VI. Podsumowanie i wyniki badań Krótki rys historyczny W 1998 r. ukazała się niewielka broszura Paula Blacka i Dylana Wiliama, zatytułowana Wewnątrz czarnej skrzynki. Autorzy rozbudowali w niej swoje opracowanie do wydanej również w Polsce w 2006 r. pozycji pt. Jak oceniać, aby uczyć?. W swoich pracach bazowali na badaniach brytyjskich, jednak odwołują się również do wcześniejszych aktywności portugalskich, francuskich, amerykańskich i kanadyjskich. Całościowy cykl prac miał miejsce w Wielkiej Brytanii, objął sześć szkół państwowych w rejonach Oxfordshire i Medway. W placówkach tych skupiono się na opracowaniu wdrożenia zasad oceniania kształtującego do normalnej praktyki szkolnej. Efekt okazał się na tyle zachęcający, że działanie opisaną w książce Blacka i Wiliama metodą, skupioną na pracy z kryteriami oceniania, informacją zwrotną, samooceną i technikami zadawania pytań, stało się podstawą pracy wielu brytyjskich nauczycieli. W Polsce podstawy oceniania kształtującego przedstawiła w 2003 r. szkocka edukatorka Soo Starock, w ramach Szkoły Letniej SUS organizowanej przez Fundację Centrum Edukacji Obywatelskiej. Wtedy też pojawił się termin ocenianie kształtujące, jako może nie dosłowna, ale oddająca ideę próba przetłumaczenia angielskiego zwrotu assesment for learning. Początkowo pracę z ocenianiem kształtującym podjęły nieliczne zainteresowane szkoły, z czasem przeprowadzono pod patronatem Ministerstwa Edukacji Narodowej działania o bardziej zorganizowanym charakterze, a idea oceniania kształtującego okazała się na tyle interesująca dla polskich nauczycieli, że zadanie wprowadzenia go do szkół podjęło wiele podmiotów zajmujących się edukacją. Obecnie dostępne są dla nauczycieli kursy internetowe, szkolenia stacjonarne dla rad pedagogicznych (prowadzone w szkołach), różnego typu szkolenia dla nauczycieli i dyrektorów. Możliwe jest także uczestnictwo szkół w kompleksowym, dwuetapowym programie Całościowy Rozwój Szkoły, prowadzonym Przez Fundację Centrum Edukacji Obywatelskiej. Dla zrozumienia istoty oceniania kształtującego ważna jest świadomość, że jest to proces, a nie jednorazowe działanie; duże znaczenie ma jego ewolucyjny charakter pozwalający na ciągłe, elastyczne dostosowywanie pracy uczących do potrzeb konkretnej grupy uczących się. Przykładem takiej ewolucji jest propozycja przejścia od traktowania oceniania kształtującego jako zbioru elementów (cel dla ucznia, kryteria, informacja zwrotna, samoocena, ocena koleżeńska, techniki zadawania pytań, pytania kluczowe i inne) do myślenia i działania za pomocą pięciu strategii, opisanych już wcześniej. Warto też zaznaczyć, że polscy nauczyciele przekazali swoje pozytywne doświadczenia dalej podobne metody pracy stosowane są również, za polskim pośrednictwem, na Białorusi i w Czechach (tutaj szczególnie w szkołach z polskim językiem wykładowym). Odbyły się również spotkania z nauczycielami niemieckimi.
Podstawa prawna Część I naszego materiału (autor: Michał Łyszczarz) wyczerpująco określa normy prawne dotyczące oceniania. Wyraźnie widać, że na każdym etapie edukacyjnym możliwe są różnorodne formy oceny dotyczącej obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych: Typ oceny I etap edukacyjny II, III, IV etap edukacyjny Ocena roczna Ocena opisowa Ocena może być opisowa, jednak i tak należy dodatkowo ustalić ją w skali określonej w przepisach może być ona wyrażona stopniem w skali 1 6 Ocena śródroczna Oceny bieżące Ocena opisowa O formie oceny decydują zapisy w statucie szkoły, może to być ocena opisowa lub wyrażona stopniem, lub inaczej (punkty, procenty, litery, symbole). W świetle powyższego może to być również ocena kształtująca/informacja zwrotna O formie oceny decydują zapisy w statucie szkoły, może to być ocena opisowa lub wyrażona stopniem, lub inaczej (punkty, procenty, litery, symbole). W świetle powyższego może to być również ocena kształtująca/informacja zwrotna O formie oceny decydują zapisy w statucie szkoły, może to być ocena opisowa lub wyrażona stopniem, lub inaczej (punkty, procenty, litery, symbole). W świetle powyższego może to być również ocena kształtująca/informacja zwrotna Kolorem niebieskim zaznaczone są formy oceny wynikające wprost z aktów prawnych. Efekt dla uczącego się Ocena wyrażona stopniem, punktowa, procentowa, posiadająca formę litery lub symbolu Ocena opisowa Uczący się otrzymuje informację pozwalającą na porównanie się z innymi; jeśli ocena jest wysoka, jest zmotywowany, bardzo często ulega silnemu stresowi; ocena sumująca pozwala też uczącemu zestawić sobie swoje osiągnięcia na przestrzeni czasu i określić je jako lepsze lub gorsze Uczący się otrzymuje informacje o tym, z czym sobie radzi, które umiejętności posiada, które z postawionych wcześniej kryteriów spełnia, opisane jest jego funkcjonowanie w zakresie zdobywania wiedzy i umiejętności na danym etapie edukacyjnym; w takim typie oceny jest również miejsce na informację o brakach i niedoborach uczącego się
Ocena kształtująca / informacja zwrotna Uczący się otrzymuje wszystkie informacje zawarte w ocenie opisowej, czyli w odniesieniu do ustalonych wcześniej i znanych uczącemu się kryteriów wie, które z nich spełnia (co w jego pracy, działaniu, aktywności jest dobre, z czym sobie radzi); wie, które kryteria pozostają niespełnione (w jego pracy są błędy lub braki); ponadto ocena kształtująca zawiera dwa typy wskazówek: po pierwsze uczący się dostaje informację, w jaki sposób ma pracować, by poprawić błędy i uzupełnić braki wskazane wcześniej, po drugie uczeń dostaje wskazówki do dalszego rozwoju Wyniki badań Ciekawe dla osób zainteresowanych ocenianiem kształtującym mogą być wyniki badań dotyczących wpływu jego składowych na uczenie się uczniów. Pełny obraz możemy uzyskać, opierając się na pracy profesora Johna Hattiego, związanego z University of Auckland w Nowej Zelandii oraz University of Melbourne w Australii. W swojej książce pt. Widocznie uczenie się (Visible Learning, wydanie polskie: 2015 r.) zebrał i przedstawił wyniki obejmujące 15 lat pracy 52 tysiące badań na 200 mln uczniów. Jest to synteza 800 metaanaliz badań edukacyjnych. Aby zrozumieć sens przedstawionych wyników, należy zapoznać się ze stworzonym przez jego współpracowników barometrem wpływu.
Schemat powstał na potrzeby szkoleń Cenrum Edukacji Obywatelskiej. Dzięki temu jesteśmy w stanie porównać ze sobą wybrane czynniki i ich wpływ na uczenie się uczniów. Na potrzeby niniejszego artykułu przyjrzyjmy się następującym: Interwencja Współczynnik wpływu Zapewnienie ewaluacji kształtującej 0,90 nauczania Informacja zwrotna 0,75 Wzajemne nauczanie 0,74 Relacje nauczyciel uczniowie 0,72 Umiejętność uczenia się 0,63 Eksponowanie celów nauczania 0,56 Eksponowanie kryteriów sukcesu 0,55 Motywacja 0,48 Samoocena 0,43 Zaangażowanie rodziców 0,51 Wszystkie powyższe interwencje zawierają się w strategiach oceniania kształtującego i wszystkie są czynnikami o znacznym wpływie na uczenie się uczniów. Dla przeciwwagi warto przyjrzeć się innym czynnikom, zarówno o znaczącym, jak i o niewielkim wpływie: Interwencja Współczynnik wpływu Przewidywanie przez uczniów wyników, 1,44 jakie uzyskają / oczekiwania uczniów Zachowania w klasie 0,68 Wpływ rówieśników 0,53 Zmniejszenie poziomu lęku 0,40 Częstość/wpływ sprawdzania wiedzy 0,34 Praca domowa 0,29 Liczebność klasy 0,21 Dzielenie uczniów na grupy według 0,12 zdolności/umiejętności Drugoroczność 0,13 Wnioski 1. Biorąc pod uwagę wyniki badań prowadzone wśród uczniów (Hattie) oraz prace naukowców (głównie Black i Wiliam), wyraźnie widać, jak wysoką wartość ma ocenianie kształtujące zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli. Oznacza to, że elementy/strategie oceniania kształtującego pomagają uczniom uczyć się, a nauczycielom pomagają tworzyć warunki i atmosferę sprzyjająca uczeniu się uczniów i elastycznie dostosowywać nauczanie do potrzeb uczących się.
2. Aktualnie obowiązujące polskie prawo oświatowe umożliwia, a na I etapie edukacyjnym wręcz nakazuje stosowanie oceny opisowej. W ocenianiu zwraca się też uwagę na: informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i jego zachowaniu oraz o postępach w tym zakresie, udzielanie uczniowi pomocy w nauce poprzez przekazanie mu informacji o tym, co zrobił dobrze i jak powinien się dalej uczyć, udzielanie wskazówek do samodzielnego planowania własnego rozwoju, motywowanie ucznia do dalszych postępów w nauce i zachowaniu. Powyższa całość wpisuje się w ideę oceniania kształtującego i prowadzi do stosowania w ocenianiu uczniów informacji zwrotnej. 3. Ocenianie sumujące to sprawny i szybki sposób oceniania pracy uczniów, łatwy do dokumentowania. Jednak brak przejrzystych kryteriów oceniania albo ich niejednoznaczność sprzyjają subiektywnej ocenie. Zdarza się również, że praca ucznia oceniana jest przez pryzmat jego osoby, pojawia się pokusa obniżenia lub podwyższenia oceny. Ocena sumująca zniechęca uczniów słabszych, często przyzwyczajają się oni do otrzymanych ocen. Ponadto uczeń słaby nie otrzymuje konkretnych wskazówek do poprawy, zaś uczeń zdolny wskazówek do dalszego rozwoju. 4. Ocena wyrażona za pomocą informacji zwrotnej w formie pisemnej lub ustnej dowartościowuje i wspiera każdego ucznia, w tym ucznia słabszego, docenia jego wysiłek. Ocena odnosi się do kryteriów sukcesu, które uczeń zna, dlatego otrzymuje konkretne informacje o mocnych i słabych stronach swojej pracy. Dostaje też wskazówki do poprawy oraz, jeśli praca została wykonana bezbłędnie, wskazówki do dalszego rozwoju. 5. Ocena sumująca i ocena kształtująca nie wykluczają się wzajemnie, a wręcz mogą się świetnie uzupełniać. Podsumowaniu końcowego etapu uczenia się (zakończenie działu, semestru, roku szkolnego, egzaminy zewnętrzne) sprzyja ocenianie sumujące, natomiast podczas procesu uczenia się nowych wiadomości i umiejętności uczeń może i powinien otrzymać informację zwrotną do dalszej pracy, ocenę rozwojową, w tym wskazówki do poprawy, rozwoju i doskonalenia. 6. Decydując się na pracę metodą oceniania kształtującego, warto poznać zarówno jego elementy, jak i strategie. 7. Niebagatelne znaczenie mają (znajduje to potwierdzenie w badaniach oraz w obserwacjach nauczycieli praktyków) relacje pomiędzy nauczycielami a uczącymi się. Ocenianie kształtujące buduje i wzmacnia takie relacje. Z kolei stawianie celów będących wyzwaniem, stawianie na samodzielność i odpowiedzialność uczących się budują motywację wewnętrzną, niezbędną w procesie uczenia się.
Bibliografia: J. Hattie, Widoczne uczenie się dla nauczycieli, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2015. P. Black, Ch. Harrison, C. Lee, B. Marshall, D. Wiliam, Jak oceniać, aby uczyć?, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2006. Barbara Uniwersał Przez wiele lat nauczycielka matematyki na różnych etapach edukacyjnych. Z Centrum Edukacji Obywatelskiej związana początkowo jako uczestniczka pierwszego kursu internetowego w latach 2002/2003, następnie jako trenerka Szkoły Uczącej Się, mentorka w kursach internetowych, trenerka w programie Akademia Uczniowska