SŁUCH FONEMATYCZNY Słuch fonematyczny leŝy u podstawy rozumienia wypowiedzi ustnych, umoŝliwiając prawidłowy odbiór i róŝnicowanie dźwięków mowy, czyli prawidłową analizę i syntezę słuchową wyrazu (wypowiedzi). Analiza i synteza słuchowa stanowią mechanizm czytania i pisania, obejmują następujące umiejętności: wyodrębnianie zdań z potoku mowy, wyrazów w zdaniach, a takŝe sylab i głosek w wyrazach w wyniku analizy słuchowej wyrazu dziecko potrafi podzielić go na sylaby np. kogut -> ko-gut, albo na głoski : kogut -> k-o-g-u-t, natomiast w wyniku syntezy potrafi scalić w układ słuchowy (wyraz) sylaby np. ko-gut -> kogut, albo głoski k-o-g-u-t -> kogut. Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umoŝliwia równieŝ prawidłową wymowę, wychwytywanie róŝnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (np. kosykozy, półka-bułka, bucik-budzik). Słuch fonematyczny pełni rolę autokontrolera wypowiedzi i dlatego jego sprawność pozwala mowie wykształcić się w sposób prawidłowy. Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: wadliwej realizacji głosek (opuszcza, przestawia lub dodaje róŝne głoski, sylaby), powodującej trudności w czytaniu (uporczywe literowanie) i pisaniu ze słuchu dłuŝszych wyrazów, zniekształcanie wyrazów w dyktandzie nieprawidłowo wykształcony słuch fonematyczny jest jedna z przyczyn dysleksji; trudności w rozumieniu złoŝonych instrukcji i poleceń słownych; trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuŝszych zdań; trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, występowania agramatyzmów, prymitywnych, prostych zdań w opowiadaniu; trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, kłopoty z róŝnicowaniem j - i, opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, syczących głosek na szumiące; trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek, a takŝe trudności w nauce tabliczki mnoŝenia; trudności w zapamiętaniu, powtórzeniu trudnych wyrazów i dłuŝszych zdań; opóźnionego rozwoju mowy i wad wymowy. Dziecko dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi rozróŝnić pojedynczych dźwięków, lub złoŝyć je w całość dźwiękową. trudności w róŝnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich połoŝenia w wyrazie (na początku, na końcu, w środku); trudności z rozróŝnianiem tzw. paronimów, czyli słów róŝniących się jedną głoską np. t d budy-buty, sz-ŝ wieszawieŝa, k-t konie-tonie, n-m nóŝka-muszka itp. ; problemów z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów; trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie; problemów w pisaniu, zwłaszcza z dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi; trudności w nauce języka obcego Przykładowe ćwiczenia słuchu fonematycznego: I Ćwiczenia słuchowe W programie wychowania słuchowego przewiduje się szereg ćwiczeń rozwijających wraŝliwość słuchową dziecka. Ćwiczenia te mają na celu pomóc dziecku rozwijać jego uwagę słuchową i zainteresowanie dźwiękami, uczyć rozróŝniania dźwięków,
reagowania na usłyszane dźwięki i lokalizować ich źródło, a takŝe rozróŝniać natęŝenie, wysokość, czas trwania oraz ilość dźwięków. Rozpoznawanie głosów zwierząt zarejestrowanych na taśmie magnetofonowej. Najpierw będą to głosy zwierząt najbardziej znanych: psa, kota, krowy, kury, koguta, kaczki, gęsi, konia, kurcząt, świni, Ŝaby, gołębia; potem głosy zwierząt, z którymi dzieci stykają się rzadziej, np.: kozy, osła, lwa, mewy, wrony, wróbla, bociana itp.; Młodych miłośników motoryzacji sprawdzić moŝemy przy rozpoznawaniu odgłosów charakterystycznych dla pojazdów: samochodu, traktora, pociągu, motocykla, tramwaju, wozu straŝy poŝarnej, karetki pogotowia, statku, roweru, wrotek, deskorolki, itp.; Dość trudnym, wymagającym duŝego skupienia, jest zadanie odgadnięcia odgłosów docierających zza przysłony (parawanu), albo z sąsiedniego pomieszczenia. MoŜe to być np.: odgłos przelewania wody, rozdzierania papieru, telefonu, przesuwania krzesła, upadku piłki, gwizdu czajnika, brzęku kluczy, itd.; Po powrocie z wycieczki np. do lasu dzieci opowiadają swoje wraŝenia biorąc za podstawę tylko dźwięki, jakie tam słyszały: szelest liści, wycie wiatru, skrzypienie drzew, śpiew ptaków, stukanie dzięcioła, szum strumyka, odgłos przejeŝdŝającego wozu itp.; Zabawa słuchowa, której przebieg związany jest z pytaniem, które ze znanych przedmiotów, wydają takie dźwięki? syczą: czajnik, balonik, z którego spuszczamy powietrze, dzwonią: telefon, budzik, dzwonek u drzwi, dzwonki w kościele, dzwony na dzwonnicy, dzwonek w szkole, itp., warczą: odkurzacz, froterka, kosiarka, tykają: zegar, szumią: wiatr, potok, fale morskie, gwiŝdŝą: czajnik, gwizdek trenera, gwizd lokomotywy, itd.; Do uwaŝnego wsłuchania się w mowę i starannej artykulacji zmusza mówienie szeptem przez tubę (rolka po papierze toaletowym lub ręcznikach jednorazowych), a takŝe wysłuchanie własnej wypowiedzi nagranej uprzednio na taśmę magnetofonową; Udzielanie przez dzieci odpowiedzi na pytanie: co słyszysz? Dziecko z zamkniętymi oczami wsłuchuje się w ciszę - Ŝadne dźwięki nie są wytwarzane celowo. Po krótkim czasie wsłuchiwania się określają, co słyszy: stukot butów o bruk, skrzypnięcie drzwi, szczekanie psa, odgłos samochodów, ptaków, rozmowy ludzi itp.; II Ćwiczenia rytmiczne: Ćwiczenia w rozpoznawaniu melodii piosenek po zaśpiewanym fragmencie (lub z kasety) i wyklaskaniu rytmów piosenek; Słuchowa analiza podanego rytmu i ruchowe jego odtwarzanie poprzez wyklaskiwanie, wystukiwanie, wytupywanie; Odtwarzanie przestrzenne układów rytmicznych poprzez układanie klocków. Terapeuta wystukuje rytm, dziecko układa np. klocki, z uwzględnieniem ilości uderzeń i odległości czasowych między nimi; Graficzne odtwarzanie wysłuchanego rytmu (rysowanie kropek lub linii). - odtwarzanie rytmiczne układów przestrzennych - na podstawie układu np. klocków, dziecko wystukuje lub wyklaskuje rytm; Rozpoznawanie układów przestrzennych lub rytmicznych, zgadywanie, który spośród kilku układów na planszy został wystukany lub który spośród kilku wystukanych odpowiada wzorom na planszy (lub wzorom ułoŝonym z klocków).
Rytmiczne wypowiadanie treści krótkich wierszy (z wyklaskiwaniem); Naśladowanie ilości sygnałów i tempa uderzeń np. ołówkiem lub w bębenek; III Ćwiczenia w rozpoznawaniu i wyodrębnianiu głosek z wyrazów: Kiedy dzieci nie mają juŝ trudności Ŝ wyróŝnianiem samogłosek na początku wyrazu (w nagłosie), przystępujemy do wyróŝniania w nagłosie spółgłosek. Staramy się łączyć te czynności z zabawą. Podobnie jak przy wyróŝnianiu samogłosek, pierwsze ćwiczenia wykonujemy na łatwych, krótkich wyrazach o zapisie zgodnym z fonetyką, np.: las, sok, dom. Potem dzieci wyszukują nazwy zaczynające się określoną głoską; np. b : baba, buda, balon, albo k : kot, koc, kura. A następnie: odnajdują w grupie imiona dzieci zaczynające się np. głoską m - Marta Martyna, Monika; wyszukują wokół siebie przedmioty, których nazwy zaczynają się określoną głoską, np.: p : pudełko, pasek plecak, piórnik, papier; podnoszą w górę rękę, jeśli w wyrazach wymawianych przez terapeutę usłyszą daną głoskę, np. l : lato, lak, lala, kula, stół, las; chwytając piłkę rzuconą przez terapeutę, podają jednocześnie wyraz zaczynający się głoską, np. z : zupa, zegar, zabawka, zapałki; ustalają, jaką głoską zaczynają się odczytywane przez terapeutę wyrazy, np. pole, kolej, mapa, słowik olej, osa; nazywają rozrzucone na stole obrazki, a potem wybierają te, których nazwy zaczynają się taką głoską, jak wskazywany przez terapeutę przedmiot. JednakŜe obrazki muszą mieć czytelne, jednoznaczne nazwy: but, lala lody, noga; po lewej stronie układają obrazki zaczynające się np. głoską p, a po prawej zaczynające się głoską d ; łączą linią (np. sznurowadłem, wstąŝką) obrazki przedmiotów, których nazwy zaczynają się tą samą głoską; odgadują, jaką głoską zaczynają się nazwy pokazywanych przedmiotów; opuszczają głowę, kiedy usłyszą w wyrazach podawanych przez terapeutę np. głoskę g ; bawią się w sklep, gdzie kupują przedmioty, których nazwy zaczynają się np. głoską s - sałata, sok, seler, smalec, ser (a odkładają na bok: kaseta, kokos, ananas); wymyślają nazwy ulic nowopowstającego miasta. Wszystkie mają się zaczynać na wskazaną głoskę, np. n : Nowa, Nasza, Nadrzeczna, Nocna, Nagietkowa; podają nazwy z początkową głoską np. f : fala, fabryka, foka, fotel, firana, fajka, fontanna-mogą to robić w formie zabawy Jedzie pociąg z towarami na literke... f ; dobierają w pary wyrazów, które róŝnią się tylko jedną głoską (koza - kosa, mama - dama, tata - data, pije - bije, Ala- Ola) i zaznaczanie, które głoski są do siebie podobne; rebusy układamy 3 obrazki, których początkowe głsoki utworzą nowy wyraz np.: balon ul teczka = but, parasol auto stół = pas, paczka autobus worek = paw; moŝna tą samą zabawę przekształcić na układanie wyrazów z ostatnich głosek wyrazów np: kłos jabłko mors (sos) SOS
dym korale klucz (mecz) MECZ kaktus drzewo bąk (sok) SOK Te same i podobne zabawy moŝna wykorzystać do wyróŝniania głosek w środku i na końcu wyrazu (w śródgłosie i w wygłosie). Najpierw samogłoski, potem spółgłoski. Zaczynamy od pracy na podstawie oglądanych przedmiotów i obrazków, po czym przechodzimy powoli do pracy na materiale literowym. IV Ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej: Po ćwiczeniach róŝnicujących głoski opozycyjne moŝna przejść do ćwiczeń analizy i syntezy słuchowej wyrazów, zawierających ćwiczone głoski. Dzieciom z zaburzonym słuchem fonematycznym ćwiczenia te sprawiają duŝo problemów. Trudności moŝe sprawiać podział wyrazu na sylaby, a następnie łączenie go w całość. Wtedy włączając w materiał ćwiczeniowy zaburzone głoski zaczynamy od najprostszych, dwusylabowych wyrazów, o sylabach otwartych, czyli kończących się samogłoskami. Wyrazy powinny stanowić jednoznaczne nazwy: ma - ma (mama), ta - ta (tata), po - le (pole), ku - la (kula). Dopiero później wprowadzamy wyrazy trzy- i więcej sylabowe. Początkowo równieŝ o sylabach otwartych (na dalszym etapie pracy takŝe zamkniętych), np.: ma - kie - ta (makieta), sa - la - mi (salami), ko - lo - ry (kolory), wi - no - gro - na (winogrona), pe - li - ka - ny (pelikany). Dla zilustrowania podziału wyrazu na sylaby moŝna posłuŝyć się zestawem kartoników z obrazkami o dwusylabowych nazwach: bu - da (buda), wa - ga (waga), bu - ty (buty), pło - tek (płotek), wo- da (woda), ma - pa (mapa). Obrazek powinien mieć pod spodem umieszczoną nazwę w taki sposób, aby na przecięciu kartonika, wyraz i obrazek podzieliły się równo, dając dwie części obrazka i dwie sylaby. Przecięcie obrazka w obecności dziecka (przy jego aktywnym udziale) i utworzenie sylab ułatwia zrozumienie i zapamiętanie podziału wyrazów na sylaby. Prowadzący rozsuwa i łączy elementy obrazków wraz z podpisami, dając poglądowy obraz tworzenia sylaby poprzez dzielenie wyrazu, ale takŝe tworzenia wyrazu poprzez łączenie sylab. Dzieci mogą później powtarzać te czynności na swoich pomocach (kartonikach). MoŜna równieŝ dzielić na sylaby imiona członków rodziny: Ka - sia (Kasia), Mo - ni - ka (Monika), Ka - mil (Kamil). Potem dziecko dzieli na sylaby swoje imię. Pomocne jest jednoczesne klaskanie w rytm wypowiadanych sylab. Krok po kroku, stopniowo i powoli zwiększamy stopień trudności ćwiczeń. Terapeuta czyta wyrazy. Dziecko dzieli je na sylaby i układa przed sobą odpowiednią liczbę klocków (płytek, ołówków, patyczków) zgodną z liczbą sylab w wyrazie. Następnie dziecko próbują dzielić samodzielnie na sylaby nazwy przedmiotów przedstawionych na obrazkach (rozdanych im wcześniej). Zabawa z piłką - terapeuta rzuca piłkę do dziecka, wymawiając jednocześnie sylabę. Dziecko powinno chwycić piłkę i dokończyć wyraz, dodając swoją sylabę.;
zabawa "Kto to?" rozkładamy zestaw obrazków (figurek) zwierząt - kot, pies, kura, krowa, koza, kogut, świnka, koń itp. Dziecko nazywa zwierzęta (ustalenie, Ŝe dziecko je rozpoznaje). Następnie mówimy wyraz sylabami, a dziecko dokonuje syntezy i wypowiada cały wyraz wskazując zwierzątko (po kilku razach następuje zmiana ról); Rozpoznawanie obrazków zaczynających się od tej samej sylaby; Rozpoznawanie obrazków kończących się tą samą sylabą; Sztafeta sylabowa tworzenie wyrazów rozpoczynających się od tej samej sylaby mama, makaron, marzenia, makrela itp. lub kończących się tą samą sylabą np. piŝama, rama, mama, tama itp.; Łańcuch sylabowy - rozpoczynamy zabawę wypowiadając dwusylabowy wyraz, dziecko powtarza wyraz i dzieli go na sylaby. Druga sylaba staje się początkiem nowego wyrazu powstałegonp.: wa - ta (wata), ta - ma (tama), ma - ki (maki), ki - je (kije), je - my (jemy), my - dło (mydło) i tak aŝ do wyczerpania pomysłów; Analiza z podskokami podajemy dziecku wyraz, a jego zadaniem jest podzielić go na sylaby, ale po wymówieniu kaŝdej z nich musi podskoczyć np. balony ba(podskok) lo(podskok) ny(podskok); Wyodrębnianie zdań z potoku mowy - przygotowujemy zestaw obrazków tematycznych. Mówimy np. kotek pije mleko, a dziecko, jeśli widzi taki obrazek ma klasnąć w dłonie; Rozsypanka obrazkowa kładziemy przed dzieckiem obrazki i polecamy mu ułoŝyć z nich zdania; Zdania niedokończone rozpoczynamy zdanie, a dziecko ma za zadanie je dokończyć np. Kiedy jestem wesoły, wtedy..., Gdybym był królem, wtedy...itp.