I. dom Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, red. Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów co zawiera, na jakich zasadach się opiera, dla kogo jest przeznaczony? * Jerzy Bartmiński Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów którego pierwsze zeszyty poświęcone domowi, europie, pracy, honorowi i wolności oddajemy w ręce Czytelników jest próbą paralelnego opisania świata wartości słowiańskich na szerszym tle porównawczym. Tytuł Leksykonu jest poniekąd umowny, bo chodzi o wartości podzielane nie tylko przez poszczególne narody słowiańskie, ale też przez ich bliższych i dalszych (niekiedy bardzo dalekich) sąsiadów. Wartości stanowią rdzeń każdej kultury, a ich rozpoznanie i określenie stosunku do nich jest warunkiem definiowania własnej tożsamości zarówno przez indywidualne jednostki, jak całe zbiorowości. Problem wartości rodzi jednak wiele pytań: Co jest wartością i dla kogo? Czy istnieje kanon wartości uniwersalnych? Kanon wartości ważnych i konstytutywnych dla kultury europejskiej (z nasuwającymi sie pojęciami wolności i równości, godności, praw człowieka)? Wartości ważnych dla kultur narodowych, jak ojczyzna, patriotyzm, demokracja i tolerancja ale czy dla wszystkich kultur narodowych jednakowo? Konceptualizowane są wartości bytowe: życie, zdrowie, praca, kariera, pieniądze ale czy niezależnie od czasu i szerokości geograficznej? W jakim stopniu w dzisiejszym świecie pozostają wciąż istotne pojęcia rodziny, małżeństwa, dziecka? Promotorka badań aksjologicznych w lingwistyce polskiej, Jadwiga Puzynina, zwraca uwagę na to, że wartości docierają do nas jako treści wyrażeń należących do języka i w związku z tym mogą łatwo podlegać manipulacjom 1. Nasz Leksykon powinien pomóc w zapobieganiu manipulacjom znaczeniami nazw wartości. * Publikacja przygotowana i finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach 2012 2015, nr umowy 0132/NPRH2/M12/81/2012. 1 Jadwiga Puzynina, Kłopoty z nazwami wartości (i wartościami), Etnolingwistyka 26, 2014, s. 7.
8 Jerzy Bartmiński Zespół autorski skupił uwagę na kilku wartościach wybranych z dużego ich zespołu 2, licząc się z realnymi możliwościami wykonawczymi, limitowanymi przez środki uzyskane na ograniczony czas 3. Wybrano na początek pięć haseł: dom i europę, bo niezależnie od politycznych i aksjologicznych wyborów mówimy o Europie jako wspólnym domu, w którym mieszkamy i w którym chcielibyśmy czuć się u siebie ; pracę, bo zwłaszcza w dobie szerzącego się bezrobocia stanowi ona przedmiot szczególnego zainteresowania; wolność, bo jest sztandarową wartością naszej części świata 4 ; honor, bo sięga źródeł kultury europejskiej, antycznej Grecji, a bliska mu godność jest wpisana do Powszechnej deklaracji praw człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 roku. We wszystkich przypadkach wydało się rzeczą interesującą sprawdzić, w jakim stopniu pojęcia te są podobnie, a w jakim specyficznie pojmowane w ramach poszczególnych kultur narodowych. Myślą przewodnią Leksykonu jest szukanie jedności w różnorodności. Zainteresowanie wartościami i ich rolą w kulturach narodowych owocuje dziś wieloma wydawnictwami, zarówno w Polsce 5, jak na Zachodzie 6 2 Wstępne projekty przewidywały objęcie badaniami porównawczymi znacznie większej liczby haseł, zob. J. Bartmiński, Kakie cennosti učastvujut v formirovanii jazykovoj kartiny mira Slavian? [w:] Etnolingvistička proučavanja srpskog i drugih slovenskih jezika. U čast akademika Svetlane Tolstoj, red. Ljubinko Radenković, Beograd 2009, s. 59 70; tenże tekst w wersji rozwiniętej pt. Jaké hodnoty spoluutvářejí jazykový obraz světa Slovanů? Slovo a Slovesnot, 71, Praha, 2010, s. 329 339 oraz w wersji polskiej pt. Jakie wartości współtworzą językowy obraz świata Słowian? w książce Polskie wartości w europejskiej aksjosferze, Lublin 2014, s. 21 28. 3 Praca nad Leksykonem była częściowo wspierana przez grant NPRH nr 2/H12/81/2012 pt. Metody analizy językowego obrazu świata w kontekście badań porównawczych, pod kier. J. Bartmińskiego (współwykonawcy: Iwona Bielińska-Gardziel i Wojciech Chlebda) przyznany Instytutowi Slawistyki PAN w Warszawie na lata 2012 2015. 4 Nieprzypadkowo pierwszy tom serii opracowań mających zawierać charakterystykę tzw. polskich miejsc pamięci poświęcono właśnie wolności; zob.: Polskie miejsca pamięci. Dzieje toposu wolności, red. S. Bednarek, B. Korzeniewski, Warszawa 2014. 5 By wymienić takie publikacje, jak: Renata Grzegorczykowa i Krystyna Waszakowa (red.) Studia z semantyki porównawczej cz. I II, Warszawa 2000-2003; Anna Duszak i Nina Pawlak (red.), Anatomia gniewu. Emocje negatywne w językach i kulturach świata, Warszawa 2003; Stanisław Dubisz, Jerzy Porayski-Pomsta, Elżbieta Sękowska (red.), Język Polityka Społeczeństwo. Słownik pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2004; Małgorzata Marcjanik (red.), Grzeczność nasza i obca, Warszawa 2005, Grzeczność na krańcach świata, Warszawa 2007 i Jak zwracają się do siebie Europejczycy? Warszawa 2013. Szczególnie bliskie idei Leksykonu są prace Anny Wierzbickiej, zwłaszcza tom Understanding Cultures Through Their Key Words. English, Russian, Polish, German, and Japanese. Oxford University Press, 1997 (wersja polska pt. Słowa klucze. Różne języki różne kultury. Przekład Izabela Duraj-Nowosielska, Warszawa 2007). 6 Przykładem brytyjska seria prezentująca kluczowe pojęcia nauk społecznych wydawana pod nazwą Key Concepts (po polsku nakładem warszawskiego Wydawnictwa Sic! ukazały się m.in. tomy Nacjonalizm, Władza, Demokracja, Etniczność, Prawa człowieka, Lud, Bieda, Liberalizm,
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów 9 i Wschodzie Europy 7. Pomysł naszego Leksykonu sięga swoimi początkami lat 90. ubiegłego wieku, kiedy opracowano zbiorowo pojęcie ojczyzny w dwunastu językach europejskich 8, ale w wersji aktualnie realizowanej powstał jako fragment opolskiego programu komparacji języków słowiańskich po roku 1945, który przedstawił Stanisław Gajda 9, a którego wstępny zarys dali w swoich referatach Wojciech Chlebda 10 i Jerzy Bartmiński 11, rozwijając go w kolejnych publikacjach 12. Specyfiką naszego opracowania, jego cechą wyróżniającą jest po pierwsze operowanie uzgodnionym systemem narzędzi pojęciowych i wynegocjowaną w toku wielu posiedzeń wspólną terminologią; po drugie oparcie opisów na porównywalnym zestawie źródeł, po trzecie przyjęcie podobnych sposobów definiowania znaczeń. Wszystko to razem tworzy wspólną płaszczyznę teoretyczną i metodologiczną (tertium comparationis), co paralelnym opisom ma zapewnić porównywalność. Wartości opisujemy jako koncepty kulturowe, czyli pojęcia aksjologicznie nacechowane i wyposażone w swoiste kulturowo konotacje. Rozróżniamy leksemy jako jednostki planu wyrażania z jednej strony z dru- Kultura, Zdrowie, Sprawiedliwość i inne), niemiecki wielo-tomowy słownik pojęć historycznych pod red. Otto Brunnera, Wernera Conzego, Reinharta Kosellecka: Geschichtliche Grundbegriffe: Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland. Stuttgart 1972 1997; Bettina Bock, Rosemarie Lühr (red.) Normen und Wertbegriffe in der Verständigung zwischen Ost- und Westeuropa, Frankfurt am Main 2007; Jerzy Bartmiński, Rosemarie Lühr (red.) Europa und seine Werte, Frankfurt am Main 2009. 7 Por. moskiewska seria Logičeskij analiz jazyka pod red. Niny Arutjunowej wydawana przez Instytut Językoznawstwa RAN; tomy Slavjanskaja konceptosfera v sopostavitel nom osveščenii. Leksikon, pod red. Jewgienija Stefanskiego, Samara 2011 i Evoljucija cennostej v jazykah i kul turah pod red. Iriny Sedakowej, Moskwa 2011, Kategorija ocenki i sistema cennostej v jazyke i kulture pod red. Swietłany Tołstojowej (Moskwa 2015) i in. 8 Tom pt. Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich ukazał się w roku 1993 w Lublinie pod redakcją J. Bartmińskiego. 9 Stanisław Gajda (red.), Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, Opole 2000. 10 Wojciech Chlebda, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym języka, [w:] Gajda (red.), 2000, s. 163 178. 11 Jerzy Bartmiński, Językowy obraz Polaków w okresie przemian, [w:] Gajda 2000, s. 179 195. 12 Jerzy Bartmiński, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych badań porównawczych, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, 40, 2005, s. 259 280; Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów, Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury, 20, 2008, s. 11 27; Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Językowo-kulturowy obraz świata Słowian na tle porównawczym. Założenia programu A, Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury, 21, 2009, s. 341 342.
10 Jerzy Bartmiński giej zaś strony znaczenia, pojęcia, koncepty i idee jako elementy planu treści. Odpowiednio do tego stosujemy konwencje graficzne: leksemy zapisujemy kursywą, pojęcia i koncepty kapitalikami, znaczenia podajemy w łapkach. Analizy i opisy postanowiliśmy oprzeć na trojakiego typu danych. Pierwsze (S) czerpane są ze źródeł systemowych (w tym słownikowych), drugie (A) ze źródeł wywołanych, tj. uzyskanych metodą badań ankietowych, trzecie (T) z tekstów czerpanych z korpusów narodowych oraz z wysokonakładowej prasy, dobranej wedle reprezentatywnych opcji politycznych i światopoglądowych (łącznie bazę materiałową określamy skrótem S-A-T). Założyliśmy też, że porównanie skupi się na tym, co w poszczególnych językach uchodzi za wspólne (potoczna, standardowa odmiana języka), a koncepcje indywidualne (skądinąd zawsze godne uwagi) będą przywoływane tylko wyjątkowo. Ankiety były przeprowadzane w porównywalnych 100-osobowych grupach studentów 13 (równoważąc reprezentację kobiet i mężczyzn, przedstawicieli kierunków humanistycznych i ścisłych), którym zadawano jedno wspólne pytanie, za przykładem lubelskiej ankiety ASA 14, Co według ciebie stanowi o istocie prawdziwego X-a? Wprowadzenie w pytaniu modyfikatora prawdziwy miało służyć ukierunkowaniu odpowiedzi na stronę wyobrażeniową ( Jak postrzegasz i konceptualizujesz X-a? ), a nie stronę przedmiotową ( Jaki jest X?), chodziło bowiem o uzyskanie zróżnicowanych narodowo charakterystyk subiektywnych stereotypów Europy, domu, honoru itd., a nie opisów encyklopedycznych. Encyklopedyczne definicje Europy, domu, pracy, wolności, honoru, w różnych językach z natury rzeczy muszą być podobne, jeśli nie identyczne, bo muszą odnosić się w przypadku Europy do obiektywnych cech kontynentu, w przypadku pozostałych pojęć cech uznanych za istotne i typowe. Modyfikator prawdziwy przestawia perspektywę na widzenie podmiotowe, na to, co jest ważne dla osoby odpowiadającej na pytania 15. Wyniki ankiety są w artykułach przywoływane tylko w wersji syntetycznej, ich dokładniejsze omówienie Czy- 13 Nawiązano w tym punkcie do porównawczych badań amerykańskich Katza i Braly ego oraz niemieckich Sodhiego i Bergiusa, które także opierały się na 100-osobowych reprezentacjach studentów różnych narodowości, zob. Uta Quastohoff, Soziales Vorurteil und Kommunikation. Eine sprachwissenschaftliche Analyse des Stereotyps, Frankfurt am Main 1973, s. 30 49. 14 Zob. informacje o ASA (ankiecie słownika aksjologicznego) w artykułach J. Bartmińskiego i Małgorzaty Brzozowskiej w tomie JWP 2006, s. 8 62. 15 Szersze omówienie różnic między obrazami przedmiotu typowego i prawdziwego w artykule Bartmińskiego 2001, Operatory typowy i prawdziwy w strukturze semantycznej tekstu, Prace Filologiczne, 46, s. 41 47; typowy taki, jaki jest (w sensie statystycznym), prawdziwy taki, jaki jest, i (zdaniem mówiącego) być powinien.
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów 11 telnik znajdzie w osobnym tomie Nazwy wartości w językach europejskich. Raport z badań empirycznych, pod red. Iwony Bielińskiej-Gardziel, Małgorzaty Brzozowskiej i Beaty Żywickiej (w druku). Założeniem autorów haseł było więc nie tyle definiowanie samych pojęć w sensie logicznym, ile zdiagnozowanie specyficznego r o z u m i e n i a określonych wartości przez użytkowników poszczególnych języków. Dlatego jako narzędzie eksplikacji znaczeń przyjęto subiektywistyczną koncepcję definicji kognitywnej, której celem jest nie tyle zobiektywizowany opis znaczenia słów, ile uchwycenie tego, jak mówiący rozumieją znaczenia słów 16. Stąd też odwoływanie się nie tylko do definicji leksykograficznych podawanych w słownikach językowych (z zasady pretendujących do obiektywizmu), lecz także do osobistych wypowiedzi użytkowników, do tekstów wywołanych metodą ankietową. Ponieważ uwzględnienie sposobów rozumienia słów przez mówiących prowadzi nieuchronnie do ujawnienia różnic, postanowiono systematycznie uzupełniać podstawowe eksplikacje o opisy różnych typowych sposobów profilowania bazowych wyobrażeń 17. Znane z gramatyki kognitywnej pojęcie profilowania 18 zastosowano w zmodyfikowanej wersji wypracowanej na użytek profilowania pojęć 19. Opracowania Leksykonu podjął się międzynarodowy zespół językoznawców z wszystkich bez mała krajów słowiańskich i niektórych pozasłowiańskich, skupionych w ramach konwersatorium EUROJOS. Konwersatorium utworzone z inicjatywy piszącego te słowa w ramach OBTA UW w roku 2001, zostało w latach 2009 2015 afiliowane w Instytucie Slawistyki PAN w Warszawie, a wspierane było przez Instytut Filologii Polskiej UMCS w Lublinie i Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Opolskiego. W latach 2012 2015 udało się na wsparcie prowadzonych prac uzyskać wspomniany grant NPRH. 16 Wedle autora koncepcji założeniem definicji kognitywnej jest zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mówiących danym językiem, tj. z utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania. (J. Bartmiński Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988, s. 169). 17 Zob. Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, Kognitivnoje opredelenie, profilirovanie ponjatij i sub ektnaja interpretacija mira, [w:] Kognitivnaja lingvistika konca XX veka. Materialy Meždunarodnoj Naučnoj Konferencii 7 9 oktjabrja 1997 v treh častjah. I. Minsk 1997, s. 4 8. 18 Por. Ronald Langacker, Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie, Kraków 2009, s. 100 i nast. 19 Por. tom Profilowanie pojęć, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1993, oraz S. Niebrzegowska-Bartmińska, O profilowaniu językowego obrazu świata, Poradnik Językowy, 1, 2015, s. 30 44.
12 Jerzy Bartmiński Opracowanie Leksykonu zostało poprzedzone cyklem roboczych spotkań 20, których owocem była seria publikacji ogłaszanych na łamach rocznika Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury (tomy 20 26 z lat 2008 2015) 21 i w ramach lubelskiej czerwonej serii pod zbiorczym tytułem Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 22. Publikowano zarówno szkice dotyczące problemów teoretycznych i metodologicznych 23, jak i analizy wybranych konceptów poza pięcioma wymienionymi także takich, jak: równość, demokracja, naród, rodzina; dobroć, prawość i odwaga; radość, kariera, pamięć, zdrowie i choroba; wina i kara, święto i świętowanie; por. także dyskusje na temat opozycji swój obcy (w tomie 20. Etnolingwistyki ) i na temat wartości tworzących duszę Europy (w tomie 23. Etnolingwistyki ). Pozostaje otwartym pytanie, w jakiej mierze opisy są porównywalne i jakie dalsze perspektywy komparacji otwierają? Profesor Swietłana Tołstojowa, podsumowując spotkanie w roku 2012, postulowała kontynuowanie badań w kierunku ujęć bardziej syntetycznych i proponowała opracowanie zgroma- 20 Zob. Iwona Bielińska-Gardziel, O pracach konwersatorium EUROJOS, Etnolingwistyka, 21, 2009, s. 343 345; Anna Niderla, Konferencja EUROJOS-IV na temat etnolingwistycznych badań nad interakcją i tekstem, Etnolingwistyka, 22, 2010, s. 254 255; Iwona Bielińska-Gardziel, Konferencja EUROJOS-V, Etnolingwistyka, 23, 2011, s. 285 290; O pracach konwersatorium EUROJOS (czerwiec 2013 marzec 2014), Etnolingwistyka, 26, 2014, s. 228 230. 21 Zob. zwłaszcza artykuły Renaty Grzegorczykowej, Punkty dyskusyjne w rozumieniu pojęcia językowego obrazu świata widziane z perspektywy badań porównawczych, Etnolingwistyka, 21, 2009, s. 15 29; Jeszcze o rozumieniu JOS-u w perspektywie badań porównawczych: problem inwariantu pojęciowego Etnolingwistyka, 23, 2011, s. 217 225; Jadwigi Puzyniny, Z problemów opisu językowego obrazu świata pytania i wątpliwości, Etnolingwistyka, 22, 2010, s. 39 51; Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Punkty sporne i bezsporne w programie EUROJOS: Odpowiedź na pytania i wątpliwości Profesor Jadwigi Puzyniny, Etnolingwistyka, 23, 2011, s. 227 233. 22 Wydano trzy tomy zbiorowe: Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 1, red. M. Abramowicz, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, Lublin 2012; Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 2. Wokół europejskiej aksjosfery, red. J. Bartminski, I. Bielińska-Gardziel, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2014; Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć, red. I. Bielińska-Gardziel, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura, Lublin 2014. 23 Por. zwłaszcza S. Niebrzegowska-Bartmińska, Od separacyjnego do holistycznego opisu językowego obrazu świata. Na marginesie dyskusji nad kształtem artykułów w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów (w tomie Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć, red. I. Bielińska-Gardziel, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura, Lublin 2014, s. 71 102); Nina Gryshkova, Leksem, pojęcie, stereotyp, koncept, znaczenie, idea propozycja regulacji terminologicznych, [w:] ibidem, s. 21 50.
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów 13 dzonych materiałów w kategoriach ściśle lingwistycznych, tj. odniesienie ich do systemu językowego 24. Na obecnym etapie pracy projektowanie takich ujęć i wypracowanie nowych perspektyw porównawczych pozostawiamy redaktorom, autorom haseł i Czytelnikom. Nic też nie stoi na przeszkodzie, by listę haseł rozszerzyć i paralelne opisy semantyczne kontynuować. Leksykon jest adresowany do wszystkich, zainteresowanych problematyką wartości, ich rangą i rolą w dyskursie publicznym, w skali zarówno narodowej, jak i ponadnarodowej. Nasza publikacja ma przyczynić się do lepszego rozumienia się ludzi mówiących różnymi językami, ma pomóc im we wzajemnym zbliżeniu. Wyróżnianymi adresatami Leksykonu są młodzi adepci studiów językowych i antropologicznych, którzy mają szczególne predyspozycje i zobowiązanie, by wpływać na niwelowanie barier w komunikacji międzykulturowej. 24 W tomie: Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska (red.), Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 2. Wokół europejskiej aksjosfery, Lublin, 2014, s. 262 265.