelne (7,18%). Najwyższy napływ ludności był w gminach leżących najbliżej Kielc oraz w niektórych innych leżących w sąsiedztwie większych miast, głównie w północnej części woj. świętokrzyskiego. Na przeważającym obszarze województwa w ponad 70 gminach (około 70,0% ich ogólnej liczby) odnotowuje się duży odpływ ludności, np. w Seceminie aż 14,0% w 1998 r., 12,8% w 1999 r., a 7,5% w 2000 r. Zjawisko to najbardziej dostrzegalne jest w gminach leżących z dala od większych miast i ośrodków przemysłowych. Pierwsze cztery typy obszarowe gmin [A, B, C, D] stanowiły około 30% ogólnej ich liczby. Są one zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich i przemysłowych. Pierwsza grupa złożona 14 gmin, stanowi obszar wzrostu liczby ludności (13,7% ogółu gmin woj.) o dodatnim przyroście naturalnym, który przewyższa ujemne saldo migracji. Drugą i trzecią grupę tworzy po 5 gmin (4,9%), które charakteryzują się ogólnym wzrostem ludności czyli dodatniemu przyrostowi naturalnemu i dodatnie saldu migracji. Kolejna grupa skupia tylko 4 gminy (3,9 %), w których, pomimo ujemnego przyrostu naturalnego odnotowuje się wysokie dodatnie salda migracji. Drugi typ gmin o symbolach [E, F, G, H] to obszary wyludniające się, których zasięg stanowi około 70% ogólnej liczby gmin województwa. Zjawisko depopulacji występuje przede wszystkim w gminach zlokalizowanych na obrzeżach granic województwa oraz na terenach typowo rolniczych. W grupie piątej (E: 5 gmin) odnotowuje się dodatnie salda migracji, lecz wyższe były tam ujemne wartości przyrostu naturalnego. Szóstą grupę (F) stanowi 17 gmin (16,7%), w których oba wskaźniki przyjmują wartości ujemne. W grupie siódmej (G) było 30 gmin (24,9%), które odróżniają się od poprzednich jeszcze niższymi wartościami salda migracji. Ósmą grupę (H) stanowi 15 gmin (14,7%) charakteryzujących się ujemnym sadem migracji, które przewyższa dodatni przyrost naturalny. Pośredni typ oznaczony symbolem A/H reprezentuje 5 gmin (4,9%). Wartości obu wskaźników znajdują się na linii przecięcia dwóch obszarów: wzrostu ludności A i najwyższego wyludniania H. Przyrost naturalny przyjmuje tam wartości dodatnie, natomiast salda migracji ujemne. Podsumowanie Z przedstawionej analizy wynika, że wiele niekorzystnych zjawisk ma swoje podłoże w sytuacji politycznej i społeczno gospodarczej kraju. Przykładem na to są m.in. obszary wyludniające się, które powstają wskutek bardzo dużego odpływu lud-

5 Przemiany społeczno demograficzne w województwie świętokrzyskim ności (ujemne salda migracji) pomimo wysokiego dodatniego przyrostu naturalnego. Najintensywniej proces ten występuje w gminach południowej części województwa: Czarnocin, Oleśnica, Skalbmierz oraz w zachodniej jego części gminy: Fałków, Kluczewsko, Radków, Secemin. Głównych przyczyn tych niekorzystnych zjawisk należy upatrywać w zachodzących przemianach politycznych i społeczno gospodarczych Polski, których wyrazem jest brak m.in. stabilizacji, szczególnie zatrudnienia. Konieczność szukania pracy na terenie innych gmin lub województw, a nawet poza granicami kraju, często wymusza zmianę miejsca zamieszkania. Rozwiązanie tych problemów wymagać będzie przede wszystkim osiągnięcia stabilizacji w gospodarce kraju, stworzeniu nowych miejsc pracy oraz lepszych warunków pracy życia w społecznościach lokalnych. Janina Wrońska Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej Kielce

6 494 Janina Wrońska