Publiczna Szkoła Podstawowa im Władysława Stanisław Reymonta w Kobielach Wielkich Aktywność własna dziecka jako podstawa jego rozwoju Referat szkoleniowy na zebranie zespołu przedmiotowego edukacji wczesnoszkolnej odbytego dnia 11.12.2012 Przygotowała i przeprowadziła: Brygida Sokolińska - nauczyciel wychowania przedszkolnego 1
Dowiedziono, Ŝe na rozwój procesów i właściwości psychicznych dziecka wpływają cztery podstawowe grupy czynników tzw. czteroczynnikowa koncepcja rozwoju człowieka 1 : - zadatki genetyczne (anatomiczno fizjologiczne), z którymi człowiek przychodzi na świat jako z cechami dziedzicznymi lub nabytymi w okresie płodowym; - czynniki środowiskowe jako ogół warunków bytowania jednostki (środowisko naturalne, kulturowe, społeczne); - celowe i planowe wychowanie i nauczanie; - aktywność własna jednostki. WyróŜnienie tych czynników moŝliwe jest właściwie tylko teoretycznie, gdyŝ w rzeczywistości działają one zawsze w ścisłym wzajemnym powiązaniu, warunkują się i modyfikują nawzajem, zmieniając swą rolę i znaczenie w zaleŝności od pozostałych czynników i innych warunków. Wyraz aktywność pochodzi od przymiotnika aktywny, z łac. activus, czyli: skłonny, zdolny do działania, biorący w czymś Ŝywy udział, pełen inicjatywy. Stąd aktywność to: - skłonność, zdolność do działania; - zdolność do podejmowania inicjatywy; - czyny udział w czymś. Synonimy do tego słowa to: działanie, czynność, działalność, mobilizacja, animacja, animowanie, oŝywianie, pobudzanie, zaradność, ruchliwość, inicjatywa, energia, pomysłowość, przedsiębiorczość, Ŝywotność, dynamiczność, Ŝywiołowość, witalność. 2 Termin aktywność ma bardzo szerokie zastosowanie. W biologii określa się pojęcie to, jako ogół czynności organizmu w celu zaspokojenia jego potrzeb Ŝyciowych. 3 Zaś w psychologii aktywność stanowi ogół czynności podejmowanych przez jednostkę, wyróŝniających ją ze względu na intensywność działań jakiegoś rodzaju. 4 RozwaŜając zagadnienie aktywności i wpływu, jaki wywiera na rozwój dziecka, S. Szuman podkreśla złoŝoność tego procesu i wyróŝnia w nim trzy podstawowe elementy, które sprawiają,ŝe aktywność własna dziecka jest czynnikiem jego rozwoju. 1 Sobańska J. (1999) Hasło: Aktywność psychomotoryczna dzieci i młodzieŝy [w:] Encyklopedia pedagogiczna. Red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa, s. 22-24. 2 Zgółkowa H. (2003) Hasła: aktywność, [w:] Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa. Wydawnictwo Kurpisz, Poznań, s.178, 378-381. 3 Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo śak 1996r, s 6. 4 Kupisiewicz Cz., Kupisiewicz M., Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2009 r. 2
Zalicza do nich : - dynamiczne podłoŝe, na które składają się zainteresowania, skłonności i zdolności do Ŝywego i czynnego reagowania na rozmaite sytuacje, bodźce i zadania; - praktyczny zasięg działania, aktywność zewnętrzną polegającą na dąŝeniu do poznania, zbadania i opanowania rzeczy i faktów, które zaciekawiły; - samorzutność i samodzielność działania, w której uwzględnia się inicjatywę, samodzielne myślenie i odpowiedzialność wychowania. Aktywność dziecka sterowana jest od wewnątrz, to motywacja typu "chcę", i od zewnątrz. Czynnikiem sterującym od wewnątrz są wszelkiego rodzaju potrzeby, które powstają spontanicznie, jako ochota do działania. Do czynników zewnętrznych zaliczamy zadania, jakie dziecko musi wykonać, tzw. aktywność kierowana. MoŜemy zatem powiedzieć, Ŝe aktywność własna to taka, której źródłem są wewnętrzne pobudki, jest ona inicjowana, a nie wymuszana, wywoływana. Jak twierdzą psychologowie aktywność jest cechą, w którą wyposaŝone jest kaŝde dziecko, człowiek. Aczkolwiek zaleŝy w pewnym stopniu od jego wieku, poziomu rozwoju. JuŜ dziecko kilkumiesięczne przejawia działalność ruchową: macha rączkami, nóŝkami, chwyta przedmioty itp. Ta początkowo niezorganizowana działalność ruchowa z czasem staje się coraz bardziej świadoma i celowa. Od czynności manipulacyjnych dziecko przechodzi do wyŝszych form działań: zabawy, nauki, aŝ do czynności mających charakter pracy. W zakresie przejawiania aktywności istnieją znaczne róŝnice indywidualne pomiędzy dziećmi. Jedne dzieci przejawiają duŝo inicjatywy, są zawsze czymś zajęte, czynne. Niektóre z nich wszystkiego muszą dotknąć, ruszyć, zawsze zjawiają się nie wołane, ciągle zmieniają rodzaj zajęcia. Wśród nich moŝemy odnaleźć grupę, których działanie jest jednokierunkowe, stale powtarzają te same czynności, zabawy. Są jednakŝe dziecii które przejawiają niewielką aktywność. Przyglądają się zabawom innych dzieci lub trzymają się dorosłych. Aktywność dziecka zaleŝy takŝe od wpływów środowiska i oddziaływania wychowawczego. Nauczyciel musi wykorzystywać aktywność dziecka, która nie powinna być tłumiona, lecz stale podtrzymywana, wyzwalana i zmieniana. To on poprzez swoją wraŝliwość, intuicję i wiedzę psychologiczną moŝe zapewnić dziecku warunki dla rozwoju aktywności ekspresyjnej oraz zwiększyć ich szansę na pełny rozwój osobowości. 5 Otoczenie w jakim przebywa dziecko moŝe stwarzać takie warunki, które będą sprzyjały rozwojowi 5 Karawaj A., Przedszkole jako środowisko aktywności twórczej dziecka, Archiwum publikacji w serwisie Publikacje edukacyjne 3
aktywności lub teŝ otoczenie moŝe doprowadzić do tego, Ŝe źródła aktywności dziecka będą tkwiły w wychowującym otoczeniu. Dlatego teŝ dziecko mając poczucie panowania nad otoczeniem, kształtuje się w nim przekonanie, iŝ moŝe w jakimś stopniu wpływać na to, co i jak się dzieje wokół niego i w nim samym, czyli staje się zaradne. Dziecko ma równieŝ poczucie, Ŝe jest akceptowane, Ŝe moŝe liczyć na dorosłego w przypadku trudności, ale przede wszystkim rozwija się w nim przekonanie, Ŝe potrafi dać sobie radę. Uczy się ono róŝnych sposobów pokonywania przeszkód, a jednocześnie kształtuje się w nim wiara w siebie. W związku z tym waŝne dla kaŝdego człowieka staje się pobudzanie jego aktywności od najmłodszych lat. Aktywność dziecka ma ogromne znaczenie dla jego rozwoju ruchowego, intelektualnego, emocjonalnego, dla procesów i funkcji psychicznych. Dziecko podejmując jakąś czynność (zabawę lub pracę) nie zastanawia się nad rolą, jaką to jego działanie odgrywa w rozwoju psychicznym. Bawi się, gdyŝ sprawia mu to przyjemność lub chce osiągnąć pewien rezultat. Dziecko bawiąc się klockami nie zdaje sobie sprawy z tego, Ŝe zapoznaje się z kształtem i barwą, Ŝe ćwiczy precyzję swoich ruchów, Ŝe uczy się dokładności. Swoistą formą aktywności dzieci jest zabawa, typowa dla wieku dziecięcego. Ma duŝe znaczenie kształcące i wychowawcze. Zabawy dowolne, swobodne, kierowane kształtują spostrzegawczość, wyobraźnię, pamięć i myślenie, rozwijają wraŝliwość uczuciową oraz rozumienie norm i zasad społecznego współŝycia. 6 Zabawa pozwala dziecku być aktywnym i działać, czyli dla dziecka w wieku przedszkolnym jest jednym z najwaŝniejszych sposobów uprawiania i przejawiania aktywności w zewnętrznym świecie. Dzięki takim działaniom dziecko znajduje zadowolenie oraz przeŝywa siebie jako sprawcę przeobraŝeń dokonywanych w świecie zewnętrznym. Działalność podejmowana przez dzieci w czasie zabawy ma charakter twórczy, prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania rzeczywistości. W ramach aktywności zabawowej głównym motorem działania jest potrzeba kontaktowania się ze światem zewnętrznym i oddziaływania na rozmaite przedmioty zabawy i manipulacji w coraz to inny i urozmaicony sposób. Aktywność małego dziecka słuŝy poznawaniu otoczenia, coraz sprawniejszej orientacji w nim, ocenianiu własnych moŝliwości, nawiązywaniu kontaktów społecznych, 6 Przetacznikowa M., Makiełło JarŜa G.,Podstawy psychologii ogólnej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982. 4
przekształcaniu rzeczywistości. Aktywność jest więc fundamentalnym elementem radzenia sobie w roŝnych sytuacjach oraz warunkiem osiągania sukcesów. W literaturze psychologicznej, jak i pedagogicznej występuje róŝnorodność kryteriów klasyfikacji form aktywnych działań podejmowanych przez dzieci. Istotną podstawą do wyodrębnienia aktywności są trzy płaszczyzny kształtu dziecka z jego otoczeniem, gdyŝ tworzą trzy światy dziecka: - świat dźwięków i ruchów - dominującym typem aktywności dziecka jest aktywność dźwiękowo - ruchowa a potem muzyczno - ruchowa, stymulowana bodźcami słuchowymi i kinestetyczno ruchowymi, - świat barwy i kształtów dominującym typem jest aktywność stymulowana bodźcami wzrokowymi np. plastyczna, konstrukcyjna, techniczna, - świat słowa - przewaŝa tutaj aktywność językowa dziecka stymulowana bodźcami werbalnymi czy innymi symbolami. Pracując z dziećmi w sposób otwarty wyzwala się ich aktywność ruchową, literacką, muzyczną, plastyczną, teatralną, pozwala się im współuczestniczyć w odkrywaniu świata, czyni się je podmiotem wychowania a nie biernym przedmiotem. Generalną zasadą jaką powinien kierować się nauczyciel z pracy z dziećmi jest to, Ŝe naleŝy dziecku tak organizować warunki działalności i stwarzać taką atmosferę emocjonalną, aby mogło ono jednocześnie poznawać otoczenie i siebie poprzez działanie, wyobraŝenia, posługiwanie się słowami, aby mogło manipulować róŝnymi przedmiotami, uŝywać ich, tworzyć i wzbogacać swoją wiedzę. Jest to zasada wskazująca na konieczność stymulowania róŝnorodnej aktywności dziecka. Opracowała Brygida Sokolińska 5