Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 Ks. XII Wyznania pisane są w osobie pierwszej liczby pojedynczej, ale Augustyn często posługuje się pierwszą osobą liczby mnogiej. We fragmentach i księgach nie mających charakteru ściśle autobiograficznego autor mówi o swym doświadczaniu Boga, które mimo osobistego charakteru nie jest przecież całkowicie odosobnione i uniemożliwiające porównania. Doświadczenie religijne ma charakter jednostkowy, ale zawiera w sobie elementy typowe. Kiedy Augustyn mówi o swym dochodzeniu do poznania prawdy, relacjonuje doświadczenia i przemyślenia podmiotu filozofującego, który jest Augustynem, ale także każdym podmiotem filozofującym, poruszającym się po jednej z dróg prowadzących do prawdy, na której pomoc ze strony wyższej inteligencji - Boga jest nieodzowna. Posługując się słowem "my" Augustyn opisuje sytuację egzystencjalną, poznawczą człowieka jako gatunku, w jej wymiarze doczesnym i nadprzyrodzonym, choć podstawą tego opisu jest analiza własnej świadomości oraz elementy klasycznej metafizyki. W rozdziale XIII poruszone zostały także podstawowe zagadnienia hermeneutyki - sztuki interpretacji, a współcześnie pewnej odmiany filozofii: prawda, znaczenie, interpretacja, wielość interpretacji, trafność interpretacji itp. 1. Nieudolność rozumu ludzkiego w poszukiwaniu Prawdy. Prawda jest darem od Boga. Odkrycie Prawdy ma naturę bezpośrednią, słowa które ją wyrażają są proste i nieliczne, jak słowa Pisma świętego. 2. Ziemia to cały świat materialny wraz z niebem, które widzimy i naszym ciałem. Niebo prawdziwe - niebo Boga jest niematerialne i niewysłowione, bo człowiek nie potrafi opisać czegoś, czego nie znamy. Wszechświat tworzy hierarchię piękna (bytów), której najniższym stopniem jest nasza ziemia. 3, 4. Materia jako tworzywo wszechświata jest pojmowana po platońsku jako bezkształtna, tzn. nie posiadająca cech. Dlatego określenia "pusta" i "próżna", czyli niewidzialna i nieukształtowana.
5. Materii jako bezpostaciowej nie można ani ująć pojęciowo (forma intelligibilis) ani odczuć zmysłowo. Człowiek zatem nie poznaje materii, lecz raczej pojmuje swój brak wiedzy o niej. 6. Przyjmowanie cech przez materię oznacza, iż ich podłożem nie jest nicość, lecz bezkształtność (zmienność - zdolność przyjmowania zmian), co najlepiej byłoby opisać jako "nic, a jednak coś", "coś co istnieje i nie istnieje". 7. Zmienność pochodzi od Stwórcy, jest do Niego podobna, ale w najmniejszym stopniu, jako najbardziej od Niego oddalona. Byt jest pojmowany hierarchicznie, istnienie inne niż Boga jest istnieniem zależnym, polega to na oddalenia od Boga, jak w metafizyce Plotyna. Bóg jest zawsze tym samym (id ipsum), czyli Absolutem, Jednią Plotyna. Problem metafizyczny: A. Jeśliby stworzenie zostało utworzone ze Stwórcy, byłoby Mu równe, a zarazem różne od Niego ("nie byłoby w Tobie"), czyli byłoby zarazem tym samym i czymś innym. Tego rodzaju charakterystyka bytu może mieć zastosowanie w teologii, gdy mowa o osobach Trójcy Św. B. Jeśli Stwórca stworzył stworzenie z nicości, wówczas jest ono odeń zależne, mniej doskonałe i różne od Niego. Augustyn wyjaśnia zarazem różnicę w stworzeniu: mówiąc o "niebie nad niebiosami" (niebie boskim), bliskim Bogu, gdy idzie o stopień doskonałości, i o niebie i ziemi (wszechświecie materialnym) najmniej doskonałym, bliskim nicości (najniższy stopień doskonałości), rzeczywistości zmysłowo poznawalnej przez ludzi, stworzonej dla ludzi. Stopniowanie neoplatońskie. 8,9. Materia bezkształtna, pierwotna - prawie nicość, utworzona z zupełnej nicości. Niebo stworzone przed pierwszym dniem stworzenia - niebo dla Boga. Ziemia stworzona przed pierwszym dniem stworzenia - bezkształtna materia. Stworzenie w interpretacji Augustyna ma fazę pierwotną, fundamentalną - stworzenie z niczego dwóch poziomów bytu: świata idealnego (czystego rozumu) i pierwotnej materii, z których dopiero ukształtowany zostaje wszechświat, rzeczy i człowiek. Stworzenie w fazie pierwotnej dokonało się przed stworzeniem wszechświata i czasu. Obie postaci bytu pierwotnego są
niezmienne - nie ma stawania się, nie ma czasu. Te postaci bytu są ze względu na niezmienność bliższe Bogu bytowo niż wszechświat uformowany. 10. Prośba do Boga, by go pouczał. Ważne stwierdzenie, iż mimo ulegania podszeptom ciemności (wątek manichejski grzeszność) Augustyn miłował Boga. Stąd uogólnienie Bóg jest obecny w człowieku mimo grzechu i upadku. 11. Wiedza o Bogu, choć ujęta rozumowo, ma swe źródło w Bogu ("usłyszałem w głębi serca Twój głos"). Podstawowa własność Boga -niezmienność woli. Wszelkie istnienie ma źródło Bogu. Występuje tu wątek teodycei (z gr. theos - Bóg, diké - sprawiedliwość). To, co nie ma bytu nie pochodzi od Boga. Wola odrywająca się od Boga, czyli pełni istnienia i doskonałości i dążąca do tego, co mniej doskonałe, w mniejszym stopniu istnieje, wola taka jest źródłem występku i zła. Występek i zło, jako nie pochodzące od Boga nie mają bytu, zło jest brakiem dobra, nie zaś bytem stworzonym przez Boga. Augustyn występuje przeciwko tezie manichejczyków o istnieniu zła jako odrębnego bytu oraz przeciwko tezie, iż Bóg jako Stwórca wszystkiego jest stwórcą dobra i zła. Świat idealny - niebo nad niebiosami, nie zmienia się nie dlatego, że jest Bogiem, lecz dlatego że jest blisko Boga i Bóg na nie działa. Dzięki temu świat ten istnieje poza czasem. Świat idealny jest zwrócony kontemplacyjnie ku pięknu Boga, który go oświeca i mieszka w nim. Metafora światła (neoplatońska) tłumaczy bliskość lub oddalenie różnych stopni bytu od źródła światła i istnienia - Boga. 12, 13. Podsumowanie. teza o dwóch bytach pozaczasowych. W ten sposób dokonuje się filozoficzna interpretacja początku Księgi Rodzaju: na początku Bóg uczynił niebo i ziemię, a ziemia była niewidzialna nieukształtowana. Niebo - niebo nad niebiosami, niebo aczasowe, intelektualne, dziedzina istot rozumnych, poznających bezpośrednio, byt ukształtowany. Ziemia - byt bezkształtny, niewidzialny. Na poparcie swej interpretacji Augustyn wskazuje, iż później Bóg stworzył inne niebo, czyli utwierdzenie (firmament) niebieski. Stworzone przed czasem. Dominuje interpretacja immanentna. 14. Znaczenie Pisma świętego jest głębokie. W warstwie zewnętrznej słowo przemawia w łatwy sposób do ogółu ludzi, lecz zrozumienie znaczeń głębokich wymaga interpretacji. Istnieją inne interpretacje, które uważane są również za prawdziwe.
15. Problem prawdziwości interpretacji Św. Augustyna. Argument: Prawda jest obecna w głębi serca, jej źródłem jest Bóg. Prawda ta określa podstawowe cechy bytu boskiego: niezmienność substancji Boga, tożsamość woli i substancji. Z tej prawdy wynikają wnioski. Wola Boga jest jednym aktem i zawsze chce tego wszystkiego, czego chce, nie zaś pojedynczo, bez świadomości czego jeszcze chcieć będzie. Zmiana uwagi w czasie; myślenie w czasie jest nie do pogodzenia z boską niezmiennością. Rozumowanie oparte jest na zasadzie sprzeczności ~(p ^ ~p). Przesłanki to wiedza przekazana przez Boga. Wnioski wyprowadzone rozumowo są nie do zakwestionowania. Kolejne prawdy metafizyczne i teologiczne: natura mająca formę, materia przybierająca formy pochodzą od Boga, najwyższego dobra, najwyższego stopnia istnienia. Mądrość stworzona o intelektualnej naturze jest światłem dzięki kontemplowaniu światła (wątek neoplatoński) Metafora: źródło światła - światło odbite służy za podstawę rozróżnień i określenia zależności: mądrość stwórcza --> mądrość stworzona, sprawiedliwość usprawiedliwiająca --> sprawiedliwość usprawiedliwiona. Także tezę o wiecznym, choć nie współwiecznym Bogu, domu Bożym (świat intelektualny, inteligibilny) muszą uznać inni interpretatorzy. 16. Można dyskutować z tymi, którzy przyjmują podstawowe prawdy Pisma Świętego, lecz nie zgadzają się z Augustynem w pewnych punktach. Inni, odrzucający Pismo święte, mogą albo zgodzić się z Augustynem, albo odejść. Wielość interpretacji - jedna podstawowa prawda. 17. Różne interpretacje, które przyjmują założenie, że to, co przekazał Mojżesz jest Prawdą pochodzącą od boga, są uprawnione, o ile są odpowiednio uzasadnione - wyjaśnione (patrz ustęp 25.): A. niebo i ziemia = cały widzialny świat (wstępne i ogólne określenie), Mojżesz mówił tylko o widzialnych dziełach Boga, ze względu na odbiorców, nieokrzesanych i nienawykłych do myślenia spekulatywnego, abstrakcyjnego. W tej interpretacji można przyjąć, iż ziemia niewidzialna i nieuporządkowana oraz otchłań to bezkształtna materia pierwotna. B. niebo i ziemia = bezkształtna i bezładna materia, z której został uczyniony świat widzialny wraz z naturami, jakie się w nim przejawiają.
C. niebo i ziemia = cała natura niewidzialna i widzialna, stworzenia uczynione z niczego, przenika ją zasada zmienności: trwanie bez zmiany tego, co duchowe, intelektualne. Zmienność duszy i ciała, wszelkiej cielesności. 1. ziemia niewidzialna i nieukształtowana to materia cielesna bez uformowania, 2. ciemności nad otchłanią to materia duchowa. D. niebo i ziemia = zaczątek rzeczy, materia bezkształtna, w niej zaś natura duchowa i materialna jeszcze nie zróżnicowane. 18. Różne odczytania Pisma Świętego oparte na założeniu prawdziwości Słowa Bożego są mniemaniami, jakie bóg ukazuje interpretatorom jako prawdziwe. Treść ustalana w interpretacji może być w danym miejscu różna od wyrażanej przez autora. Możemy więc mówić o rozróżnieniu prawda - treść sposobu jej wyrażania -interpretacja jako odczytanie prawdy, choć niekoniecznie treści wyrażenia. 19. Podsumowanie w tezach. Prawdą jest, że 1. początkiem jest Boża mądrość, w której Bóg uczynił wszystkie rzeczy. 2. Świat widzialny dzieli się na "niebo" i "ziemię" (natury stworzone i umieszczone w świecie. 3. rzecz zmienna zakłada bezkształtne podłoże. 4. to, co związane z niezmienną formą, choć zdolne do zmiany nie zmienia się, a więc nie podlega czasowi. 5. bezkształtność - prawie nic nie podlega czasowi. 6. materii, z której coś zostaje utworzone, można nadać miano (w sposób nieścisły) rzeczy, która z niej powstaje, np. "niebo", "ziemia" jako nazwy bezkształtnej materii, z której zostały utworzone niebo i ziemia. 7. najbliższe bezkształtności są ziemia i otchłań morska. 8. Bóg jest Stwórcą materii - tworzywa i rzeczy - tworów ukształtowanych. 9. to, co uformowane z materii, najpierw było bezkształtne, a następnie otrzymało formę. to, co bezkształtne poprzedza logicznie to, co uformowane.
20, 21, 22. Ludzie, którzy dzięki Bogu zdołali wzrokiem duchowym (bezpośrednie poznanie intelektualne) dostrzec te prawdy nie wątpią o nich i wierzą niewzruszenie, że Mojżesz mówił w duchu prawdy. Pojawiają się różne interpretacje słów: "Na początku uczynił Bóg niebo i ziemię" i dalszych. Zastrzeżenie wobec dwóch interpretacji, które przyjmują, iż skoro bezkształtna masa nie została nazwana "niebem" i "ziemią", to istniała wcześniej, i z niej Bóg uczynił to, co duchowe i cielesne, bądź to, co cielesne. Skoro "niebo" i "ziemia" nie oznaczają bezkształtnej masy pierwotnej, to trzeba by przyjąć, iż istniało coś, czego Bóg nie stworzył, a co było tworzywem nieba i ziemi. Domyślnie można przyjąć, że Bóg stworzył materię. 23. Spór interpretacyjny może być dwojakiego rodzaju, o to, jak było i o to, co chciał powiedzieć zwiastun (pośrednik między Bogiem a ludźmi). Jest wiele zgodnych z prawdą znaczeń odczytywanych w słowach Mojżesza, które można wybrać bez wątpliwości. Widzenie prawdy Bożej jest bardziej pewne niż interpretacja wypowiedzi, bo nie można odtworzyć intencji tej wypowiedzi. Można to rozumieć w ten sposób, że intencja autora wypowiedzi jest niedostępna poznawczo, lecz jej znaczenie pochodzące od Boga daje się w niej wyczytać. W interpretacji dostrzega się różne znaczenia, które mogą być prawdziwe. I to jest jasne. Nie można jednak jasno dostrzec, co Mojżesz miał na myśli. Wątpliwości nie budzi natomiast to, że widział prawdę i w odpowiedni sposób ją wypowiedział. Rola zwiastuna (pośrednika) polega na przekazaniu cząstki prawdy ukazanej mu przez Boga w sposób jemu dostępny i dostosowany do odbiorców. 25. Opowiadanie się za jedną interpretacją jest dowodem pychy. Nie jest wyrazem nastawienia na przyjmowanie prawdy, lecz umiłowaniem własnego zdania. Różne opinie mogą być niesprzeczne z prawdą i należy im okazać szacunek. Opinie zgodne z prawdą należą wspólnie do miłośników prawdy, nie są czyjąś własnością. Prawda nie ma charakteru osobistego, lecz boski. Prawdziwość opinii ma swe źródło w niezmiennej prawdzie. Interpretacja wykracza poza to, co napisane, ale ma być nakierowana na prawdę. 26. Gdyby Augustynowi dane było pełnić rolę pośrednika między Bogiem a ludźmi, jak to czynił Mojżesz, dopuszczałby różne wnioski uzyskane w świetle prawdy. Prawda zatem jest wieloaspektowa.
27, 28. Wielość odczytań prawdziwych uwarunkowana bogactwem prawdy (świetlistość prawdy) i różnym widzeniem prawdy przez interpretatorów. Obrazowość języka Biblii jest podstawą wiary ludzi w Boga-Stwórcę całej postrzeganej rzeczywistości. Uznanie słów Pisma za ubogie może prowadzić do jego porzucenia i odejścia od Boga. Porównanie języka Pisma do gniazda dającego ochronę pisklęciu - człowiekowi wierzącemu, lecz prostemu. Dla tych, którzy zdolni są do interpretacji języka Pisma św. jest ono cienistym sadem, ukrywającym owoce. Interpretacja to odnajdywanie znaczeń - owoców. 29. Cztery rodzaje pierwszeństwa: 1. w wieczności 2. w czasie łatwe do zrozumienia 3. w wyborze (wartościowanie) łatwe do zrozumienia 4. w pochodzeniu (pierwszeństwo logiczne, warunek istnienia), np. dźwięk poprzedza śpiew, materia wyprzedza rzeczy 30. Rozmaitość opinii niesprzecznych z prawdą, nie ma jednak kryterium pozwalającego wskazać, która była opinią Mojżesza. 31. W słowach Pisma Św. kryją się prawdy, które Mojżesz sobie uświadamiał, a których część tylko zdołaliśmy odkryć. 32. Znaczenie objawione Mojżeszowi dla przyszłych pokoleń musiało być najważniejsze. Augustyn zwraca się do Boga, by objawił nam te znaczenia lub jakieś inne - za każdym razem będzie to prawda. Opr. M. Kuniński