PROCESY PRZEMIAN W GOSPODARCE śywnościowej DOLNEGO ŚLĄSKA PO 1989 ROKU

DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM STUDIÓW REGIONALNYCH PROCESY PRZEMIAN W GOSPODARCE śywnościowej DOLNEGO ŚLĄSKA PO 1989 ROKU TADEUSZ TRZISZKA, PROF.DR HAB. KRYSTYNA SZYBIGA, DR INś. ANDRZEJ JARMOLUK, DR HAB. WROCŁAW, 2007 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budŝetu Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. 1

SPIS TREŚCI STAN I CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI śywnościowej [T.TRZISZKA] Wprowadzenie...2 Surowce pochodzenia zwierzęcego w gospodarce Ŝywnościowej Dolnego Śląska.4 Wybrane surowce pochodzenia roślinnego w gospodarce Dolnego Śląska..7 Podsumowanie...9 Literatura.13 OGÓLNA DIAGNOZA PRZEMYSŁU śywnościowego [K. SZYBIGA] Wprowadzenie.15 Bilans Ŝywności 18 Charakterystyka przedsiębiorstw przemysłu spoŝywczego Dolnego Śląska..19 Charakterystyka przetwórstwa rolno-spoŝywczego w okresie poprzedzającym wejście do Unii Europejskiej 23 Rozwój gospodarki Ŝywnościowej w oparciu o fundusze Unii Europejskiej... 31 Podsumowanie.....39 Literatura.....41 OCENA WYBRANYCH GAŁĘZI PRZETWÓRSTWA SUROWCA POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO [A. JARMOLUK] Wprowadzenie.....44 Przemiany w sektorze produkcji zwierzęcej Dolnego Śląska.....45 Aktualny stan branŝy przemysłu Ŝywnościowego pochodzenia zwierzęcego ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki mięsnej Dolnego Śląska.. 48 Podsumowanie.....70 Literatura.....71 2

PROCESY PRZEMIAN W GOSPODARCE śywnościowej DOLNEGO ŚLĄSKA PO 1989 ROKU STAN I CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI śywnościowej TADEUSZ TRZISZKA, PROF. DR HAB. 3

Stan i charakterystyka gospodarki Ŝywnościowej Tadeusz Trziszka Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Technologii Surowców Zwierzęcych i Zarządzania Jakością Streszczenie W opracowaniu dokonano analizy stanu gospodarki rolno-ŝywnościowej Dolnego Śląska oraz jej przemian po transformacji ustrojowej w 1989 roku. Wykazano wysokie walory geograficzne, ekonomiczne i intelektualne regionu na rzecz rozwoju przemysłu przetwórstwa Ŝywności, jednakŝe fakty wskazują na stagnację tego sektora gospodarki. Wyniki analizy wskazują, Ŝe Dolny Śląsk mimo sprzyjających warunków jest importerem produktów Ŝywnościowych z innych regionów kraju i zagranicy. Na stan agrobiznesu województwa miały wpływ zróŝnicowane czynniki, w tym polityczne, nagły napływ konkurencyjnego kapitału zagranicznego, a takŝe wewnętrzne reformy w okresie przejściowym nie dopasowane do ówczesnych moŝliwości. Istnieje duŝa szansa dla województwa przy zintegrowanej współpracy środowisk gospodarki, samorządów i środowisk akademickich na zwiększenie konkurencyjności regionu i wzrostu samowystarczalności, a takŝe rozwój nowoczesnej gospodarki biotechnologicznej i tworzenia produktów markowych podwyŝszających poziom przedsiębiorczości i innowacyjności regionu w oparciu o klastry i innowacyjne firmy biotechnologiczne. 1. Wprowadzenie Polskę zamieszkuje 38,17 mln osób (dane GUS, 2005), co stanowi 10,4% ogółu ludności Unii Europejskiej (UE). Na obszarach wiejskich mieszka 38,5% ogółu ludności, tj. 14,70 mln osób, natomiast powierzchnia obszarów wiejskich stanowi 93,2% powierzchni kraju (dane GUS, 2005r.), a zatem ich znaczenie zarówno z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego jak i środowiskowego jest ogromne. Województwo dolnośląskie połoŝone w południowo-zachodniej Polsce cechuje się znacznym zróŝnicowaniem pod względem geograficznym, a takŝe poziomem warunków rozwoju obszarów wiejskich. Dlatego teŝ w strategii rozwoju tego województwa wydzielono pięć regionów, których zakres aktywności mieści się w obszarze od intensywnego rolnictwa poprzez turystyczno-rekreacyjny, aŝ do rolniczo-przemysłowego [8]. Powierzchnia województwa dolnośląskiego wynosi 19.950 km 2 a ludność zamieszkująca obszar województwa stanowi populację ok. 3 mln. W województwie jest 30 powiatów i 165 gmin. UŜytki rolne stanowią 1087 tys. ha. Warunki naturalne do rozwoju 4

rolnictwa szacuje się, Ŝe są ok. 15% lepsze niŝ średnia krajowa. Uwzględniając dobre warunki produkcji surowca moŝna postawić tezę dobrych warunków rozwoju przemysłu Ŝywnościowego [2]. JednakŜe realia ostatnich 17 lat po transformacji ustrojowej wskazują zdecydowanie inaczej. Gospodarka Ŝywnościowa po 89 roku w Polsce uległa zasadniczym przeobraŝeniom wynikającym z jednej strony z przemian ustrojowych w kraju, w tym rozwoju gospodarki rynkowej, a z drugiej strony wynikającym ze wzrostu wymagań jakościowych i dostosowywania się do norm UE. W konsekwencji tych działań polskie rolnictwo i gospodarka Ŝywnościowa zostały mocno dotknięte skutkami nierównych warunków konkurencyjnych w procesie postępującej liberalizacji handlu [5]. Okazało się, Ŝe w latach 90. elity polityczne odpowiedzialne za państwo i jego transformację ustrojową, a w szczególności odpowiedzialne za sektor rolno-ŝywnościowy nie były przygotowane do restrukturyzacji ani nie wyciągnęły wniosków ze swoich błędów pod względem politycznym i ekonomicznym. Efekt dzisiaj jest dobrze znany w całym kraju. Brak racjonalnej polityki rolnej w minionym okresie przyczynił się w woj. dolnośląskim do głębokiej zapaści. Przemysł paszowy znalazł się pod kontrolą obcego kapitału, przemysł przetwórstwa rolno-spoŝywczego był wypierany przez koncerny zagraniczne. Mimo poczynionych licznych inwestycji następował odpływ kapitału i rozszerzała się stopa bezrobocia. Utrzymanie w dalszym ciągu takiego kierunku działań politycznoekonomicznych prowadziło do całkowitego uzaleŝnienia się polskiej gospodarki rolno- Ŝywnościowej od kapitału zagranicznego, ze szkodą dla polityki regionalnej. Brak realnych prognoz w skali globalnej i makroregionalnej dla przemysłu Ŝywnościowego powodowało istotne przemieszczenia w skali kraju i częsty odpływ tradycyjnego przetwórstwa z jednych regionów do innych. Przykładem moŝe być m.in. przemysł mięsny i drobiarski, który był mocną stroną byłych województw: wrocławskiego, legnickiego, wałbrzyskiego, a w istocie przestał istnieć. Województwo dolnośląskie stało się importerem Ŝywności pochodzenia zwierzęcego, a aktualnie nie jest w stanie pokryć zapotrzebowania surowcowego dla wyŝywienia mieszkańców tego regionu [5]. Byłoby błędem poszukiwanie winy za obecny stan gospodarki Ŝywnościowej wyłącznie w odniesieniu do polityki państwa i regionu. Na ten stan rzeczy złoŝyły się czynniki zaleŝne i niezaleŝne. Jednym z takich elementów był brak wiedzy w zakresie nowoczesnej i konkurencyjnej gospodarki Ŝywnościowej, która w krajach wysokorozwiniętych była i jest oparta o normy zapewniające najwyŝszą jakość, 5

bezpieczeństwo i funkcjonalność produktów Ŝywnościowych. Ponadto przed akcesją, stan sanitarny w istotnej części obiektów produkcji Ŝywności w Polsce oraz poziom higieny wymagany w procesie technologicznym nie odpowiadał standardom europejskim. Stąd teŝ wymagało to wysokich nakładów finansowych na inwestycje. Pozostaje ciągle zasadniczy problem edukacji Ŝywieniowej i upowszechniania wiedzy w zakresie nowoczesnej i przyjaznej z naturą gospodarki rolnej oraz rozwijanie systemów bezpieczeństwa zdrowotnego Ŝywności [3,5,6]. Przed 2004 rokiem w Polsce z ogromnym wysiłkiem finansowym liczne firmy produkujące Ŝywność wprowadzały zasady GMP/GHP oraz system HACCP, a nieliczne firmy wdraŝały standardy norm z serii ISO 9000. JednakŜe wkraczanie bogatych koncernów na polskie terytorium na przełomie wieków łączyło się z konkurencją na najwyŝszym poziomie wymagań jakościowych i sanitarnych, co oczywiście prowadziło do eliminowania większości naszych firm, które nie miały wsparcia w polityce państwa (szczególnie w zakresie kredytów preferencyjnych na podnoszenie jakości, modernizację parku maszynowego, edukację, itp.). Ponadto niszczeniu polskiego sektora produkcji Ŝywności sprzyjało korzystne prawo dla rozwoju zagranicznych sieci koncernów handlowych, stawiających wysokie wymagania jakościowe na wyroby naszym producentom (co jest oczywiście korzystne dla konsumenta), ale kosztem polskich przedsiębiorców, którzy jednocześnie musieli kredytować działalność tychŝe bogatych sieci handlowych spoza naszego kraju [5]. W kontekście konieczności przeprowadzenia analizy stanu naszej gospodarki Ŝywnościowej po roku 1989 oraz przygotowania załoŝeń strategicznych jej rozwoju, z uwzględnieniem uwarunkowań polityczno-ekonomicznych oraz geograficznych, poniŝej przedstawiono wybrane branŝe dwóch kluczowych pionów surowcowych produkcji Ŝywności, tj. pion produkcji roślinnej i pion produkcji zwierzęcej [5]. 2. Surowce pochodzenia zwierzęcego w gospodarce Ŝywnościowej Dolnego Śląska W latach 70. mimo wielu sukcesów, ale i niepowodzeń, stan gospodarki Ŝywnościowej na Dolnym Śląsku moŝna było uznać za dobry, charakteryzujący się znaczną stabilnością, duŝymi nakładami inwestycyjnymi i tendencją do zwiększania zasobów surowcowych jak i zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw działających na rzecz gotowych wyrobów na rynek krajowy i eksport. Modernizowano stare zakłady produkcyjne i budowano nowe, w branŝy mięsnej często na licencjach zagranicznych (USA, RFN, Szwecja). Budowano nowe obiekty hodowli i tuczu zwierząt rzeźnych, krów mlecznych i drobiu, a w gospodarstwach 6

indywidualnych utrzymywano kontraktację gwarantującą bieŝącą dostawę surowców do produkcji. Gospodarka Ŝywnościowa Dolnego Śląska obejmowała prawie wszystkie gałęzie i rodzaje produkcji Ŝywności pochodzenia zwierzęcego. Funkcjonowały zakłady mięsne, drobiarskie, rybne, mleczarskie, punkty skupu i bazy zbiorcze dziczyzny, chłodnie składowe, a nawet takie zakłady jak ubojnia królików i przerobu krewetek pochodzących z połowów dalekomorskich. Liczba tych zakładów wynosiła średnio 50 na kaŝde z ówczesnych (4) województw Dolnego Śląska. Głównymi kierunkami eksportu były kraje EWG, USA i tzw. rynki poza standardowe, np. Jugosławia, Bułgaria i kraje arabskie. Większość produktów Ŝywnościowych pochodziła z duŝych przemysłowych zakładów, odpowiednio wyposaŝonych, z zapleczem techniczno-technologicznym. Dla przykładu w zakresie uboju zwierząt rzeźnych tylko 16% mięsa pochodziło z małych ubojni (tzw. uboju gospodarczego i domowego). Struktura taka pozwalała na optymalne wykorzystanie ubocznych artykułów uboju w szerokim asortymencie, równieŝ w kierunku surowców dla celów farmaceutycznych. Baza surowcowa mięsa niezbędna dla stosunkowo duŝej produkcji przetwórczej uzupełniana była dostawami Ŝywca z regionu zielonogórskiego i leszczyńskiego. Z chwilą wejścia ustawy o działalności gospodarczej od 01.01.1989 roku nastąpiło lawinowe zwiększenie liczby małych i średnich zakładów produkcyjnych liczących na szybki i znaczny zysk kosztem warunków techniczno-sanitarnych i technologicznych. W ówczesnym w województwie wrocławskim powstało najpierw ok. 200 zakładów, a następnie liczba ta wzrosła do ponad 400 zakładów. W połowie lat 90. wskutek funkcjonowania wolnego rynku i bezwzględnej konkurencji nastąpiła tendencja do zmniejszania popytu i w konsekwencji większość z tych zakładów uległa likwidacji. Spadający poziom rentowności w produkcji mięsnej, drobiarskiej, rybnej i mleczarskiej spowodował przygotowywanie programów restrukturyzacji i modernizacji wielu gałęzi gospodarki Ŝywnościowej. Programy te dla kraju i dla poszczególnych województw, w tym Dolnego Śląska ze strategią sięgającą roku 2010 nie były i nie są właściwie wykorzystywane i realizowane, co doprowadziło do obecnej sytuacji w gospodarce Ŝywnościowej regionu, czego konsekwencje przedstawiono poniŝej. 1. Zlikwidowane zostały wszystkie duŝe przemysłowe zakłady mięsne, kilka mniejszych zakładów ograniczało działalność do produkcji przetwórczej, zaopatrując się w surowiec mięsny w innych regionach. Głównym dostawcą półtusz wieprzowych i ćwierci wołowych było województwo wielkopolskie. 7

2. Załamanie przemysłu drobiarskiego wyraŝone zostało likwidacją Wrocławskich Zakładów Drobiarskich oraz Prochowickich Zakładów Drobiarskich. Powstanie w tych regionach wielu małych firm przetwórczych nie miało znaczenia strategicznego. 3. Istniejące dotychczas zagłębie produkcji brojlerów w okolicach między Środą Śl., a Prochowicami zostało zepchnięte do produkcji marginalnej. 4. Z dobrze prosperujących 17 spółdzielni mleczarskich w początku lat 90. zostało w roku 2001 zaledwie 7 i Ŝadna z nich nie spełniała warunków UE, a z braku surowca na terenie Dolnego Śląska przerób mleka spadł do 15 tys. litrów dziennie, co dawało wykorzystanie mocy przerobowych na poziomie około 30%. 5. Znaczna likwidacja obór krów mlecznych (w samym dawnym woj. wrocławskim ze 120 do około 36 tys. krów) nie doczekała skię rekompensaty w postaci zwiększonej wydajności mleka, bowiem zakup bydła ras mlecznych mimo krajowego i wojewódzkiego programu rozwoju mleczarstwa nie przekroczył 10% stanu pogłowia. 6. Na terenie Dolnego Śląska nie ma aktualnie Ŝadnego średniego zakładu rybnego, a kilka małych zakładów nie ma pełnego profilu produkcji (np. z fazą wędzenia). Historią pozostaje dawny zakład przerobu mięsa z krewetek w Twardogórze, który dawał zatrudnienie zaleŝnie od sezonu połowów 200-300 pracownikom. Bezpowrotnie zaniechano takŝe działalności w ubojni królików w Jeszkowicach, która była dobrym zakładem eksportowym na rynki EWG. 7. Likwidacja bazy zbiorczej dziczyzny Przedsiębiorstwa Las we Wrocławiu spowodowała, m.in. zmniejszenie zadań w Chłodniach Składowych, co wraz ze zmniejszeniem produkcji surowca mięsnego oraz wstrzymaniem eksportu doprowadziło do wykupienia tych Chłodni w latach 90. przez firmę Nordis z województwa lubuskiego. 8. Rynek wyrobów pochodzenia zwierzęcego we Wrocławiu, a i na całym Dolnym Śląsku, uzupełniany był towarami z terenu kraju w coraz większym stopniu (do 60%), co stale pogłębiało kryzys po stronie lokalnej podaŝy. 9. Dolny Śląsk tracąc samowystarczalność w gospodarce Ŝywnościowej pochodzenia zwierzęcego stawał się województwem importującym, z czego skwapliwie skorzystały inne województwa i konkurencja zagraniczna. 8

3. Wybrane surowce pochodzenia roślinnego w gospodarce Dolnego Śląska Produkcja i przetwórstwo zbóŝ W okresie poprzedzającym transformację systemową (w 1998 r.) zbiory zbóŝ podstawowych w województwie dolnośląskim wynosiły 1849 tys. ton, co stanowiło 8,3 % zbiorów w kraju. Przemysł zboŝowo-młynarski przechodził w latach 90. przeobraŝenia strukturalne w powiązaniu z kapitałowymi. Zdolność przerobowa młynów w województwie dolnośląskim szacowana jest na około 1300 ton zboŝa na dobę. Moce przerobowe młynów nie są wykorzystywane w pełni. Zdolności składowe są dostosowane do potrzeb produkcyjnych młynów. Część młynów jest gruntownie zmodernizowana pod względem technologicznym i technicznym na etapach przyjmowania i oceny surowca, przemiału i pakowania. Produkty przemysłu zboŝowo-młynarskiego są wykorzystywane nie tylko w konwencjonalnych kierunkach, są równieŝ przetwarzane na komponenty specjalnej Ŝywności, w zakładach wybudowanych w województwie przez inwestorów zagranicznych. Produkcja piwa w Polsce wynosiła w 1998 roku 21 mln hl. Zdolność produkcyjna browarów województwa dolnośląskiego szacowana wówczas była na 1 mln hl rocznie. BranŜa piwowarska jako jedna z pierwszych w gospodarce Ŝywnościowej przeszła transformację, zmodernizowała się pod względem technicznym i organizacyjnym. Zwiększała stale swoje zdolności produkcyjne piwa. Natomiast produkcja słodu i jęczmienia browarniczego została całkowicie zaniechana. Aktualnie produkcja piwa opiera się na surowcu importowanym. Przemysł paszowy w województwie dolnośląskim dysponował w latach 90. zdolnościami produkcyjnymi na poziomie około 400 tys. ton rocznie. Produkcja pasz była bardzo zróŝnicowana w poszczególnych latach i wynikała z sytuacji w produkcji zwierzęcej. Przemysł ten zagospodarowywał rocznie około 200 tys. ton zbóŝ, w tym pewne ilości z importu (10-20 %). Poziom techniczno-technologiczny linii produkcyjnych juŝ w latach 90. był wysoki i odpowiadał standardom europejskim. Przetwórstwo ziemniaków Zbiory ziemniaków w województwie dolnośląskim utrzymywały się w latach 90. na poziomie 1126 tys. ton, co stanowiło 4,3 zbiorów krajowych. W regionie dolnośląskim rozwinęło się przetwórstwo ziemniaków na produkty do bezpośredniego spoŝycia. Inwestycje zrealizowane przez kapitał zagraniczny były nowoczesne pod względem technologicznym i technicznym. W 1999 roku przetworzono w 9

zakładach województwa dolnośląskiego około 100 tys. ton ziemniaków na frytki, 40 tys. ton na czipsy i 7 tys. ton na susze, stanowiło to odpowiednio 41, 28 i 3 % produkcji tych asortymentów w kraju. Na skrobię w latach 90. przerobiono zaledwie 70 tys. ton ziemniaków, co stanowiło około 9 % produkcji krajowej. Potencjał przerobu ziemniaka w tym kierunku nie był modernizowany, a przerób był niedostateczny w odniesieniu do moŝliwości produkcji surowca i zapotrzebowania na skrobię. Polska potentat produkcji ziemniaka w skali światowej musiała importować do 90 tys. ton skrobi rocznie. Szczególnie odczuwalny był brak przetwórstwa ziemniaka w północnej części województwa, gdzie przewaŝają gleby lekkie. Gorzelnictwo rolnicze w latach 90. nie przerabiało ziemniaków z powodu trudności w zbycie surówki. Przechowalnictwo i konfekcjonowanie ziemniaków do obrotu na bezpośrednie spoŝycie było przedmiotem intensywnego rozwoju z uwzględnieniem wymogów nowoczesnego handlu Ŝywnością. Cukrownictwo Zbiory buraków cukrowych w województwie dolnośląskim wynosiły 1705 tys. ton w 1998 roku, tj. około 11 % zbiorów krajowych. Cukrownie dolnośląskie, podobnie jak w pozostałych rejonach kraju, uczestniczyły w latach 90. w burzliwych przekształceniach własnościowych. W województwie było w końcu lat 90. około 10 cukrowni, które miały łączną zdolność przerobową 24500 ton/dobę. Obowiązujące limity przerobu buraków cukrowych ograniczały kampanię przerobową do 60-80 dni (w przeszłości 100 dni), co miało wpływ na koszty produkcji. Wówczas rozpoczęto rozwaŝania likwidacji lub przebranŝowienie niektórych cukrowni w celu zlikwidowania nadmiaru mocy przerobowych. Przetwórstwo owoców i warzyw Zdolności przerobowe owoców i warzyw w województwie dolnośląskim były niedostateczne w stosunku do moŝliwości produkcji surowców. Mimo to nie są w pełni wykorzystywane z powodu braku środków finansowych i moŝliwości zbytu. Najbardziej znaczącym kierunkiem przetwarzania owoców i warzyw jest zamraŝalnictwo dysponujące zdolnością zamraŝania około 16,5 tony/h. Produkcja mroŝonek wytworzonych z owoców i warzyw w województwie szacowana jest na około 10 tys. ton (produkcja krajowa 450 tys. ton). Przerób jabłek na koncentrat soku szacowany jest na 15 tys. ton, co równieŝ nie stanowi większej pozycji w odniesieniu do przerobu w kraju, który wynosił w 1999 roku 800 tys. ton. Surowce owocowe i warzywne zagospodarowywane są ponadto na pulpy, przeciery, soki i 10

marynaty w ilości około 2000 ton. Przetwórstwo wtórne realizowane jest zarówno z półproduktów owocowo-warzywnych wytworzonych w zakładach miejscowych jak i zakupionych w innych rejonach Polski i zagranicy. Obejmuje ono m.in. wina owocowe, soki i napoje. Proces transformacji gospodarczej doprowadził do sprywatyzowania zakładów, ale nie stworzył warunków do nowoczesnych inwestycji prowadzących do zwiększenia mocy przerobowych. 4. Podsumowanie Przemysł Ŝywnościowy zalicza się w Polsce do najwaŝniejszych dziedzin gospodarki, zarówno pod względem rozmiarów produkcji (ponad 20% wartości sprzedaŝy całego polskiego przemysłu), jak i liczby zakładów (ok. 28 tys.) oraz poziomu zatrudnienia (411 tys. osób, tj. 8,4% ogółem zatrudnionych w gospodarce, a około 16% zatrudnionych ogółem w przemyśle). Wytworzona przez polski przemysł Ŝywnościowy wartość stanowi ok. 6% produktu krajowego brutto [9]. Akcesja Polski do Unii Europejskiej wymusiła konieczność modernizacji sektora przetwórstwa artykułów rolnych w zakresie standardów weterynaryjnych, higienicznych, ochrony środowiska. Dotyczyło to w szczególności sektora mleczarskiego, mięsnego utylizacyjnego, drobiarskiego, wtórnego przetwórstwa zbóŝ i cukru, warzyw i ziemniaków oraz skrobi. Bardzo duŝe znaczenie w modernizacji tych sektorów miała udzielona pomoc finansowa w ramach Programu SAPARD oraz Sektorowego Programu Operacyjnego (Restrukturyzacja i modernizacja sektora Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich) [9]. W przemyśle spoŝywczym, w dalszym ciągu, efektywność gospodarowania ulega poprawie. Wzrost produkcji związany jest ze wzrostem wydajności pracy. Modernizacja linii technologicznych stwarza równieŝ moŝliwości obniŝenia energochłonności przetwórstwa. Zmiany w gospodarowaniu tymi czynnikami wytwórczymi pozwalają na osiągnięcie wyŝszej niŝ w latach poprzednich rentowności produkcji Ŝywności, która jednakŝe wciąŝ utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie. Przetwórstwo spoŝywcze posiada znaczny i rosnący udział w eksporcie. W roku 2005 wartość wywozu produktów rolno-spoŝywczych do krajów UE-25 wyniosła 5,3 mld EUR i była wyŝsza o 39% w porównaniu z rokiem 2004. W eksporcie do krajów EFTA i pozostałych krajów rozwiniętych (USA, Kanada, Izrael, itd.) zanotowano wzrost o 5% w tym samym okresie. Największy udział w strukturze towarowej eksportu mają następujące 11

produkty: mięso i przetwory (15%), owoce i przetwory (11%) oraz produkty mleczarskie (12,4%) [9]. Dynamika eksportu polskich produktów oraz duŝe zainteresowanie polskimi artykułami rolno-spoŝywczymi w UE świadczy o konkurencyjności polskich firm na rynkach o wysokich wymaganiach jakościowych. Wysoka jakość polskiej Ŝywności, a takŝe świadectwa jakości i znaki jakości potwierdzające unikalne cechy polskich produktów Ŝywnościowych oraz wykorzystanie moŝliwości i potencjału produkcyjnego zakładów przetwórstwa rolnego, stwarzają optymalne warunki ich rozwoju na krajowym i europejskim rynku produktów Ŝywnościowych. Nadal jednak szczególnej uwagi wymaga konieczność przeprowadzania akcji informacyjnych i edukacyjnych wśród przedsiębiorców (głównie małe i średnie firmy), dotyczące regulacji i zasad obowiązujących na Jednolitym Rynku UE. Dla wielu przedsiębiorców nowo tworzone przepisy krajowe i unijne nie są znane, co wpływa na obniŝenie jakości produktów, tym samym zdolności konkurowania na wspólnym rynku, braki widoczne są w zakresie, np. znakowania produktów, niedostatecznej ilości odpowiedniego sprzętu oraz szkoleń dla specjalistów w danych dziedzinach. DąŜenie do poprawy konkurencyjności produkcji wpłynęło na wprowadzenie przez zakłady przetwórstwa rolno-spoŝywczego systemów zarządzania jakością, stanowiących dla konsumentów dodatkową gwarancję jakości [9]. W Polsce obserwuje się rosnące zainteresowanie produkcją wysokojakościową taką jak, np.: produkty regionalne, produkty ekologiczne i produkty rolnictwa integrowanego. Istnieje duŝy potencjał rozwoju tych nisz ze względu na dobre warunki środowiskowe i nadwyŝki siły roboczej w rolnictwie oraz czynniki kulturowe. W tym zakresie widoczne są rosnące potrzeby ze względu na wysokie wymagania konsumentów oraz zapewnienie wysokich, mierzalnych standardów jakości. Wydajność pracy w przemyśle spoŝywczym, mierzona za pomocą wartości dodanej brutto przypadającej na jednego zatrudnionego, jest w Polsce ponad trzykrotnie niŝsza niŝ średnio w Unii Europejskiej. Jej wartość jednak u nas systematycznie wzrasta. Poprawa tego wskaźnika jest efektem prowadzonej restrukturyzacji przedsiębiorstw polegającej m.in. na obniŝce kosztów produkcji i zmniejszaniu zatrudnienia, poprawie technicznego i technologicznego uzbrojenia procesów produkcyjnych, obniŝce cen surowców rolnych oraz większym stopniu ich przetworzenia, co oznacza wzrost wartości dodanej produktu finalnego. 12

W Polsce rolnictwo jest sektorem gospodarczym o duŝym znaczeniu i ma decydujący wpływ nie tylko na sytuację społeczno-ekonomiczna mieszkańców obszarów wiejskich, ale na stan środowiska przyrodniczego, strukturę krajobrazu oraz róŝnorodność biologiczna kraju [9]. Odnosząc się do sytuacji województwa dolnośląskiego ww. zagadnienia gospodarki rolno-ŝywnościowej mają podobny przebieg jak w całym kraju, zwłaszcza tam, gdzie rozwijane są nowe jednostki od podstaw wraz z infrastrukturą i szkoleniem. Uwzględniając proces transformacji gospodarki Ŝywnościowej naleŝy zwrócić uwagę, iŝ w pierwszej fazie transformacji działania były związane z prywatyzacją bądź likwidacją wielu państwowych zakładów i powstanie prywatnego przetwórstwa rolno-spoŝywczego o zasięgu lokalnym. Od roku 1993 w skali kraju obserwowano wzrost przemysłowego przetwórstwa Ŝywności i wyodrębnianie się grupy liderów z kaŝdej branŝy. W latach 1993-1998 produkcja przemysłu spoŝywczego w cenach stałych zwiększała się w tempie 10% rocznie, przy jednoczesnym zmniejszaniu się pierwotnego przerobu w zakładach pracujących w oparciu o surowce rolne [1,4,7]. W przekształceniach przemysłu Ŝywnościowego szczególną rolę w zakresie dopływu kapitału i restrukturyzacji przedsiębiorstw odegrali inwestorzy zagraniczni, wprowadzając ponad 8% środków finansowych. Kolejnym istotnym etapem transformacji było obligatoryjne harmonizowanie się ze standardami Unii Europejskiej. W 2005 roku uprawnienia do wprowadzenia swoich produktów na unijny rynek posiadało 19 zakładów mięsnych, 14 mleczarni, 8 zakładów drobiarskich i 5 zakładów rybnych. NaleŜy podkreślić, iŝ szczególną rolę w doskonaleniu gospodarki Ŝywnościowej odegrały fundusze przedakcesyjne, a od 2004 roku fundusze strukturalne [1,4,7]. Mimo duŝych moŝliwości wsparcia z funduszy Unii Europejskiej województwo dolnośląskie pozostaje ciągle istotnym importerem Ŝywności z województw ościennych oraz z zagranicy. Aktualnie poziom produkcji i dystrybucji Ŝywności na terenie województwa dolnośląskiego jest następujący [4]: Mięso czerwone i jego przetwory w ilości ok. 45% są sprowadzane z województwa wielkopolskiego, natomiast dolnośląscy producenci mają udziału w rynku na poziomie 27%. Mięso drobiowe i jego przetwory są domeną producentów dolnośląskich (ok. 57%) natomiast producenci wielkopolscy mają udział na poziomie 24%. Zdecydowanym liderem na rynku jaj byli producenci dolnośląscy (74 % ), natomiast producenci z Wielkopolski i Opolszczyzny dostarczali ponad 23 % jaj. 13

Liderem na rynku mleka jest województwo: wielkopolskie (32%), a następnie dolnośląskie (25,%) i mazowieckie (18%). SprzedaŜ produktów zboŝowych jest domeną dostawców dolnośląskich, ok. 72 %. W produkcji owoców i warzyw największy udział posiadają producenci dolnośląscy. Spośród pozostałych dystrybutorów moŝna wymienić dostawców z województwa łódzkiego (21 %), wielkopolskiego (14%) i małopolskiego (10%) Rynek cukru był opanowany przez dostawców z wielkopolski (34%), a z województwa dolnośląskiego pochodziło jedynie 21%. WyŜej przedstawione fakty wskazują, iŝ sektor Ŝywnościowy Dolnego Śląska do chwili obecnej nie nadąŝał za przemianami w całym agrobiznesie kraju i nie był w stanie nadrobić strat powstałych w latach 90. Stąd teŝ występuje konieczność zaspokajania potrzeb konsumentów rynku Ŝywnościowego produktami z importu. W tym miejscu niezbędna jest bardziej intensywna współpraca władz samorządowych z przedsiębiorcami, szczególnie w aspekcie wykorzystania środków finansowych przewidzianych w okresie 2007-2013. Stan gospodarki Ŝywnościowej Dolnego Śląska nie odpowiada jego naturalnym moŝliwościom. W zestawieniu poziomu produkcji rolnej i popytu na Ŝywność wynika, Ŝe Dolny Śląsk mimo korzystnych warunków klimatycznych, geograficznych, demograficznych oraz technologicznych nie jest samowystarczalnym w zakresie produkcji Ŝywności. Dolny Śląsk jest natomiast importerem Ŝywności, zwłaszcza z województwa wielkopolskiego. Po radykalnej restrukturyzacji w latach 90. z duŝych przedsiębiorstw do małych lub ich likwidacji nastąpił szok gospodarczy w branŝy spoŝywczej, którego efekty ciągle trwają w niskim poziomie produkcji Ŝywności oraz w zmianie struktury wytwórczości. Na uwagę zasługuje fakt relatywnie duŝego udziału małych firm, co generalnie moŝe zdynamizować gospodarkę Dolnego Śląska w zakresie produkcji i przetwórstwa Ŝywności. JednakŜe małe firmy nie zrzeszone w grupy producenckie, małe korporacje lub klastry nie będą stanowiły istotnej konkurencji na wymagającym rynku Ŝywnościowym. Wydaje się koniecznym zdynamizować współpracę administracji samorządowej ze środowiskami akademickimi i z przedsiębiorcami na rzecz rozwoju przedsiębiorczości i konkurencyjności w województwie dolnośląskim. Efektem tej aktywności powinno być kreowanie nowych przedsiębiorstw biotechnologicznych tworzących systemy klastrów wysokich technologii i w konsekwencji oryginalnych produktów regionalnych, które powinny stać się przyczynkiem nowych marek naszego regionu. Bardzo wysoki poziom intelektualny wrocławskiego środowiska akademickiego, biotechnologów oraz szeroka współpraca z Wrocławskim 14

Parkiem Technologicznym powinno znaleźć przełoŝenie w procesie realizacji markowych produktów biomedycznych i nutraceutycznych naszego regionu w uwzględnieniu zasad sieci klastrowej. Słowa kluczowe: agrobiznes Dolnego Śląska, gospodarka Ŝywnościowa, analiza stanu po transformacji ustrojowej, potencjał ekonomiczny gospodarki Ŝywnościowej, przemiany w gospodarce Ŝywnościowej po 1989 roku, nowe perspektywy. 5. Literatura [1] KUTKOWSKA B., TANSKA-HUS B., SZYBIGA K., ŁABĘDZKI H. Przemiany społeczno-ekonomiczne w rolnictwie Dolnego Śląska, w: Aktualne problemy rolnictwa, gospodarki Ŝywnościowej i ochrony środowiska. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Wrocław, 2006, 409-428. [2] NIETUPSKI T. Stan i główne problemy rolnictwa w regionie. Materiały konferencyjne. Akademia Rolnicza we Wrocławiu, CEIiW, Wrocław 3 lutego 1999. [3] SZULC T. Akademia Rolnicza w gospodarce Ŝywnościowej makroregionu. Materiały konferencyjne. Akademia Rolnicza we Wrocławiu, CEIiW, Wrocław 3 lutego 1999. [4] SZYBIGA K. Gospodarka Ŝywnościowa Dolnego Śląska, w: Regionalna strategia rozwoju. Wspólne dzieło społeczności Dolnego Śląska. Prace naukowe Dolnośląskiej WyŜszej Szkoły Przedsiębiorczości i Techniki. Seria Konferencje, nr 1, 2005, Polkowice, 119-136. [5] TRZISZKA T., KIERZKOWSKI M., LESZCZYNSKI W., MICHALAK K. Stan gospodarki Ŝywnościowej Dolnego Śląska. Materiały konferencyjne Rozwój obszarów wiejskich i gospodarki Ŝywnościowej Dolnego Śląska. Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski, BCC, Wrocław, 13 październik 2000. [6] TRZISZKA T. and CHRZANOWSKA J., System of higher education and development of high technology in the field of food science. Pol.J.Food Nutr. Sci. 2007, 57, 2,135-141 [7] URBAN R. Rok po akcesji polskie zakłady przemysłu spoŝywczego. Biuletyn informacyjny ARR, 2005, nr 9 (171), 23-33. [8] WIĘCKOWICZ Z. Strategia rozwojów obszarów wiejskich Dolnego Śląska. Materiały konferencyjne Rozwój obszarów wiejskich i gospodarki Ŝywnościowej Dolnego Śląska. Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski, BCC, Wrocław, 13 październik 2000. [9] ROLNICTWO I GOSPODARKA śywnościowa W POLSCE, Warszawa, wrzesień 2006, MINROL, ISSN 1427-0749 (plik pdf) 15

PROCESY PRZEMIAN W GOSPODARCE śywnościowej DOLNEGO ŚLĄSKA PO 1989 ROKU OGÓLNA DIAGNOZA PRZEMYSŁU śywnościowego KRYSTYNA SZYBIGA, DR INś. 16

Ogólna diagnoza przemysłu Ŝywnościowego Krystyna Szybiga Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Streszczenie: Produkcja Ŝywności odgrywa istotną rolę zarówno w gospodarce kraju, jak i poszczególnych regionów. Korzystne warunki do produkcji rolnej Dolnego Śląska, duŝy rynek zbytu, a takŝe istniejące moce przerobowe zakładów pierwotnego przetwórstwa przemawiają za odbudową tego sektora gospodarki w regionie. Procesowi powyŝszemu mogą słuŝyć programy unijne umoŝliwiające finansowanie inwestycji, dotyczące produkcji i Ŝywności sensu largo. Wprawdzie w wielu zakładach przemysłu spoŝywczego mają miejsce korzystne zmiany w zakresie dostosowań do konkurencyjnych rynków unijnych, to jednak w skali globalnej produkcja Ŝywności w woj. dolnośląskim realizowana jest znacznie poniŝej lokalnych potrzeb (dotyczy to m.in.: mięsa, mleka, warzyw i owoców). 1. Wprowadzenie Pierwsza faza transformacji polskiej gospodarki związana była z prywatyzacją bądź likwidacją wielu państwowych zakładów i powstaniem prywatnego przetwórstwa rolnospoŝywczego o zasięgu lokalnym. Od roku 1993 obserwowano wzrost przemysłowego przetwórstwa Ŝywności i wyodrębnianie się grupy liderów w kaŝdej branŝy. W latach 1993-1998 produkcja przemysłu spoŝywczego w cenach stałych zwiększała się w tempie 10% rocznie, przy jednoczesnym zmniejszaniu się pierwotnego przerobu w zakładach pracujących w oparciu o surowce rolne. W latach 1999-2002 nastąpiło załamanie produkcji (wzrost jej wartości nie przekraczał 0,4%), ale w kolejnych latach miała miejsce poprawa wyników ekonomicznych przetwórstwa. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej rentowność sprzedaŝy netto wzrosła blisko dwukrotnie do poziomu ponad 3,5% [14, 17]. W przekształceniach przemysłu spoŝywczego na Dolnym Śląsku szczególną rolę w zakresie dopływu kapitału i restrukturyzacji przedsiębiorstw odegrali inwestorzy zagraniczni. Według informacji Dolnośląskiego Urzędu Marszałkowskiego z sierpnia 2005 roku łączne inwestycje zagraniczne w sektorze produkcji Ŝywności stanowiły 8,4% środków zainwestowanych w przemysł Dolnego Śląska. NajwyŜsze nakłady, ponad 1 mln USD, 17

poniosły firmy PepsiCo oraz CC HBC (Coca Cola Hellenic Bottling Company). Zbyt gwałtowne reformy i niesprawny system informacji sprawiały, Ŝe menedŝerowie często nie radzili sobie z funkcjonowaniem na rozregulowanym rynku [5]. Kolejnym istotnym etapem transformacji było dostosowanie do standardów Unii Europejskiej. W 2002 roku na Dolnym Śląsku jedynie cztery zakłady sektora mięsnego miały uprawnienia eksportowe na obszarze Wspólnego Rynku. Po integracji z UE gwałtownie zwiększyła się ich liczba. W 2005 roku uprawnienia do wprowadzania swoich produktów na unijny rynek posiadało 19 zakładów mięsnych, 14 mleczarni, 8 zakładów drobiarskich i 5 zakładów rybnych. MoŜliwość finansowania działalności z funduszy przedakcesyjnych, a od 2004 roku z funduszy strukturalnych, sprawiły, Ŝe ostatnie lata były okresem boomu inwestycyjnego i wzrostu uprzemysłowionego przetwórstwa Ŝywności. W latach 2000-2005 1 wytwarzano przeciętnie: 1,6% mięsa wołowego, 1,9% mleka płynnego, 10,6% cukru, 3% wódki, 2,1% piwa, 0,5% masła (tab. 1), co jest udziałem niewielkim w relacji do udziału zamieszkałej w regionie ludności (7,6%). W analizowanym okresie zmniejszyła się produkcja większości wyrobów Ŝywnościowych. Największe róŝnice dotyczyły piwa, którego produkcja w roku 2005 stanowiła jedynie 4,6% poziomu z roku 2000 (spadek o 979,7 tys. hl). Produkcja mleka była mniejsza o 42%, a cukru o 13% niŝ na początku analizowanego okresu. Spośród produktów objętych statystyką wzrost produkcji miał miejsce jedynie w przypadku mąki pszennej (o 70,3 tys. t) i Ŝytniej (o 7,7 tys. t). Tabela 1. Produkcja waŝniejszych wyrobów przemysłu spoŝywczego woj. dolnośląskiego na tle kraju Wyszczególnienie Dolny Śląsk 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Średnia Produkty uboju wliczane do wydajności ubojowej bydła i cieląt w tys. t 3,9 3,2 1,4 1,4 1,9 3,1 2,5 trzody chlewnej w tys. t 20,7 20,4 20,5 25,6 18,1 14,8 20 Mleko płynne przetworzone w mln l 47,1 43,1 39,7 36,3 34,5 27,3 38 Masło oraz inne tłuszcze otrzymane z mleka w tys. t 1,2 1,1 0,8 0,7 0,58 0,67 0,8 Mąka w tys. t Pszenna 267,5 165,8 157,3 262,2 302,5 337,8 248,9 śytnia 10,8 10,2 11,2 16,7 16,9 18,5 14,1 Cukier (w przeliczeniu na biały) w tys. t 241,2 181,7 192 160 230,2 210,9 202,7 Wódka czysta (w przeliczeniu na 100%) w mln l 2,6 1,45 1,67 2,78 2,6 1,91 2,2 Piwo otrzymywane ze słodu w tys. hl 1 028 883,8 791,6 438,5 121,2 48,3 551,9 Produkty uboju wliczane do wydajności ubojowej Polska 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Średnia 1 Brak systematycznych danych o poziomie mocy przerobowych i skali przetwórstwa spoŝywczego na Dolnym Śląsku uniemoŝliwia analizę zmian w całym okresie transformacji. 18

bydła i cieląt w tys. t 156 133 135 172 162 175 155,5 trzody chlewnej w tys. t 704 701 835 1033 1017 1026 886 Mleko płynne przetworzone w mln l 1 787 1845 1 861 1 992 2 089 2 291 1 977,5 Masło oraz inne tłuszcze otrzymane z mleka w tys. t 139 154 158 167 177 179 162,3 Mąka w tys. t Pszenna.... śytnia.... Cukier (w przeliczeniu na biały) w tys. t 2009 1543 2030 1949 1999 2033 1927,2 Wódka czysta (w przeliczeniu na 100%) w mln l 66,5 57,4 60,7 79,6 86,9 79 71,7 Piwo otrzymywane ze słodu w tys. hl 25 200 25 200 26 900 28 600 30 100 31 600 27 933,3 Udział Dolnego Śląska w wielkościach krajowych (%) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Średnia Produkty uboju wliczane do wydajności ubojowej bydła i cieląt w tys. t 2,5 2,4 1 0,8 1,2 1,8 1,6 trzody chlewnej w tys. t 2,9 2,9 2,5 2,5 1,8 1,4 2,3 Mleko płynne przetworzone w mln l 2,6 2,3 2,1 1,8 1,6 1,2 1,9 Masło oraz inne tłuszcze otrzymane z mleka w tys. t 0,9 0,7 0,5 0,4 0,3 0,4 0,5 Mąka w tys. t Pszenna - - - - - - - śytnia - - - - - - - Cukier (w przeliczeniu na biały) w tys. t 12 11,8 9,5 8,2 11,5 10,4 10,6 Wódka czysta (w przeliczeniu na 100%) w mln l 3,9 2,5 2,8 3,5 3 2,4 3 Piwo otrzymywane ze słodu w tys. hl 4,1 3,5 2,9 1,5 0,4 0,2 2,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [10, 11] Analiza efektów ekonomicznych zakładów przemysłu spoŝywczego zatrudniających powyŝej 9 osób dowodzi, iŝ produkcja sprzedana w latach 2000-2005 w województwie dolnośląskim wzrosła jedynie o 5,8%, tj. do poziomu 2,9 mld zł (tab. 2). Jednocześnie stale spadał udział regionu w krajowej produkcji sprzedanej przemysłu spoŝywczego i obniŝył się w analizowanych latach z 3,1 do 2,4%. Wydajność pracy wzrosła z 142 do 214 mln zł na 1 zatrudnionego, ale była niŝsza niŝ w kraju średnio o 26%. Wynagrodzenie uzyskiwane w dolnośląskim przemyśle spoŝywczym stanowiło przeciętnie 92% wielkości krajowych. Stale obniŝało się zatrudnienie, które w roku 2005 wyniosło 13,6 tys. osób, tj. mniej o 30% niŝ w roku 2000. Tabela 2. Ogólna charakterystyka przemysłu spoŝywczego woj. dolnośląskiego na tle kraju Wyszczególnienie Dolny Śląsk 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Produkcja sprzedana mln zł 2 756,4 2 828,5 2 690,4 2 701,5 2 967,5 2 916,8 Przeciętne zatrudnienie w tys. 19,4 18,2 15,9 15,9 13,9 13,6 Wydajność pracy (produkcja sprzedana/zatr.) 142,0 155,2 168,9 169,6 212,9 214,0 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie 1 473,04 1 562,66 1 603,43 1 849,17 1 616,23 1 643,2 Polska Produkcja sprzedana mln zł 89 174 97 047 95 281 101 674 113 470 119 956 Przeciętne zatrudnienie w tys. (pow. 9 os) 457,4 443,6 430,7 427,7 422,9 417,6 19

Przeciętne wynagrodzenie brutto 1605 1725 1741 1787 1854 1920 Wydajność pracy (produkcja sprzedana/zatr.) 195,0 218,8 221,2 237,7 268,3 287,3 Nakłady inwestycyjne (mln zł) 4 379,9 4 455,5 4 541,7 5 438,5 6 529,2 5 930 w odsetkach nakładów inw. ogółem 11,6 12,4 13,1 14,5 15,6 13,1 Udział Dolnego Śląska w Polsce (%) Produkcja sprzedana 3,1 2,9 2,8 2,7 2,6 2,4 Przeciętne zatrudnienie (pow. 9 os) 4,2 4,1 3,7 3,7 3,3 3,3 Przeciętne wynagrodzenie brutto 91,8 90,6 92,1 103,5 87,2 85,6 Wydajność pracy 72,8 70,9 76,4 71,4 79,4 74,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [9, 11] 2. Bilans Ŝywności Bilansowanie produkcji i zapotrzebowania regionu na podstawowe produkty Ŝywnościowe przedstawiono według przeciętnego spoŝycia oraz poziomu produkcji rolnej w województwie dolnośląskim na podstawie lat 2003-2005 (tab. 3). Zapotrzebowanie na produkty zboŝowe w przeliczeniu na ziarno zbóŝ stanowiło w latach 2003-2005 ok. 26% produkcji zbóŝ podstawowych w regionie. SpoŜycie ziemniaków wynosiło przeciętnie 56% produkcji. Województwo dolnośląskie produkuje teŝ więcej (o ponad 37%) buraków cukrowych niŝ wynika z ustalonego zapotrzebowania na cukier (nadwyŝka buraków cukrowych wynosi 447,2 tys. t). Stosunkowo niewielką nadwyŝkę produkcji w relacji do popytu w latach 2003-2005 notowano w zakresie jaj (ok. 33,5 mln szt., tj. 5,4%). Zakładając pełne pokrycie popytu na tłuszcze roślinne z własnej produkcji rzepaku w latach 2003-2005 wynika, Ŝe występowała nadwyŝka jego produkcji na poziomie 27,2% spoŝycia. Największe niedobory produkcji w regionie dotyczyły warzyw, owoców, mięsa i mleka. Z własnej produkcji pochodziło przeciętnie w latach 2003-2005 jedynie: 61,5% warzyw, 59,4% mięsa, 47,8% mleka i 36,2% owoców, co wymagało znacznego importu Ŝywności z innych źródeł, tj. z pozostałych województw bądź z zagranicy. Tabela 3. Bilans Ŝywnościowy Dolnego Śląska (średnia z lat 2003-2005) Wyszczególnienie SpoŜycie Produkcj a NadwyŜka/niedobór Udział W Ilość produkcji [%] Relacja produkcji do spoŝycia [%] Przetwory zboŝowe 4 zbóŝ w przeliczeniu na ziarno w t 432 051 1 690 673 1 258 622 74,4 391,3 Ziemniaki w t 371 294 666 368 295 074 44,3 179,5 Warzywa w t 319 216 196 160-123 056-62,7 61,5 Owoce w t 157 776 57 122-100 654-176,2 36,2 Mięso i podroby w t 207 442 123 284-84 158-68,3 59,4 w tym mięso 194 616 117 193-77 423-66,1 60,2 Wieprzowe 115 053 59 870-55 183-92,2 52,0 Wołowe 14 562 8 327-6 235-74,9 57,2 20

Drobiowe 63 072 47 161-15 911-33,7 74,8 Rzepak w t 137 668 175 061 37 393 21,4 127,2 Rzepak w przeliczeniu na olej w t 55 067 70 024 14 957 21,4 127,2 Mleko krowie w tys. l 509 203 243 319-265 884-109,3 47,8 Jaja kurze w tys. szt. 617 216 650 742 33 526 5,2 105,4 Buraki cukrowe w t 748 319 1 195 532 447 213 37,4 159,8 Buraki cukrowe w przeliczeniu na cukier w t 113 992 182 116 68 124 37,4 159,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [8, 11] Brak pokrycia lokalnych potrzeb Ŝywnościowych nie znajduje uzasadnienia z punktu widzenia warunków do produkcji rolnej. Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej Dolnego Śląska wynoszący 74,9 punktów przekracza o 12,5% średnią krajową, co świadczy o duŝym potencjale rolnictwa regionu [13]. Dolny Śląsk zamieszkiwany jest przez ok. 3 mln osób (tj. 7,6% ogółu mieszkańców kraju), a na 1 mieszkańca przypada średnio 0,4 ha uŝytków rolnych wobec 0,48 w Polsce. 3. Charakterystyka przedsiębiorstw przemysłu spoŝywczego Dolnego Śląska Produkcją Ŝywności w roku 2004 zajmowało się 1999 przedsiębiorstw (rys. 1). Analiza ilości przedsiębiorstw sektora rolno-spoŝywczego zarejestrowanych w systemie REGON prowadzi do ustalenia, Ŝe w latach 2002-2004 ich liczba zmniejszyła się o 276, a spadek dotyczył głównie firm najmniejszych, tj. firm mikro zatrudniających do 9 osób. Firmy mikro stanowiły w 2004 roku 73% przedsiębiorstw (tab. 4). W kolejnych latach obserwuje się systematyczne zmniejszanie się ilości zakładów przemysłu spoŝywczego. Dla porównania w 2007 roku było 1815 przedsiębiorstw (spadek o 184 w stosunku do roku 2004), z czego 71% to firmy mikro. Podmioty razem 2275 1999 Podmioty aktywnie prowadzące działalność 1956 1984 2002 2004 Podmioty nie prowadzące działalności 15 319 0 500 1000 1500 2000 2500 Rysunek 1. Podmioty sektora rolno- spoŝywczego na Dolnym Śląsku w 2002 i 2004 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS 21

Tabela 4. Ilość podmiotów sektora rolno-spoŝywczego podana w zaleŝności od liczby zatrudnionych Wyszczególnienie Liczba Struktura 2004 2002 2004 2002 do 9 osób 1 457 1 751 73% 77% od 10 do 49 osób 449 430 22% 19% od 50 do 249 osób 84 76 4% 3% 250 i powyŝej 9 18 0% 1% Razem 1 999 2 275 100% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS Najliczniejszą grupę zakładów sektora rolno-spoŝywczego w roku przystąpienia do UE, bo aŝ 51,4% wszystkich firm, stanowiły jednostki produkujące wyroby piekarnicze (branŝa piekarnicza) oraz przemysłu mięsnego (15,3%) (tab. 5). Dla porównania w 2007 roku firmy branŝy piekarniczej stanowiły 49%, a przemysłu mięsnego 15,5%. Tabela 5. Liczba przedsiębiorstw sektora rolno-spoŝywczego wg branŝ Wyszczególnienie Ilość Struktura (%) 2004 2002 2004 2002 Produkcja przetwórstwo i konserwowanie mięsa 306 406 15,3 17,8 Przetwórstwo ziemniaków 5 8 0,3 0,4 Przetwórstwo owocowo-warzywne 72 96 3,6 4,2 Przetwarzanie i konserwowanie ryb i produktów rybołówstwa 32 33 1,6 1,5 Przemysł tłuszczowy 7 53 0,4 2,3 Przetwórstwo mleka i wyrób serów 31 7 1,6 0,3 Produkcja lodów 29 34 1,5 1,5 Wytwarzanie produktów przemiału zbóŝ 102 109 5,1 4,8 Wytwarzanie skrobi i produktów skrobiowych 2 3 0,1 0,1 Produkcja pasz 48 58 2,4 2,5 Produkcja wyrobów piekarniczych 1028 1050 51,4 46,2 Produkcja cukru 10 12 0,5 0,5 Produkcja wyrobów cukierniczych 46 51 2,3 2,2 Produkcja makaronów i wyrobów mącznych 97 108 4,9 4,7 Przetwórstwo herbaty i kawy 8 10 0,4 0,4 Produkcja przypraw 13 16 0,7 0,7 Produkcja artykułów Ŝywnościowych 61 68 3,1 3,0 Przemysł fermentacyjny 22 43 1,1 1,9 Produkcja wód mineralnych i gazowanych napojów bezalkoholowych 78 108 3,9 4,7 Produkcja wyrobów tytoniowych 2 2 0,1 0,1 Razem 1999 2275 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS Ocena ilości zakładów w ujęciu przestrzennym wskazuje, Ŝe najwięcej przedsiębiorstw zlokalizowanych było w powiatach: świdnickim, kłodzkim, wrocławskim oraz dzierŝoniowskim. Ich liczba najbardziej zwiększyła się w powiatach: wrocławskim (o 18), jeleniogórskim (o 9), lubańskim (o 7), oławskim (o 6), dzierŝoniowskim (o 6) oraz strzelińskim (o 5). (rys. 2). 22

złotoryjski zgorzelecki ząbkowicki wrocławski wołowski wałbrzyski trzebnicki świdnicki średzki strzeliński polkowicki oławski oleśnicki milicki lwówiecki lubiński lubański legnicki kłodzki kamiennogórski jeleniogórski jaworski górowski głogowski dzierŝoniowski bolesławiecki 0 50 100 150 200 2004 2002 Rysunek 2. Liczba podmiotów aktywnych w województwie dolnośląskim wg powiatów (bez uwzględnienia miast grodzkich). Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS Porównanie ilości podmiotów przemysłu spoŝywczego w latach 2002-2004 w miastach grodzkich wskazuje, Ŝe ich ilość wzrosła z 500 do 512, a najwięcej przedsiębiorstw mieściło się we Wrocławiu (17% ogółu przedsiębiorstw na Dolnym Śląsku) (rys. 3). Wałbrzych 75 72 Legnica Jelenia Góra 53 49 52 54 Wrocław 320 337 0 50 100 150 200 250 300 350 400 2004 2002 Rysunek 3. Liczba podmiotów aktywnych w miastach grodzkich województwa dolnośląskiego. Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS 23

Przeprowadzone badania w zakresie bazy zakładów przemysłu spoŝywczego w regionie pozwoliły stwierdzić istotną rozbieŝność między danymi Urzędu Statystycznego, a faktyczną ilością zakładów prowadzących działalność gospodarczą. W wielu bowiem przypadkach firmy figurujące w rejestrze REGON jako aktywne nie prowadzą działalności w ogóle lub w deklarowanym zakresie. Ocena dostosowania zakładów do wymogów UE Kategoryzacja zakładów w okresie przedakcesyjnym obejmowała ich podział na następujące kategorie: kat A podmioty, które w momencie inwentaryzacji spełniały wymagania określone prawem UE i mogły wprowadzać swoje towary na obszar Wspólnego Rynku, kat B1 podmioty, które podjęły się spełnienia wymagań UE do momentu akcesji, tj. 1.05.2004, kat B2 objęła podmioty, które korzystają z okresów przejściowych (do końca 2007 w branŝy mięsnej, a do końca 2006 w branŝy mleczarskiej), kat C to podmioty, które zrezygnowały z dostosowania zakładów do wymagań unijnych. W okresie poprzedzającym integrację Polski ze strukturami unijnymi 2 na Dolnym Śląsku do kategorii A zakwalifikowano jedynie 4 zakłady mięsne. Do kategorii B1 zaliczono 121 zakładów, do kategorii B2 6, a do kategorii C 43 podmioty. W pozostałych branŝach pracujących w oparciu o surowce pochodzenia zwierzęcego Ŝaden z zakładów nie spełniał wymogów pozwalających na zaliczenie ich do kategorii A. W branŝy mleczarskiej 11 zakładów naleŝało do kategorii B1, 7 to jednostki kategorii B2, a 3 zakłady naleŝały do kategorii C. W branŝy drobiarskiej do kategorii B1 zaliczono 21 zakładów, 4 zakłady korzystały z okresów przejściowych, a 6 zakładów zrezygnowało z dostosowania do wymogów unijnych (kategorii C). Z chwilą przystąpienia do UE kategoryzacja zakładów uległa modyfikacji. Kategoria A dotyczy zakładów posiadających uprawnienia handlowe na rynki krajów członkowskich. Zakłady B1 to te, które mają uprawnienia handlowe na terenie Polski, a B2 to zakłady, które uzyskały okresy przejściowe związane z dostosowaniem do wymogów unijnych. Pozostałe zakłady mogą realizować sprzedaŝ bezpośrednią, polegającą na zaopatrywaniu końcowych 2 Według stanu na 30.09.2002 24

odbiorców (tj. konsumentów) za pośrednictwem sklepów zlokalizowanych jedynie na terenie powiatu, w którym realizowana jest produkcja lub w graniczących powiatach. Według informacji Wojewódzkiego Inspektoratu Weterynarii we Wrocławiu z sierpnia 2005 roku moŝna stwierdzić, Ŝe wiele zakładów dokonało znaczących modernizacji. Zatwierdzenie (czyli uprawnienie do wprowadzenia swoich produktów na rynek unijny) uzyskało ponad 40 zakładów pracujących w oparciu o surowce zwierzęce. W grupie tej przewaŝają zakłady mięsne (19). Kategorię A uzyskało teŝ 14 mleczarni, 8 zakładów drobiarskich i 5 zakładów rybnych [4]. 4. Charakterystyka przetwórstwa rolno-spoŝywczego w okresie poprzedzającym wejście do Unii Europejskiej Charakterystykę przemysłu spoŝywczego przeprowadzono w oparciu o dane uzyskane z 227 zakładów naleŝących do 8 branŝ przetwórstwa surowców rolnych 3, a wyniki zestawiono w tabeli 6. Tabela 6. Charakterystyka mocy produkcyjnych przedsiębiorstw przemysłu spoŝywczego Stopień Zdolność Przerób wykorzystania Przemysł produkcyjna rzeczywisty zdolności produkcyjnej (%) SprzedaŜ poza województwo (%) ZboŜowo młynarski (t) 809 646 658 011 81 26 Paszowy (t) 323 500 235 565 73 78 Ziemniaczany (t) 43 000 30 015 71 79 Spirytusowy a.) przetwórstwo zbóŝ (t) b.) przetwórstwo ziemniaków (t) 3 786,7 2 337,5 12 600 2 300 18 50 Owocowo-warzywny (t) 62 170 30 428 49 65 Mięsny (t) 104 408 63 751 61 35 Drobiarski (t) 25 603 16 478 64 19 Mleczarski (l) 264 462 000 132 905 950 50 24 Źródło: opracowanie własne na podstawie [16] Łączna zdolność przerobowa (przemiałowa) przemysłu zboŝowo-młynarskiego w roku 2001 wynosiła 809,7 tys. ton tj. 3067 ton na dobę. Przeciętne wykorzystanie zdolności przerobowej w tych zakładach kształtowało się na wysokim poziomie (81%). Prawie 60% przemiału skoncentrowane było w 6 największych zakładach, a średni stopień zuŝycia majątku trwałego wynosił 50%. 68 50 3 Badania przeprowadzono w 2002 roku w ramach projektu Bilans Ŝywnościowy województwa dolnośląskiego, pod kierownictwem dr inŝ. Krystyny Szybigi, będącego częścią Wojewódzkim Programem Rozwoju Sektora Rolno-SpoŜywczego [16]. 25

W kampanii cukrowniczej 2001/2002 w rejonie Dolnego Śląska funkcjonowało 11 cukrowni. Dobowy przerób wynosił w analizowanej kampanii 29 tys. t. W optymalnym czasie trwania kampanii moŝliwy był przerób od 1872 do 2106 tys. t buraków. W trakcie kampanii 2004/2005 przyznano limity produkcji 8 cukrowniom, a przerób buraków realizowały jedynie 4 cukrownie, które przetworzyły około 1 mln ton buraków. Na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonowały 4 zakłady przetwórstwa ziemniaczanego, w tym dwa wytwarzające skrobię i produkty skrobiowe, jeden zakład słonych przekąsek na bazie ziemniaków (głównie chipsów) oraz zakład produkcji mroŝonek ziemniaczanych (frytek). Na podstawie szacunku ekspertów, w zakładach przemysłu ziemniaczanego działających na terenie województwa roczna zdolność przerobu ziemniaków kształtowała się na poziomie 350 tys. t. Ocenia się, iŝ istniały znaczne rezerwy zwiększenia ich mocy przerobowej. Roczna zdolność przerobu surowca w przemyśle olejarskim wynosiła 40 tys. t wykorzystywana była w 100%. Największym zakładem obsługującym producentów rzepaku na Dolnym Śląsku jest Kama-Foods w Brzegu. Z przeciętnej zdolności produkcyjnej zakładów branŝy owocowo-warzywnej wynika, iŝ na Dolnym Śląsku moŝna było rocznie przerobić ok. 130 tys. t warzyw i owoców. Łączna roczna zdolność ubojowa przemysłu mięsnego wynosiła 246,2 tys. jednostek przeliczeniowych 4, zdolność produkcyjna rozbioru ok. 97 tys. t, a przetwórstwa mięsa 60,5 tys. t. Mięsa mielonego moŝna było wyprodukować 5,2 tys. t. W branŝy drobiarskiej (wg stanu na 30.09.2002r.) funkcjonowało 31 zakładów. Roczna zdolność produkcyjna zakładów drobiarskich określona jest dla uboju na poziomie 53,6 mln jednostek przeliczeniowych. Zdolność produkcyjna rozbioru ustalona była na poziomie 22,6 tys. t. MoŜliwości roczne w zakresie przetwórstwa były rzędu 30,5 tys. t, a produkcji mięsa mielonego 0,5 tys. t. Małe zakłady (zatrudniające do 9 osób) dysponowały przeciętną mocą przerobową rzędu 740 t, co stanowiło 23% moŝliwości produkcyjnych badanych zakładów. Analizowane zakłady drobiarskie charakteryzowały się stosunkowo nowym parkiem maszynowym, bowiem stopień zuŝycia majątku trwałego wahał się od 10 do 50%. Przeciętna zdolność przerobu mleka w ankietowanych mleczarniach wynosiła 14,7 mln litrów, a jej wykorzystanie w roku 2001 kształtowało się na poziomie 7,4 mln litrów, 4 W ustalaniu zdolność ubojowej zakładów przemysłu mięsnego wg wymogów UE stosowano jednostki przeliczeniowe, które wynosiły odpowiednio: dla 1 sztuki bydła 1, dla trzody pow. 100 kg - 0,2 a od 15 do 100 kg 0,15, dla prosiąt 0,05, dla pozostałych gatunków 0,1. Przy ustalaniu maksymalnej rocznej zdolności produkcyjnej przyjęto czas nominalny równy 50 tygodni w roku. 26