Ekonomika i organizacja produkcji

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw Literatura Ekonomika i organizacja produkcji Dr inż. Ludwik Wicki Piasecki B. (red.) 1999: Ekonomika i zarządzanie małą firmą. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Durlik I. 2004: Inżynieria zarządzania. Cz.1 Strategie organizacji produkcji nowe koncepcje zarządzania. Wydawnictwo Placet, Warszawa 2004. Kapusta F. 2003: Teoria agrobiznesu. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2003. Lysons K. 2004: Zakupy zaopatrzeniowe. PWE Warszawa 2004. Muhleman A., Oakland J. Lockyer G. 2001: Zarządzanie. Produkcji i usługi. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Pająk E. 2006: Zarządzanie produkcją. Produkt, technologia, organizacja. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Praca zbiorowa. Ekonomika Rolnictwa. Zarys teorii. Fundacja Rozwój SGGW. Warszawa 1997 Wybrane zagadnienia przedmiotu Ekonomika i organizacja produkcji Wprowadzenie. Podstawowe pojęcia ekonomii. Popyt, podaż, równowaga rynkowa Miejsce ekonomik szczegółowych wśród nauk ekonomicznych Pojęcie produkcji i systemu produkcyjnego Produkcja jako dział przedsiębiorstwa Ekonomika skali produkcji Efektywna skala działalności Prawo malejących przychodów z działalności Degresja i progresja kosztów produkcji Rodzaje i efektywność inwestycji Podstawowe formy i warunki prowadzenia działalności, Ryzyko w działalności gospodarczej Lokalizacja Wykład 1. godziny: 1-2 Definicja ekonomii Podział ekonomii na dyscypliny szczegółowe Nauka ekonomii Ekonomia jest nauką gromadzącą i porządkującą wiedzę o gospodarowaniu. Ważnym elementem stwierdzenia jest to, że środki stojące w dyspozycji zarówno pojedynczego podmiotu gospodarczego, jak i całego społeczeństwa, są ograniczone. Każde społeczeństwo, nawet najbogatsze żyje w świecie rzadkości, co oznacza, że ludzie chcą konsumować więcej niż są w stanie wytworzyć. Ekonomia ogólna kwantytywne dziedziny dziedziny dziedziny mikroekonomiczne makroekonomiczne ekonomiczne teoria dobrobytu ekonometria ekonomia polityczna makroekonomia statystyka ekonomiczna zachowania ekonomia monetarna ekonomia konsumenckie finanse publiczne matematyczna zachowania międzynarodo-we stosunki ekonometria producentów ekonomiczne przedsiębiorstw teoria ceny Specjalizacje przedmiotowe (ekonomiki szczegółowe) Ekonomia gospodarcza dziedziny związane sprawo-zdawczo z zarządza-niem ść finansowa koszty księgowość finansowanie rewizja ksiąg organizacja handlowych ekonomika rolnictwa ekonomika ochrony środowiska ekonomika rozwoju gospodarczego ekonomika transportu ekonomika turystyki ekonomika ochrony zdrowia podanej literatury 1

Gospodarka Wykład... Produkcja. Organizacja przedsiębiorstwa produkcyjnego Poprzedni: Założenia w ekonomii Następny: System produkcyjny Gospodarka obszar działalności człowieka służący zaspokajaniu jego potrzeb. Potrzeby ludzkie są praktycznie nieograniczone, środki natomiast służące do ich zaspokojenia, czyli dobra i usługi, nie są do dyspozycji w dowolnej ilości, lecz podlegają różnego rodzaju ograniczeniom. Działalność gospodarcza Działalność gospodarcza 2 Działalność gospodarcza jest to takie postępowanie, w którym stojące do dyspozycji środki zostają użyte w taki sposób by osiągnąć możliwie najwyższy (w danych warunkach) stopień zaspokojenia potrzeb. Realizacja celu optymalnego pokrycia potrzeb wymaga na początku decyzji dotyczącej wytwarzania dóbr i usług z jednej strony, z drugiej zaś oceny zapotrzebowania na nie. Działalność gospodarcza podlega zasadom racjonalnego działania, których podstawą jest osiąganie określonego celu przy możliwie najmniejszym zużyciu środków. to zespół celowych i planowych czynności człowieka uwzględniający zasady racjonalnego gospodarowania, który zmierza do zmniejszenia deficytu dóbr w stosunku do zapotrzebowania na nie. Dodatnie cechy działalności gospodarczej w warunkach gospodarki rynkowej: wysoki stopień wolności osobistej w działalności gospodarczej, gwarancje własności prywatnej, samodzielność i niezależność przedsiębiorstw w zakresie podejmowania działalności gospodarczej, konkurencja na rynku wymuszająca korzystanie z najnowszych osiągnięć technicznych i organizacyjnych. Doświadczenie wskazuje, że dobrobyt i wzrost stopy życiowej społeczeństw w gospodarce rynkowej jest wyższy niż w innych dotychczas obserwowanych systemach gospodarczych. Słabości gospodarki rynkowej utrudniające działalność gospodarczą: tendencje do koncentracji produkcji i sprzedaży, które zagrażają funkcjonowaniu najistotniejszego mechanizmu regulacyjnego, czyli konkurencji, możliwość powstawania bardzo wysokich różnic w dochodach, zwłaszcza między dochodami z pracy a dochodami z kapitału, co może prowadzić do poważnych napięć społecznych, powstające okresowe rozbieżności między popytem a podażą powodują pojawianie się wahań koniunktury, co w okresie wysokiej koniunktury prowadzi do zwyżki cen i wzrostu zatrudnienia, zaś w okresie dekoniunktury recesji są przyczyną masowego bezrobocia i powstawania problemów socjalnych. podanej literatury 2

Przedsiębiorstwo Odrębność ekonomiczna Przedsiębiorstwo jest to jednostka gospodarcza wyodrębniona pod względem: organizacyjnym, ekonomicznym, prawnym. Odrębność ekonomiczna oznacza, że: przedsiębiorstwo posiada określony majątek środki produkcji którymi dysponuje samodzielnie w ramach realizacji swoich celów gospodarczych. koszty funkcjonowania przedsiębiorstwo musi pokrywać z wpływów osiąganych ze sprzedaży swoich produktów czy usług. Odrębność prawna Odrębność organizacyjna Odrębność prawna oznacza, że: przedsiębiorstwo posiada osobowość prawną, którą uzyskuje się przez wpisanie go do określonego rejestru. przedsiębiorstwo może być stroną umów prawnych, może pozywać i być pozywane. Odrębność organizacyjna oznacza, że: przedsiębiorstwo jest wydzieloną częścią gospodarki mającą własną siedzibę i firmę (nazwę). ma ono własny system zarządzania i strukturę organizacyjną. Jednostką taką zarządza dyrektor/prezes reprezentujący ją wobec innych jednostek gospodarczych i instytucji. Struktura przedsiębiorstwa produkcyjnego Produkcja W przedsiębiorstwie wyróżniamy następujące sfery: Produkcja. Służby utrzymania ruchu: Służby umysłowe. Produkcja jest to: użytkowanie różnego rodzaju materiałów, środków technicznych i usług w celu wytworzenia nowych produktów i usług wymaganych przez klienta. podanej literatury 3

Produkcja Proces produkcji Celem produkcji jest uzyskanie określonych dóbr (wyrobów lub usług). W zależności od relatywnego zaangażowania poszczególnych z podstawowych czynników produkcji możemy mówić o produkcji kapitałochłonnej (takiej, gdzie konieczne jest zaangażowanie dużych nakładów majątkowych maszyn i urządzeń), materiałochłonnej (przemysł metalurgiczny, spożywczy), czy też pracochłonnej (przemysł precyzyjny). Proces produkcji to proces transformacji czynników produkcji w wyroby lub usługi. W warunkach gospodarki zorientowanej na rynek, proces produkcji staje się odpowiedzialny za: marketing, prognozowanie i planowanie, zaopatrzenie, sterowanie procesami przekształcania surowców i półwyrobów w produkt gotowy. dystrybucję i serwis. Służby utrzymania ruchu Służby umysłowe remontowa, narzędziowa, transportu, magazynowa. technologiczna jakości, projektowo-konstruktorska, finansowo-księgowa, socjalna, ekonomiczna, straż pracownicza (zakładowa), bezpieczeństwa i higieny pracy, przeciwpożarowa. System Wykład 2(3) - systemy Systemy nie są realnie egzystującymi stworami, lecz konstrukcjami myślowymi ludzi tworzonymi w celu lepszego zrozumienia rzeczywistości. Systemy stanowią wycinki rzeczywistości, których rozpoznanie jest utrudnione ze względu na niewyobrażalną liczbę związków występujących w naszym świecie, sprawiających, że podejmowane decyzje mogą powodować różnorodne skutki. podanej literatury 4

System cd. Kategorie systemów (wg K.E. Bouldinga) System to całość składająca się z pewnej liczby elementów, pomiędzy którymi zachodzą określone związki. System ze względu na swoją strukturę i porządek stanowi więcej niż tylko sumę poszczególnych jego elementów. System wyodrębnia się z otoczenia przez wydzielenie elementów, między którymi zachodzą związki o szczególnie silnym natężeniu. 1. Poziom struktur statycznych (poziom pojedynczej molekuły). 2. Poziom zegara (ruch systemów po przewidzianych torach określanych przez stałe prawa przyczynowo-skutkowe). 3. Poziom mechanizmów kontrolno-regulacyjnych (utrzymywanie systemów wg zasad regulacji, tzn. odpowiednio do odchyleń jestpowinno być ). 4. Poziom mechanizmów samoutrzymujących (ze zdolnością do dostosowania się do otoczenia, np. pojedyncza komórka). 5. Poziom roślin 6. Poziom zwierzęcia (duża ruchliwość celowe działanie). 7. Poziom pojedynczego człowieka (zdolność do rozpoznawania, świadomość czasu, rozumienie symboli). 8. Poziom społeczeństwa (rola jednostki, komunikowanie się, systemy wartości, sztuka). 9. Poziom systemów transcendentalnych (prawda absolutna, wiara w prawdę). Kategorie systemów System produkcyjny 1 3 to systemy mechaniczne, techniczne. 4 7 to systemy biologiczne. 8 9 to systemy socjalne. System produkcyjny to układ elementów składowych i ich wzajemnych relacji oraz sposobów przekształceń czynników wchodzących z zewnątrz do systemu produkcyjnego na czynniki wychodzące na zewnątrz z danego systemu. System produkcyjny System produkcyjny stanowi celowo zaprojektowany i zorganizowany układ materialny, energetyczny i informacyjny eksploatowany przez człowieka i służący produkowaniu okre-ślonych produktów (wyrobów lub usług) w celu zaspokajania różnorodnych potrzeb konsumentów. podanej literatury 5

Podstawowymi elementami wektora wejścia do systemu produkcyjnego są: 1. Środki techniczne produkcji, 2. Przedmioty pracy, czyli materiały, półwyroby przeznaczone do dalszej obróbki lub montażu, 3. Czynniki energetyczne, 4. Czynnik ludzki (załoga), 5. Informacje, 6. Kapitał. Podstawowymi elementami wektora wyjścia z systemu produkcyjnego są: 1. Wyroby przemysłowe, 2. Usługi produkcyjne, 3. Braki produkcyjne i surowce wtórne, 4. Szkodliwe odpady zanieczyszczające środowisko: ścieki, wyziewy, odpady stałe, i śmieci, hałas, 5. Informacje o jakości wyrobu, o faktycznym koszcie własnym, o stanie procesu produkcyjnego, doświadczenie produkcyjne załogi, i inne informacje wyjściowe z systemu lub pozostające w systemie dla następnych cykli produkcyjnych. Problem organizowania polega na: 1. Zsynchronizowaniu w czasie wszelkich dostaw aby skrócić do minimum czas oczekiwania na materiału czy półwyrobu na obróbkę albo montaż, a także minimalizacji czasu pomiędzy wyprodukowaniem, a włączeniem wyrobu do normalnej eksploatacji. 2. Zapewnieniu właściwych środków transportu i środków technicznych ułatwiających magazynowanie i wyszukiwanie potrzebnych w danej chwili materiałów, półwyrobów i wyrobów. 3. Obniżeniu do minimum strat transportowych i magazynowych; zaprojektowaniu takiej struktury przepływu, aby charakteryzowała się ograniczeniem dróg transportowych, minimalizacją przeładunków i minimalizacją pracochłonności przeładunków. Określanie efektywności systemu produkcyjnego i produkcyjności cząstkowych Produktywność systemu produkcyjnego można obliczyć następująco: Y (efekty) Pc = lub, X (nakłady) Pc = Przychody Koszty Wszystkie wartości są przyjmowane w jednostkach pieniężnych i dotyczą określonego przedziału czasu. Wielkość przychodów jest pomniejszana o koszty utylizacji odpadów produkcyjnych, a także koszty braków i reklamacji użytkowników. Produktywność cząstkowa Otoczenie systemowe Produktywność cząstkową można obliczyć wychodząc z założenia: P c = Y (efekty) X (nakłady) Kondycja ekonomiczna państwa Regulacje państwowe Finanse Marketing Wyposażenie techniczne konkurencja P c = y 1 +... + y n x 1 +... + x n System produkcyjny P cz5 = Y x 5 Służby ekonomiczne Zakład przemysłowy Badania i rozwój Środowisko naturalne (zasoby i środowisko) Otoczenie zakładu przemysłowego środowisko społeczno-polityczne podanej literatury 6

Otoczenie systemowe I stopnia Otoczenie systemowe II stopnia Na organizację systemu produkcyjnego i wyniki jego eksploatacji w ramach otoczenia systemowego pierwszego stopnia mają istotny wpływ takie czynniki, jak: struktura zarządzania firmą, zatrudniony personel wykonawczy i zarządzający, prowadzone prace badawcze i rozwojowe, posiadany poziom techniki dla wykonywania operacji technolo-gicznych, a także do przetwarzania informacji i transmisji danych, organizacja zbytu, obsługi serwisowej, i innej działalności handlowej, wykorzystywane środki i techniki marketingu, organizacja zaopatrzenia i gospodarki materiałowej i poziom zapasów, posiadane środki finansowe firmy oraz szybkość rotacji tych środków, sposób liczenia kosztów własnych ponoszonych przez przedsię-biorstwo w obszarze poszczególnych systemów produkcyjnych, a także kosztów wewnętrznych (pomiędzy poszczególnymi systemami produkcyjnymi), Otoczenie systemowe drugiego stopnia to gospodarka kraju. Najważniejsze czynniki to: poziom techniki, dystrybucji i obsługi serwisowej, czyli możliwości zakupu, poziom nowoczesności i jakości oraz cena maszyn i urządzeń produkcyjnych, a także technicznych środków przetwarzania i przekazywania informacji. funkcjonowanie systemu bankowego, system łączności, komu-ni-kacji, transportu, możliwości pozyskania surowców, materiałów, półwyrobów, paliw i energii, poziom i możliwości konkurencji, barier prawno-administracyjnych, stabilność pieniądza, poziom inflacji, regulacje państwowe dotyczące gospodarki i ekonomiki (własno-ściowe, podatkowe, cenowe, celne, opieki społecznej), środowisko społeczno-polityczne: prawa własnościowe, samorzą-dność pracownicza, rola partii politycznych i związków zawodowych, środowisko naturalne, możliwość jego wykorzystania, formy zarządzania produkcją przez naczelne władze administracyjne kraju, a więc system planowania centralnego i gospodarki rynkowej, ewentualnie systemy pośrednie. Otoczenie przedsiębiorstwa Środowisko naturalne Każde nowo powstające przedsiębiorstwo funkcjonuje w określonym otoczeniu, na które składają się cztery jego sfery: środowisko naturalne, środowisko społeczne, środowisko technologiczne, środowisko ekonomiczne. Na środowisko naturalne składa się system ekologiczny z jego ograniczonymi zasobami. Otoczenie przedsiębiorstwa środowisko społeczne Kultura przedsiębiorcza jest jednym z najważniejszych źródeł rozwoju gospodarczego. Stopień rozwoju kultury przedsiębiorczej można dostrzec w pewnych atrybutach przedsiębiorcy, takich jak dążenie do zysku, kreatywność, gotowość do podejmowania ryzyka, do osiągnięcia sukcesu, oraz w takich postawach jak np. solidność, dbałość o dobre imię firmy, o jakość. Otoczenie przedsiębiorstwa środowisko technologiczne Postęp techniczo-technologiczny stanowi jeden z warunków rozwoju kraju, a powstające sprzężenia zwrotne związane z tworzeniem nowych przedsiębiorstw powodują: zwiększone zapotrzebowanie na środki finansowe, zwiększone ryzyko prac badawczo-rozwojowych, zmniejszającą się skuteczność ochrony swoich wyników przez przedsiębiorstwa, skrócenie cyklu życia produktu. podanej literatury 7

Otoczenie przedsiębiorstwa środowisko ekonomiczne Pojedyncza firma jest tylko jednym z trybów krajowego lub międzynarodowego systemu gospodarczego. W takim przypadku najważniejszym elementem ekonomicznego otoczenia firmy jest sektor, w którym ona funkcjonuje. Porter definiuje sektor jako grupę firm wytwarzających produkty będące substytutami. Jednym z istotniejszych elementów sektora jest rynek. Zewnętrzne grupy roszczeniowe: instytucje rynku finansowego (pożyczkodawcy), dostawcy, klienci, konkurenci, państwo i społeczeństwo (władze związki i grupy lobbystyczne, partie polityczne, inicjatywy obywatelskie, opinia publiczna); Wewnętrzne grupy roszczeniowe: właściciele, kierownictwo, pracownicy i współpracownicy. Wykład 3. Teoria firmy godziny: 5-6? Teoria firmy model klasyczny Klasyczna teoria firmy Budową modeli, które służą do analizy procesów decyzyjnych w firmach działających w różnych strukturach rynkowych, zajmuje się teoria firmy. Dzięki modelowemu ujęciu niektórych zjawisk można porównać działanie firm funkcjonujących w różnych warunkach, np. rynku o konkurencji doskonałej lub monopolistycznej, czy rynku zdominowanego przez monopole lub oligopole. Tradycyjna, klasyczna teoria firmy zakłada, że firmy działają na rynku, na którym panują warunki konkurencji doskonałej. Tworzy to warunki sprzyjające optymalnej alokacji zasobów, a głównym problemem analizy ekonomicznej stają się ceny towarów. podanej literatury 8

Założenia w modelu firmy w warunkach konkurencji niedoskonałej Warunki współczesnej gospodarki są jednak dalekie od stanu konkurencji doskonałej. Powszechne w niej monopole i związki oligopolistyczne, ingerencja państwa oraz nasilająca się internacjona-lizacja i globalizacja działania sprawiają, że w budowie modeli ekonomicznych trzeba założyć: funkcjonowanie firmy w warunkach niepewności (braku informacji o rynku i konkurentach), wpływ polityki państwa na funkcjonowanie firm, wpływ międzynarodowych powiązań państw i przedsiębiorstw. Cele działania przedsiębiorcy W tradycyjnej teorii firmy przyjmowano założenie, że celem zarówno firmy, jak i właściciela sprawującego nad nią całkowitą kontrolę jest maksymalizacja zysku. Przyjęta w modelach tradycyjnej teorii firmy funkcja celu w postaci maksymalizacji zysku wynikała z dwóch przesłanek: subiektywnych motywów przedsiębiorcy, obiektywnych warunków doskonałej konkurencji, w jakich firma funkcjonowała. Warunki działania w warunkach konkurencji niedoskonałej Jeśli przyjmiemy, że firma działa w warunkach innej niż doskonała konkurencji to kierujący przedsiębiorstwem menedżerowie mogą zdecydować, że cel ich działania będzie inny, niż oczekują tego jego właściciele. Maksymalizacja zysku może być tylko jednym z wielu, i niekoniecznie głównym motywem działania. Założenia modelu ekonomicznego małej firmy W konstruowaniu modelu ekonomicznego małej firmy problem stwarza jej personalizacja, czyli utożsamienie celu firmy z celem przedsiębiorcy, co powoduje, że model staje się podobny do omawianego w ekonomii klasycznej, gdzie przyjmuje się, że: firma ma jeden cel, którym jest maksymalizacja zysku, cele firmy są utożsamiane z celem przedsiębiorcy, przedsiębiorca jest jednocześnie menedżerem, co eliminuje firmy konflikt między własnością a kontrolą. Założenia a realia gospodarcze Modele ekonomiczne firm Takie założenia nie zawsze są spełnione, gdyż: Wiele średnich przedsiębiorstw działa w formie różnego rodzaju spółek, niekiedy z dużą liczbą współwłaścicieli (maksymalizacja zwrotu z kapitału). Nie zawsze można przyjąć, że cel działania przedsiębiorcy jest w pełni tożsamy z firmą. Właściciel małej firmy często deleguje część swoich uprawnień i zadań, a realizujący je menedżerowie starają się osiągnąć własne cele, nie zawsze zgodne z celami właściciela. Dla części właścicieli zysk nie jest najważniejszym motywem działania. Ważniejsze może okazać się uzyskanie określonego poziomu dochodów, satysfakcja z posiadania firmy i kierowania nią. Cele działalności firmy Maksymalizacja zysku Zaspokojenie innych potrzeb Liczba osób decydujących Jedna osoba Wiele osób Typ firmy (1) Typ firmy (2) Typ firmy (3) Typ firmy (4) podanej literatury 9

Modele ekonomiczne firm Modele ekonomiczne firm W typie (1) decydentem jest jedna osoba, a celem firmy jest maksymalizacja zysku. Może istnieć w warunkach konkurencji doskonałej i niedoskonałej W typie (2) decydentem jest wiele osób, ale celem pozostaje maksymalizacja zysku. Celem właścicieli jest maksymalizacja zysku, zaś celem menedżerów maksymalizacja sprzedaży albo wzrost firmy zapewniający im pozycję i status, albo własna wygoda interesy i pozycja. Modele ekonomiczne firm Modele ekonomiczne firm Typ (3) zakłada, że decydentem jest jedna osoba, która w swoim działaniu kieruje się różnymi motywami, a tym samym maksymalizacja zysku nie jest celem najważniejszym i jedynym. Przedsiębiorcę charakteryzują: umiarkowana skłonność do ryzyka, preferowanie skutecznej i innowacyjnej działalności, gotowość do ponoszenia odpowiedzialności, preferowanie konkretnych rezultatów działalności, zainteresowanie planowaniem i organizacją. Dążenie do realizacji tych celów stanowi główny motyw działania przedsiębiorcy. W związku z tym zysk jest miarą sukcesu, a nie celem samym w sobie. Typ (4) reprezentuje podejście zawarte jest w behawiorystycznym modelu firmy. Ten typ firmy nie uwzględnia przedsiębiorcy jako głównego elementu procesu podejmowania decyzji. To dynamika wzajemnie kolidujących celów poszczególnych członków organizacji decyduje o jej rozwoju. Model ten może wyjaśniać w jaki sposób pracownicy firm mogą pełnić funkcje przedsiębiorcy. Ekonomika skali Wykład 4 Skala działania Ekonomika skali obejmuje problematykę zmian efektywności wynikających ze zmian wielkości firmy. Jako podstawową miarę skali produkcji pzryjmuje się sumaryczną wielkość nakładów godziny 7-8? podanej literatury 10

Efektywna skala działania przyczyny występowania Korzyści skali osiąga się w wyniku uzyskiwania przez firmę nieproporcjonalnych do skali operacji zmian przeciętnych kosztów produkcji i sprzedaży na jednostkę produkcji. Dzielimy je na: Rzeczywiste korzyści skali: produkcyjne, sprzedaży i marketingu, zarządzania, transportu i magazynowania. Względne korzyści skali wynikają z redukcji cen związanych z większymi partiami zakupywanych materiałów, niższym oprocentowaniem kredytów, niższych względnych kosztów reklamy, niższych stawek transportowych w przypadku dużych przesyłek Zewnętrzne korzyści skali powstają w wyniku funkcjonowania firmy w określonym otoczeniu. Ekonomika skali utargi Rozróżniamy dwa rodzaje utargów: utarg całkowity utarg krańcowy. Utarg całkowity (ang. total revenue TR) jest to iloczyn liczby sprzedanych jednostek dobra (Q) i ceny (P) (TR = Q P) Zmiana utargu całkowitego przy wzroście sprzedaży o jednostkę nazywamy utargiem krańcowym (ang. marginal revenue MR) Ekonomika skali koszty Przykład koszt przeciętny W rozważaniach dotyczących skali produkcji najważniejsze kategorie kosztów to: koszt całkowity, koszt przeciętny i koszt krańcowy. Koszt całkowity (ang. total cost TC) stanowi wartość łączną zużytych czynników produkcji. Koszt przeciętny (average cost AC) jest to część kosztu całkowitego przypadającego na jednostkę produktu. Koszt krańcowy (marginal cost MC) jest to zmiana kosztu całkowitego spowodowana zwiększeniem się produkcji o jednostkę. Przykład koszt przeciętny Jeżeli: wytworzyliśmy 20 sztuk produktu, a koszt całkowity wyniósł 30 jednostek, to koszt przeciętny wynosi AC = 30/20 = 1,5 jednostek pieniężnych na sztukę. Przykład koszt krańcowy Jeżeli: wytworzenie 20. sztuki produktu zamiast 19 powoduje wzrost kosztów całkowitych z 28 do 30 jednostek pieniężnych, to koszt krańcowy wynosi: MC= = 2 jednostki pieniężne na sztukę. Korzyści i niekorzyści skali długi okres Przyczyny występowania korzyści skali Korzyści skali oznaczają spadek kosztu przeciętnego (AC), w miarę wzrostu produkcji. Natomiast niekorzyści skali to inaczej wzrost kosztu przeciętnego. Podstawowe przyczyny występowania korzyści skali są następujące. Po pierwsze, w niektórych branżach potrzeba ponosić wysokie nakłady na maszyny budynki i urządzenia, jako na niepodzielne dobra kapitałowe. Im większa produkcja tym koszty związane z amortyzacją tych urządzeń w przeliczeniu na jednostkę produktu, są niższe. podanej literatury 11

Przyczyny występowania korzyści skali Przyczyny występowania korzyści skali Podstawowe przyczyny występowania korzyści skali są następujące. Podstawowe przyczyny występowania korzyści skali są następujące. Po drugie, postęp organizacyjny i techniczny pozwala na zwiększanie wydajności w tempie szybszym niż wzrastają koszty. Po trzecie, korzyści te wynikają z prawa wielkich liczb. Prawdopodobieństwo wystąpienia awarii, problemów z utrzymaniem jakości, itp. jest mniejsze, jeżeli dotyczy dużej liczby maszyn. Przyczyny występowania niekorzyści skali Przyczyny występowania niekorzyści skali Niekorzyści skali wynikają najczęściej z tego, że: Po pierwsze: wraz ze wzrostem skali produkcji pojawiają się trudności z zarządzaniem. Koordynacja współdziałania powiększającej się firmy jest coraz trudniejsza i bardziej kosztowna. Koszty te wynikają z nieuchronnych, pojawiających się w zarządzaniu, błędów. Niekorzyści skali wynikają najczęściej z tego, że: Po drugie: zwiększenie produkcji często powoduje pogorszenie się warunków gospodarowania. Łatwo dostępne i tanie w eksploatacji złoża mogą ulegać wyczerpaniu, chłonność lokalnych rynków może być zbyt mała dla zbytu produkcji i trzeba prowadzić ekspansję na nowych, często odległych rynkach. Efektywna skala działalności - podejścia Model przedsiębiorstwa Można to wyjaśniać z kilku punktów widzenia: podejście technologiczne efektywny rozmiar firmy jest zależny od efektywności technicznej danej działalności i efektywnej alokacji zasobów, podejście instytucjonalne rozmiar firmy jest wyznaczany przez wysokość ponoszonych przez firmę kosztów transakcji rynkowych i efektywność związków kooperacyjnych, ekonomii przemysłowej wielkość firmy wyznacza jej pozycja (udział) w danym segmencie rynku, obserwacji dynamiki zmian w rozkładzie liczebności firm według ich wielkości i obserwacji cyklu życia przedsiębiorstw. podanej literatury 12

Koszty przeciętne i krańcowe przedsiębiorstwa Ujęcie długookresowe Zmieniające się długookresowe przychody ze skali: niekorzyści pojawiające się przy dużych rozmiarach firmy Stałe długookresowe przychody ze skali podanej literatury 13

Efektywna skala działania - podejście technologiczne klasyczne Długookresowe przeciętne koszty wytwarzania spadają wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji, by po osiągnięciu minimum ponownie wzrastać. Po przekroczeniu punktu minimum zaczynają pojawiać się niekorzyści skali wynikające ze wzrostu długookresowych przeciętnych kosztów wytwarzania związanych z: nieproporcjonalnym wzrostem kosztów administracji, wzrostem kosztów koordynacji działań, wzrostem kosztów związanych z koncentracją przestrzenną produkcji na określonym terenie (a co za tym idzie mogą wzrosnąć koszty pracy z powodu braku wystarczającej liczby pracowników, wzrosnąć koszty ochrony środowiska, itp.) Efektywna skala działania - podejście technologiczne skala minimalnej efektywności We współczesnych teoriach dotyczących skali produkcji stwierdza się, że z powodu rosnącej automatyzacji, robotyzacji i komputeryzacji w różnych dziedzinach działalności w przedsiębiorstwie (planowanie, produkcja, zarządzanie) następuje co prawda przyrost kosztów stałych (kosztów zarządzania) lecz jest on proporcjonalny do wzrostu rozmiarów produkcji. Efektywna skala działania - podejście technologiczne skala minimalnej efektywności Koszty przeciętne po przekroczeniu określonego minimum mogą rosnąć w minimalnym stopniu, lub mogą wręcz ulegać dalszemu, ale niewielkiemu obniżaniu. Z tego powodu nie jest możliwe określenie absolutnego minimum, gdyż koszty te mogą zmniejszać się asymptotycznie względem rozmiarów produkcji. W związku z tym określa się tzw. punkt skali minimalnej efektywności, czyli takiej wielkości produkcji, po przekroczeniu której koszty przeciętne praktycznie przestają maleć. Efektywna skala działania podejście instytucjonalne W tradycyjnej teorii firmy przyjmowano, że efektywną jej wielkość wyznaczają w danym przemyśle lub na danym rynku zazwyczaj koszty produkcji i zarządzania (organizacji). Zakładano, że te koszty decydują o alokacji zasobów. Nie brano pod uwagę kosztów alokacji tychże zasobów, czyli kosztów transakcyjnych, na które składają się: koszty wyszukiwania informacji, negocjowania warunków umów (transakcji), sporządzania umów i ich rejestrowania, kontroli wykonania umów. Efektywna skala działania podejście instytucjonalne W odpowiedzi na postawione zarzuty powstała teoria kosztów transakcyjnych. Transakcje realizowane za pośrednictwem rynku, a pociągające za sobą zbyt wysokie koszty, powinny zostać zastąpione przez działania polegające na koordynacji wewnątrz firmy. Prowadzi to do internalizowania, czyli procesu zastępowania mechanizmu rynkowego dokonującym się wewnątrz firmy zarządzaniem administracyjnym. Internalizowanie może przybierać formy integracji pionowej i kooperacji. podanej literatury 14

Integracja pionowa (Efektywna skala działania) Dzięki integracji pionowej osiąga się następujące korzyści: oszczędności kosztów energii, transportu, itp., czyli obniżenie kosztów wytwarzania, zapewnienie lepszej pozycji niż mają konkurenci, gdyż np. integracja z dostawcą surowców pozwala nie obawiać się ich niedoboru, lub wzrostu cen, (oraz odwrotnie umożliwia dostawcy zbyt), Integracja pionowa powinna pozwalać na obniżenie kosztów, powodować wzrost zysków i pomagać w zmonopolizowaniu rynku. Proces taki jest opłacalny tylko wtedy, gdy koszty transakcji rynkowych są wyższe od kosztów transakcji dokonywanych wewnątrz firmy. Pamiętać należy, że wraz ze wzrostem rozmiarów firmy nieuchronnie rosną koszty administracji, i ewentualne korzyści mogą być zniweczone przez szybki wzrost tych kosztów związanych z koordynowaniem działań wewnątrz przedsiębiorstwa na różnych etapach wytwarzania. Efektywna skala działania Kooperacja Alternatywą wobec integracji jest kooperacja. Oznacza ona ścisłą współpracę między niezależnymi firmami w określonym zakresie. Może wystąpić kooperacja między dostawcami a odbiorcami polegająca na wytwarzaniu przez jednych produktów dla potrzeb drugich. Brak formalnego połączenia firm pozwala najczęściej ograniczyć przerosty administracji. Jednocześnie firmy mogą się specjalizować w dostawach określonych dóbr, co pozwala im na obniżenie kosztów. Popularność lub skłonność do podejmowania kooperacji w danym kraju pozwala na powstawanie dużej liczby małych i średnich przedsiębiorstw. Efektywna skala działania Inne teorie Ekonomia przemysłowa możliwości rozwoju MSP zależą przede wszystkim od możliwości znalezienia sobie przez nie niszy na rynku, który zazwyczaj jest (w przemysłach) opanowany przez wielkie organizacje. Możliwości rozwoju zależą także od innowacyjności i niezbędnych kosztów inwestycji. Efektywna skala działania inne teorie Wielkość firmy w ujęciu dynamicznym niektórzy autorzy przyjmują, że rozwój firmy jest rezultatem czysto przypadkowego procesu wzrostu. Tak więc przypadek decyduje o rozkładzie wielkości firm w danym przemyśle. Stwierdza się również, że młode i małe firmy rozwijają się zazwyczaj szybciej niż stare i dojrzałe. Wykład 5. Postęp i jego znaczenie Teoretyczne uwarunkowania postępu technicznego godziny: 9-10 podanej literatury 15

Technika Postęp (z gr. technē, sztuka, umiejętność) - w znaczeniu ogólnym - całokształt środków i czynności wchodzących w zakres działalności ludzkiej związanej z wytwarzaniem dóbr materialnych, a także reguły posługiwania się nimi, Postęp to ciąg procesów, zmian zmierzających ku stanowi coraz doskonalszemu, lepszemu. (Encyklopedia PWN). technika to usystematyzowane wykorzystywanie reguł naukowych i wiedzy praktycznej do jednostek i systemów fizycznych (Lowe P.), technika to wszelka wiedza i umiejętności dotyczące metod produkcji oraz stan i dostępność maszyn (Begg). Postęp techniczny Cele postępu zastosowanie nauki i techniki w nowy sposób, przynoszący jednocześnie korzyści ekonomiczne [OECD] wszelkie usprawnienia umożliwiające wzrost efektów przy tych samych nakładach [Begg] efektywne zastosowanie nowej techniki, ale także nowa organizacja i podział pracy, organizacja produkcji [Galbraith] Podstawowe cele postępu (innowacji): ekonomiczne: wzrost produkcji, obniżka kosztów wytwarzania, środowiskowe (np. ochrona środowiska), społeczne (np. poprawa warunków pracy). nowe produktywniejsze techniki wytwórcze, nowe produkty oraz nowe formy organizacji gospodarki. [Schumpeter] Kryteria oceny postępu Do najważniejszych kryteriów oceny postępu należy zaliczyć kryteria dotyczące poziomu realizacji celów, czyli: ekonomiczne, społeczne, środowiskowe. Równowagi w gospodarce zrównoważonej (i rolnictwie) EKOLOGICZNA SPOŁECZNA EKONOMICZNA podanej literatury 16

Efekty wdrażania postępu technicznego Wiedza postęp techniczny powoduje wzrost produktywności czynników wytwórczych, a wiec wzrost produkcji która może być uzyskana z danego zasobu czynników W podziale wiedzy można wyodrębnić: wiedzę ogólną, wiedzę techniczną. Wiedza ogólna sytuowana jest na wyższym poziomie (np. prawa przyrody) i jest użyteczna w kreowaniu nowej wiedzy. Na niższym poziomie wiedzy znajduje się wiedza techniczna (umiejętności pracowników, programy komputerowe) wykorzystywana głównie przy produkcji towarów a mniej przydatna w tworzeniu nowej wiedzy. Wiedza Obrót wiedzą Postęp techniczny dotyczy wytwarzania wiedzy technicznej z wykorzystaniem nakładów pracy i kapitału. Podział taki pozwala pominąć problematykę ogólnego procesu innowacyjnego, który rozpoczyna się od badań podstawowych przez badania stosowane i prace rozwojowe dochodząc do pozytywnej ocenie w praktyce do wdrożenia. Należy pamiętać jednak, że powstawanie innowacji zależy od poziomu wiedzy ogólnej i w całej gospodarce należałoby brać pod uwagę także tworzenie i poziom wiedzy ogólnej w społeczeństwie. Wiedza nie była i dalej nie jest przedmiotem obrotu towarowego, nie podlega prawom konkurencji. Dotyczy to przede wszystkim wiedzy ogólnej. Wiedza a postęp techniczny Pojęcie postępu Postęp techniczny dotyczy wytwarzania wiedzy technicznej z wykorzystaniem nakładów pracy i kapitału. Sekwencja powstawania wiedzy jest następująca: badania podstawowe, badania stosowane i prace rozwojowe, wdrożenie w praktyce. Należy więc pamiętać, że powstawanie innowacji zależy od poziomu wiedzy ogólnej. Postęp to ciąg procesów, zmian zmierzających ku stanowi coraz doskonalszemu, lepszemu. Postęp techniczny to proces doskonalenia techniki wytwarzania polegający na wprowadzaniu do produkcji ulepszonych środków i przedmiotów pracy w celu osiągnięcia zamierzonych celów: Podstawowe cele stosowania postępu (innowacji) to: Wzrost efektywności ekonomicznej gospodarowania: Wzrost produkcji, Obniżka kosztów wytwarzania, Poprawa warunków pracy, Ochrona środowiska naturalnego. podanej literatury 17

Znaczenie postępu w gospodarowaniu Postęp techniczny pozwala na uzyskiwanie wyższych wydajności zasobów. Rola postępu technicznego we wzroście gospodarczym jest wyższa niż rola nakładów.solow Wprowadzanie postępu w może przyczyniać się do powstawania korzyści i kosztów zewnętrznych, Korzyści zewnętrzne (trudne do wymiernego ujęcia) mogą prowadzić do stwierdzenia celowości finansowania postępu na różnych etapach jego kreowania, Efektywność korzystania z postępu technicznego zależy od poziomu kultury technicznej społeczeństwa Efekty działania postępu technicznego wzrost produkcji przy nie zmienionym poziomie nakładów, wzrost wartości produkcji z jednostki nakładu, zmiana optymalnego poziomu nakładów, Wzrost potencjału produkcyjnego. Etapy wdrażania postępu Klasy postępu Schumpeter przedstawił trzy fazy do rynkowego upowszechnienia postępu: 1. inwencję, 2. innowację, 3. dyfuzję. Innowacje dzielą się na dwie klasy: innowacje procesu produkcyjnego, innowacje produktu. Obecnie niektórzy autorzy wskazują, że następnym etapem powinno być: 4. użytkowanie, szczególnie jeżeli chcemy brać pod uwagę oddziaływanie społeczne lub ekologiczne Klasy postępu Innowację procesu definiuje się jako wprowadzone ulepszenie techniki, która obniża jednostkowe koszty przeciętne produktu. Jest to przyrost nowej wiedzy technicznej. Innowacja produktu to nowe lub ulepszone produkty, które wcześniej nie były dostępne. Egzogeniczny i endogeniczny postęp techniczny Postęp techniczny może być indukowany (egzogeniczny) przez: długookresowe tendencje zmian w relacjach cen czynników wytwórczych, nakłady ponoszone na badania, Może też powstawać autonomicznie (endogeniczny) w związku z: autonomicznym postępem wiedzy naukowej i technicznej. Postęp o charakterze autonomicznym nie wynika z konkretnych działań lecz jest wynikiem losowo pojawiających się odkryć i wynalazków. podanej literatury 18

Postęp a dochody Efekty postępu technicznego w odniesieniu do produkcji W warunkach popytu D F K Przychody K 1 2 elastycznego, wzrost produkcji koszty H 3 dzięki innowacji wiążący się B G Utarg jednocześnie ze wzrostem E kosztów spowoduje zwiększenie produkcji z 0U do 0V, zwiększenie produkcji z C UB do VD oraz wzrost kosztów A z UA do VC. Dochód CD przy zastosowaniu nowej techniki jest wyższy niż dochód przy starej technice AB, gdyż 0 U V W X Produkcja przychody wzrastają bardziej niż koszty. y y2 y y1 P A 1 2 A 1 1 P = y c y x c x A 2 2 A 2 1 P3 f 2 f 1 P2 P1 x 1 x x 2 x Efekty postępu technicznego w odniesieniu do kosztów P2 n 1 P1 K A 1 1 n 1 A 2 1 I 1 A 2 2 I 2 n 2 n 2 podanej literatury 19