Czym jest innowacja społeczna? Innowacją określa się wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem 1. Minimalnym wymogiem zaistnienia innowacji jest nowość lub znaczące udoskonalenia. Jednym z istotniejszych parametrów innowacji jest fakt jej wdrożenia, wprowadzenia na rynek, czyli sprawienie, że innowacja jest rzeczywiście wykorzystywana w działaniu. Rysunek 1 Podstawowe definicje czterech typów innowacji wg. Podręcznika Oslo (2008). Innowacje w obrębie PRODUKTÓW: to wprowadzenie wyrobu lub usługi, które są nowe lub znacząco udoskonalone w zakresie swoich cech lub zastosowań. Obejmuje to znaczące udoskonalenia pod względem specyfikacji technicznych, komponentów i materiałów, wbudowanego oprogramowania, łatwości obsługi lub innych cech funkcjonalnych. Innowacje w obrębie PROCESÓW: to wprowadzenie wyrobu lub usługi, które są nowe lub znacząco udoskonalone w zakresie swoich cech lub zastosowań. Zalicza się tu znaczące udoskonalenia pod względem specyfikacji technicznych, komponentów i materiałów, wbudowanego oprogramowania, łatwości obsługi lub innych cech funkcjonalnych cztery typy innowacji Innowacje ORGANIZACYJNE: wdrożenie nowej metody organizacyjnej w organizacji miejsca pracy lub w stosunkach z otoczeniem. Oznacza to dążenie do lepszych wyników, redukcji kosztów, podniesienia jakości pracy, poziomu zadowolenia z pracy poprzez wprowadzenie metody organizacyjnej, która nie była wcześniej stosowana w danej firmie Innowacje MARKETINGOWE: wdrożenie nowej metody marketingowej wiążącej się ze znaczącymi zmianami w projekcie/konstrukcji produktu lub w opakowaniu, dystrybucji, promocji lub strategii cenowej. Mowa tu o lepszym zrozumieniu potrzeb klientów, otwarciu nowych rynków itp, zaś metodyka powinna być inna niż dotychczas stosowana w firmie. Źródło: opracowanie własne na podstawie Podręcznika Oslo (2008: 49-55). Jako działalność innowacyjną określa się całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych, które prowadzą lub mają w zamierzeniu doprowadzić do innowacji i jej wdrożenia. Oznacza to, że działalność innowacyjna to nie tylko innowacyjne przedsięwzięcia, ale także te, które, choć nie są nowe, prowadzą do wypracowania nowych mechanizmów; mieści się tu również działalność badawczo-rozwojową (B+R), która nie jest bezpośrednio związana z tworzeniem konkretnej innowacji 2.
PROBLEM POLITECHNIKA WARSZAWSKA
Kontekst społeczny: rozwój nauki Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe zwrócił uwagę na anachroniczny system polskiej nauki, cechujący się m.in. niską liczbą badaczy zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw, późno osiąganą samodzielność naukową oraz niewykorzystany potencjał postdoków. Polsce potrzebny jest rozwój nauki ukierunkowany na innowacyjne rozwiązania w naukach stosowanych i wzrost konkurencyjności 3. Polska zajmuje 15 miejsce (na 200 krajów) według liczby zgłoszeń wynalazków do ochrony, ale nakłady na badania i rozwój wynoszą zaledwie 0,7 proc. PKB 4. Na 28 krajów zestawionych w unijnym rankingu innowacyjności z 2014 r. Polska zajęła miejsce 25 (przed Litwą, Rumunią i Bułgarią) 5. Rysunek 2 Innowacyjność krajów UE. W statystykach za 2013 rok wartość syntetycznego indeksu innowacyjności (SII) wyniosła 0,279 przy średniej unijnej 0,5546. Co więcej, polskie uczelnie raczej symbolicznie pojawiają się w czwartej setce tzw. listy szanghajskiej, a w wielu światowych rankingach nie istnieją. Źródło: Innovation Union Scoreboard 2014, s. 5.
Kontekst społeczny: rozwój kapitału społecznego Szansą na rozwój polskiej nauki jest podnoszenie kapitału intelektualnego poprzez wspieranie kapitału społecznego, np. wypracowywanie nowych form wspierania integracji środowisk naukowych, biznesowych i kulturalnych. Badania wskazują na bariery świadomościowe i kulturowe Polaków utrudniające innowacyjne działanie rozwojowe, tj. strach przed ryzykiem związanym z inwestycją, brak kapitału społecznego umożliwiającego otwartą współpracę, zaufanie oraz dzielenie się wypracowanymi rozwiązaniami 7. Polska nie spełnia ani jednego z dwóch kryteriów społeczeństwa obywatelskiego w rozumieniu Putnama: wzajemnego zaufania ludzi i znacznego udziału wolontariatu w populacji osób aktywnych zawodowo. Polacy niechętnie zrzeszają się w stowarzyszenia, a pozostając w organizacji wykazują się bierną postawą: Żyjemy w kraju coraz bardziej efektywnych jednostek i niezmiennie nieefektywnej wspólnoty 8. Tendencje te można zaobserwować m.in. na poniższym wykresie przedstawiono odsetek osób w wieku 16 i więcej lat ufających innym ludziom na podstawie badań European Social Survey (ESS) w 2006 i 2012 r. oraz wyników kolejnych Diagnoz Społecznych (DS2007, DS2011, DS2013). Rysunek 3 Odsetek osób w wieku 16 i więcej lat ufających innym ludziom na podstawie badań ESS oraz DS. Źródło: Diagnoza społeczna (2013: 286).
Kontekst społeczny: opinie pracodawców Badania prowadzone w Politechnice Warszawskiej (2012, 2014) 9 pokazują, że najbardziej pożądane przez pracodawców kompetencje u absolwentów to (obok specjalistycznej wiedzy) także umiejętność analitycznego myślenia, sumienność, samodzielność, organizacja pracy, umiejętność pracy zespołowej, kreatywność i umiejętności komunikacyjne oraz nawiązywania nowych kontaktów. Rysunek 4 Ocena stopnia kompetencji oczekiwanych u absolwentów PW (Odpowiedzi pracodawców, N = 179) 0% 20% 40% 60% 80% 100% Samodzielność 37,4% 42,5% 16,8% Umiejętność analitycznego myślenia, rozwiązywania problemów 28,5% 53,1% 17,3% Wiedza specjalistyczna (kierunkowa) 3,9% 7,8% 32,4% 38,0% 17,3% Kreatywność 16,2% 37,4% 26,3% 18,4% Umiejętność pracy zespołowej 7,3% 36,3% 34,1% 19,6% Umiejętność kierowania zespołem 8,9% 22,9% 20,1% 24,6% 4,5% 19,0% Umiejętności komunikacyjne 6,7% 12,3% 38,5% 24,0% 17,9% Znajomość oprogramowania specjalistycznego (kierunkowego) 6,1% 12,3% 31,3% 31,3% 16,8% Wiedza ogólnozawodowa 12,3% 38,5% 29,6% 17,3% Sumienność 30,7% 48,6% 18,4% Organizacja pracy 2,8% 43,0% 35,8% 17,3% Bardzo małe znaczenie Raczej małe znaczenie Trudno powiedzieć Raczej duże znaczenie Bardzo duże znaczenie Brak odpowiedzi Źródło: Diagnoza potrzeb pracodawców zatrudniających (lub zainteresowanych zatrudnieniem) absolwentów PW. Raport. SWBS BRPW PW. Warszawa 2014. Tymczasem, w opinii pracodawców 10 przyjmowani do pracy młodzi ludzie często nie posiadają pewności siebie, mają podstawowe problemy z komunikacją, przyjmowaniem krytyki oraz budowaniem konstruktywnej krytyki, co paraliżuje proces wymiany informacji wysokiej jakości, nie potrafią wnioskować, często nawet na podstawie zgromadzonych przez siebie danych. Bariery te utrudniają nawiązanie rzeczowej współpracy w grupie, która traktowana bywa jako zagrożenie dla indywidualnego sukcesu.
Kontekst społeczny: zagrożenia demograficzne Nie bez znaczenia są również spadki ludności w grupie produkcyjnej i przedprodukcyjnej, które zmuszają do zainwestowania w jakość tych populacji. Najmłodsze kohorty w grupie produkcyjnej borykają się z skutkami kryzysu gospodarczego oraz refleksów transformacji ustrojowej, szczególnie bezrobocia (w styczniu 2015 stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 15% 11 ), pracy niezgodnej z wykształceniem, niską liczbą usamodzielniających się. Jednym z narzędzi przeciwdziałających powyższym problemom jest inwestowanie w akademicką przedsiębiorczość co oznacza nie tylko zapewnienie infrastruktury, ale także wypracowanie odpowiednich kompetencji społecznych. Stale istotne jest zagrożenie migracją: wyjeżdżają głównie osoby najmłodsze w mobilnym wieku produkcyjnym, czyli studenci i absolwenci. Największy udział emigrantów to wiek produkcyjny (por. wykres 5 12 ). W 2011 polskich emigrantów w wieku 25-29 było aż 383 tysiące 13. Wyposażenie młodych ludzi w narzędzia i możliwości pracy zwiększa szanse na ich chęć budowania swojej przyszłości w kraju. Rysunek 5 Emigranci przebywający czasowo powyżej 3 miesięcy za granicą według wieku w 2011 r. Rysunek 6 Emigranci przebywający czasowo powyżej 3 miesięcy za granicą według kraju przebywania w 2011 r. Źródło: GUS 2012: 102. Źródło: GUS 2012: 102.
Szkolnictwo wyższe -> szukanie rozwiązań wśród innowacji Wśród problemów, które uniemożliwiają stworzenie więzi między nauką i gospodarką wymienić można m.in. nieodpowiednie rozwiązania w zakresie struktury organizacyjnej uczelni 14, nieodpowiednie rozwiązania w zakresie systemu motywacyjnego oraz kultura organizacyjna niesprzyjająca dzieleniu się wiedzą. ZAGROŻENIA SZANSE I WYZWANIA ograniczone zaufanie między pracownikami różnych jednostek (rywalizacja) umasowienie szkolnictwa wyższego a niż demograficzny brak stabilności prawa i wady systemu prawnego budowa kapitału społecznego budowa społeczeństwa wiedzy budowa kultury przedsiębiorczości eksport młodego kapitału intelektualnego brak efektywnej komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej nieodpowiednie rozwiązania w zakresie struktury organizacyjnej uczelni doskonalenie mechanizmów transferu technologii wytworzenie trwałych więzi uczelnii z otoczeniem społecznogospodarczym wzmocneinie kompetencji środowiska w zakresie transferu wiedzy nadmiar formalnych wymagań brak mechanizmów finansowych zachęcających do współpracy wewnętrznej kultura organizacyjna niesprzyjająca dzieleniu się wiedzą wypracowanie komunikacji wewnętrznej w uczelni budowanie zespołów międzywydziałowych na rzecz badań interdyscyplinarnych wypracowanie komunikacji międzysektorowej: zgłaszanie problemów do badań obawa przed utratą pracy w przypadku przekazywania innym wypracowanych umiejętności słabe wykorzystanie zaplecza naukowego i technicznego uczelni na potrzeby sektora biznesu niskie kompetencje polskich uczelni we współpracy z interesariuszami zewnętrznymi usprawnienie procesów międzysektorowego transferu wyników badań efektywne wykorzystanie potencjału intelektualnego uczelni współpraca młodych naukowców oraz otoczenia społecznogospodarczego luki podażowe i ograniczona działalność badawcza uczelni na rzecz biznesu brak otwartości na zmiany w systemie funkcjonowania, w tym zmian dydaktycznych edukacja odtwórcza a nie podmiotowe działanie studentów badania na rzecz kreatywnego rozwiązywania problemów społecznych projektowanie rozwiązań zgodnych z potrzebami i oczekiwaniami rynku i społeczeństwa wzmocnienie potencjału uczelni w innowacyjne metody i narzędzia
ROZWIĄZANIE POLITECHNIKA WARSZAWSKA
działanie współpraca naukowców i biznesu design thinking dla uczelni wymiana opinii komunikacja budowanie relacji innowacyjne rozwiązania przepływ wiedzy między wydziałami
Metodyka pracy Design Thinking usystematyzowane narzędzie do procesu innowacji daje gwarancję niestandardowych rozwiązań wspiera rozwój innowacji Metodyka powstała na Uniwersytecie Stanforda: profesor inżynierii mechanicznej, David Kelly, zauważył, że sposoby i techniki kreatywnego rozwiązywania problemów, które stosują projektanci przemysłowi, można z powodzeniem zastosować w innych dziedzinach takich jak usługi, modele biznesowe, administracja, edukacja, etc. Główne założenia DT: 1. kreatywność nie jest przypisana wyłącznie do wybranych zawodów ważne jest zastosowanie odpowiedniej metodyki pracy, 2. użycie odpowiednich narzędzi pozwala uwolnić potencjał twórczy, niezależnie od tego czy uważamy się za osobę kreatywną czy nie 15, 3. myślenie projektowe, to kultura i metodologia pracy mająca na celu zrozumienie problemu, zdiagnozowanie kontekstu społecznego, ekonomicznego, kulturowego i wreszcie dostarczanie rozwiązania. DT sprawdza się jako doskonałe narzędzie do realizowania innowacji społecznych, szczególnie w projektach międzysektorowych, gdzie wykorzystywany jest potencjał nie tylko inżynierów, ale też specjalistów zarządzania i marketingu, psychologii, socjologii czy ekonomii. Projektowanie innowacyjnych produktów i usług wymaga wykorzystania zróżnicowanych zasobów wiedzy i kompetencji, które uczelnie wyższe w dużej mierze posiadają, jednak poprzez rozbudowane i skomplikowane struktury organizacyjne, nie zawsze są w stanie ten potencjał wykorzystać. Metodyka DT jest odpowiedzią na problemy polskiego środowiska naukowego: społeczne funkcje pracy metodą DT wypełniają się w umożliwieniu rozwoju kompetencji społecznych wspierających dojrzałą, świadomą postawę obywatelską: samoświadomość, potrzebę dyskusji, umiejętność krytycznej analizy rzeczywistości, określania problemów, poszukiwania rozwiązań z wykorzystaniem różnorodnych perspektyw badawczych a także postawę proaktywną, rozumianą jako chęć uczestnictwa, angażowania się. Praca metodą DT to nabywanie wiedzy, kształcenie umiejętności planowania, projektowania nowych zmienionych lub ulepszonych produktów, procesów i usług. To również wypracowanie umiejętności i kompetencji społecznych związanych z współpraca interdyscyplinarną, szukaniem nowych rozwiązań technologicznych, wdrażaniem ciekawych pomysłów i idei w oparciu o kooperację zespołów z różnych obszarów.
Twórczy proces Design Thinking Etapy pracy z wykorzystaniem design thinking 16 : Empatia Empatia: głębokie zrozumienie potrzeb i problemów; pozyskanie tzw. insights, czyli ciekawych i zaskakujących spostrzeżeń nt. problemów. Narzędzia: mapa empatii, wywiad etnograficzny, obserwacje terenowe Diagnoza potrzeb Zdefiniowanie właściwego problemu: synteza zebranych informacji; przełamanie ograniczających ram myślowych i przyzwyczajeń Narzędzia: re-framing the problem, technika 5x dlaczego, mapowanie problemu na osi jak? vs po co? Synergia silnego zaplecza merytorycznego, odwagi w kreowaniu nowych, nieszablonowych rozwiązań oraz powstrzymywania oceny i krytyki pomysłów pozostałych członków zespołu. Efekt: obiektywna ocena najlepszego pomysłu. Narzędzia: proces burzy mózgów brainstorming Wstępne prototypowanie: możliwość wizualnego zaprezentowania pomysłu użytkownikom i szybkie zebranie opinii na temat rozwiązania. Ważne, żeby zrobić krok dalej niż słowny opis i w dowolny sposób zwizualizować pomysł. Narzędzia: prototypem może być przedmiot, ale też (w przypadku usług) storyboard, ścieżka użytkownika. Generowanie Modelowanie Testowanie Określenie parametrów do testowania koniecznych do spełnienia, tak aby jednoznacznie określić wynik testu przeprowadzonego w fazie pilotażowej. Ścieżka prowadząca przez kolejne etapy nie musi być liniowa. Porażka poniesiona na etapie prototypowania może wymagać powrotu do etapu generowania pomysłów albo nawet definiowania problemu i rozpoczęcia procesu od początku.
Dlaczego Design Thinking? Koncentracja na użytkowniku i zrozumienie jego potrzeb: projektowanie przez docelowych użytkowników z wykorzystaniem DT umożliwia zaprojektować najefektywniejsze funkcjonalności (technicznie wykonalne i ekonomicznie uzasadnione). Interdyscyplinarny zespół, spojrzenie na problem z wielu perspektyw: naukowcy, inżynierowie i przedstawiciele rozmaitych dyscyplin naukowych mogą podejmować wyzwania rozwiązania wybranego problemu społecznego, stworzyć zespół, spotkać się (np. za pośrednictwem zorganizowanego hakatonu). Dogłębne zrozumienie zjawisk: eksperymentowanie i częste testowanie hipotez, budowanie prototypów i zbieranie informacji zwrotnych od użytkowników i opracować prototyp rzeczywiście odpowiadający na potrzeby społeczne. Praca metodyką DT umożliwia współpracę na poziomie partnerskim, co wspiera proces wymiany wiedzy -> w działaniach metodyką DT młody człowiek zyskuje większą podmiotowość i jest pełnoprawnym członkiem zespołu roboczego. DT wpisuje się w Otwarty Model Aktywny szkoły wyższej działającej na rzecz gospodarki opartej na wiedzy, polegający na o zapewnianiu różnorodności (m.in. indywidualizacja ścieżek edukacyjnych w ramach obszarów i pomiędzy obszarami kształcenia), o otwartości (m.in. reagowania na zmiany podążania za uniwersalnymi trendami rozwojowymi, tworzeniem platform współpracy i dialog z otoczeniem gospodarczym, społecznym, kształcenie interdyscyplinarne), o jakości (zdolność do odnawiania treści i form edukacyjnych, samodoskonalenie, infrastruktura adekwatna do potrzeb edukacyjnych i badawczych), o spójności 17.
Korzyści DT umożliwia wydobycie pokładów kreatywności w sposób ewoluujący na szerokie pole zastosowań. To przede wszystkim nieszablonowe rozwiązania organizacyjne, w których możliwa jest synergia różnych źródeł wiedzy, doświadczeń, perspektyw analitycznych. Metodyka DT odpowiada na zdefiniowane potrzeby strukturalne polskiej nauki w zakresie zarządzania innowacją oraz zarządzania pomysłem, budowania kapitału społecznego w polskim społeczeństwie, szczególnie otwartej i proaktywnej postawy obywatelskiej nastawionej na działanie i naprawianie, a nie roszczenia. Więcej DT w polskiej nauce to korzyści jednostkowe i systemowe: 1. wypracowanie kompetencji społecznych u młodych naukowców zwiększających ich konkurencyjność na rynku pracy, wzmacniających potencjał badawczy oraz umożliwiających łatwiejszy transfer międzysektorowy (współpraca z biznesem, organizacjami pozarządowymi, samozatrudnienie). 2. prowadzenie trwałych zmian w sposobie rozumienia organizacji i realizacji projektów dzięki implementacji metodyki DT oraz wypracowanie ulepszeń dla mechanizmów współpracy międzysektorowej. 3. poprawa jakości życia społeczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem społeczności akademickiej, poprzez stworzenie trwałych więzi pomiędzy nauką a gospodarką, umożliwiających łatwiejszy transfer wiedzy i komercjalizację wyników badań.
Przypisy 1 Oslo Manual: Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Strategii i Rozwoju Nauki. Warszawa 2008. 2 Por. tamże, s.49. 3 Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów: Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. Warszawa 2009. 4 Raport UP: Zgłaszamy coraz więcej wynalazków, rośnie liczba patentów. Za: http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,397103,raport-up-zglaszamy-coraz-wiecej-wynalazkowrosnie-liczba-patentow.html, dostęp: 16.09.2013. 5 Innovation Union Scoreboard 2014. European Union, 2014, s. 5. 6 Tamże, s. 92. 7 Czapiński J., Panek T. (red.): Diagnoza społeczna 2013, www.diagnoza.com, dostęp: 28.11.2014. 8 Tamże, s. 297. 9 Sekcja Wsparcia Badań Społecznych, Biuro Rozwoju i Projektów Strategicznych PW: Diagnoza potrzeb pracodawców zatrudniających (lub zainteresowanych zatrudnieniem) absolwentów PW. Raport. Warszawa 2014 oraz Drogosz-Zabłocka E., Macioł S., Minkiewicz B., Moskalewicz-Ziółkowska E., Romanowska M.: Diagnoza zapotrzebowania na kwalifikacje kompetencje absolwentów szkół wyższych Mazowsza wchodzących na rynek pracy. Raport z badania. Foresight regionalny dla szkół wyższych Warszawy i Mazowsza Akademickie Mazowsze 2030. Warszawa 2012. 10 Sekcja Wsparcia Badań Społecznych, Biuro Rozwoju i Projektów Strategicznych PW: Opiniowanie koncepcji i efektów kształcenia (badania jakościowe). Warszawa 2014. 11 Główny Urząd Statystyczny: http://stat.gov.pl/podstawowe-dane/, dostęp: 26.02.2015. 12 Główny Urząd Statystyczny: Raport z wyników: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Warszawa 2012. 13 Główny Urząd Statystyczny: Migracje zagraniczne ludności. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS: Warszawa 2013, s. 59. 14 Morawski M.: Problematyka upowszechniania wiedzy między jednostkami organizacyjnymi uczelni. W: Gołębiowski T., Dąbrowski M., Mierzejewska B. (red.): Uczelnia oparta na wiedzy Organizacja procesu dydaktycznego oraz zarządzanie wiedzą w ekonomicznym szkolnictwie wyższym. Materiały z ogólnopolskiej konferencji zorganizowanej 23 czerwca 2005 roku w Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu oraz: Współczesne problemy nauki i szkolnictwa wyższego. Red. J. Pakuły. Toruń: Eikon Studio 2013. 15 Liebersbach Ł.: Design Thinking a zagadka Doliny Krzemowej, za: http://designthinking.pl/design-thinking-zagadka-doliny-krzemowej/, dostęp: 26.02.2014. 16 Etapy Design Thinking, za: http://designthinking.pl/co-to-jest-design-thinking/#etapy, dostęp: 26.02.2014. 17 Jóźwiak J.: Foresight Akademickie Mazowsze 2030. Raport końcowy. Warszawa 2012, s. 16.