Scenariusz 18 autor: Karolina Dobrowolska temat: Obyczaje wydry. Cele ogólne: zapoznanie uczniów z charakterystycznymi cechami zachowania wydry, pokazanie różnic w zachowaniach samców i samic wydry, przekazanie wiadomości dotyczących sposobu rozmnażania wydry i wychowu młodych. Cele operacyjne: Uczeń potrafi: wymienić zachowania charakterystyczne dla wydry, wyjaśnić pojęcia: terytorium, terytorializm, ruja, grupa rodzinna, opisać rozród i wychowanie młodych u wydry. Miejsce: sala wyposażona w rzutnik multimedialny, komputer lub odtwarzacz multimedialny i ekran. Formy pracy: indywidualna, w parach, zbiorowa. Metody pracy: prezentacja multimedialna, praca z tekstem, praca z kartami pracy, pogadanka, gry dydaktyczne. Wiek uczestników: 13 16 lat. Czas przewidywany na realizację planowanych zajęć: 1 godzina lekcyjna (45 minut). Optymalna liczba uczestników: 20-30 osób. Materiały i środki dydaktyczne: prezentacja multimedialna część dotycząca wydry, rzutnik multimedialny i ekran, tekst o obyczajach wydry, karta pracy nr 1 - Mieszkanie wydry to jej nora, karta pracy nr 2 - Miejsca ważne dla wydry, karta pracy nr 3 - Terytoria wydry, karta pracy nr 4 - Odgadnij hasło z wydrą!, kolorowe kredki i ołówki. Czynności przygotowawcze nauczyciela: 1. Przygotuj sprzęt multimedialny. Przejrzyj prezentację multimedialną część dotyczącą wydry. Wybierz fragmenty dotyczące zachowania wydry. 2. Przygotuj kopię tekstu o obyczajach wydry dla każdego ucznia. 3. Przygotuj kartę pracy nr 1 Mieszkanie wydry to jej nora w ilości odpowiadającej liczbie uczniów.
4. Przygotuj kartę pracy nr 2 Miejsca ważne dla wydry. 5. Przygotuj kartę pracy nr 3 Terytoria wydry. 6. Przygotuj kartę pracy nr 4 Odgadnij hasło z wydrą! w ilości po jednaj karcie na parę uczniów. Przebieg zajęć: A. Faza wstępna zajęć. 1. Odtwórz prezentację multimedialną część o wydrze. Zwróć uwagę uczniów na fragmenty dotyczące zachowań wydry. 2. Rozdaj kopie tekstu o obyczajach wydry i przeczytaj go na głos. 3. Poproś uczniów o wyjaśnienie pojęcia terytorium. (Odpowiedź: terytorium to obszar uznawany przez zwierzę za własny i przez nie broniony. Właściciel terytorium sygnalizuje jego posiadanie, np. dźwiękami lub śladami zapachowymi). 4. Zapytaj uczniów jakie znają inne gatunki ssaków, u których występuje terytorializm. (Odpowiedź: np. wilk, niedźwiedź, borsuk, kuna). Wprowadzenie: Wydra jest drapieżnikiem aktywnym nocą, o zmierzchu i o świcie. Rzadko można ujrzeć ją za dnia. Choć jej żywiołem jest woda, potrafi sprawnie i szybko poruszać się na lądzie i w razie potrzeby podejmuje nawet kilkunastokilometrowe wycieczki pomiędzy zbiornikami lub ciekami wodnymi. Na krótkich dystansach potrafi dość szybko biegać. Nocami wydry poruszają się po określonych, dość stałych szlakach, na przemian polując i odpoczywając. Po udanym ataku złowioną ofiarę, jeśli jest niewielka, wydry zjadają bezpośrednio w wodzie, większe ofiary natomiast wynoszą na brzeg i tam konsumują. Po wyjściu z wody wydry suszą futro tarzając się po trawie lub śniegu, a następnie dopełniają pielęgnacji czyszcząc futro łapami i zębami. Ciekawym zwyczajem wydr jest ześlizgiwanie się zimą z ośnieżonych wzniesień. Trasy zjazdowe mogą mieć nawet do 100 metrów i ułatwiają przemieszczanie się, a także służą jako miejsce zabaw. Dorosłe wydry prowadzą osiadły tryb życia, zamieszkując i broniąc swoich terytoriów. Młode wydry podejmują wędrówki, aby znaleźć nowe miejsce dla siebie i zająć swoje terytorium. Wielkość i kształt terytorium uzależnione jest od liczebności i zagęszczenia osobników na danym terenie, dostępności do wody i zasobności pokarmowej środowiska oraz jego typu. Zwykle ciągnie się ono wzdłuż cieku wodnego (terytoria liniowe) lub obejmuje brzeg stawu lub zbiornika wraz z częścią lustra wody, bagno albo torfowisko. Terytoria samców są dużo większe niż terytoria samic areały samców mogą mieć około 15 km długości, podczas gdy areały samic są zwykle ponad połowę mniejsze, ponieważ samica nie oddala się zbytnio od nory z młodymi. Terytorium jest często przemierzane przez właściciela, bronione przed obcymi osobnikami i obficie znakowane. Wydry znakują granice terytoriów odchodami, pozostawiając je w widocznych miejscach np. na kamieniach lub kopczykach z piasku. Przemierzając swoje terytorium, wydry zwykle przecinają cieki wodne w tych samych, starannie wybranych miejscach. Tereny najbardziej korzystne zajmowane są przez dominujące samce. Agresywne zachowania wobec innych wydr są rzadko obserwowane, jednak osobnik naruszający obce terytorium musi liczyć się z jego właścicielem. Samice, które mają młode zamieszkują izolowane terytoria, które nie są zwykle penetrowane przez inne wydry. Samce żyją samotnie w swoich terytoriach i łączą się z samicami tylko w okresie rui czyli w czasie, kiedy samica jest płodna. Wydry wydają wiele głosów, między innymi donośne gwizdy w okresie godowym, a także inne głosy służące do kontaktowania się z innymi osobnikami. Wydry mogą zamieszkiwać nory, których jednak najczęściej nie kopią same, ale przystosowują do swoich potrzeb naturalne otwory pod korzeniami drzew lub nory innych gatunków. Nory położone są głównie na stromych brzegach. Do nory prowadzi jeden lub kilka korytarzy, których wejścia mogą znajdować się pod wodą (w zależności od wielkości i głębokości cieku). Świeże powietrze w norach zapewniają kanały wentylacyjne. Oprócz nor wydry posiadają wiele przejściowych legowisk i ukryć, znajdujących się pod krzewami, w jamach na brzegu, na półkach skalnych, wśród roślinności nadbrzeżnej, a nawet w opuszczonych schronieniach innych zwierząt np. w żeremiach bobrowych. W jednym terytorium samca mogą znajdować się dwa lub więcej terytoriów samic. Samiec dołącza do samicy w okresie jej rui i towarzyszy jej wówczas przez jakiś czas. Okres godowy może trwać właściwie przez cały rok, ale jego kulminacja przypada na koniec zimy i wiosnę. Samica rodzi młode w norze lub dobrze ukrytym legowisku (często wśród trzcin) wyściełanym trawą i mchem. Młode są bezzębne, ślepe i pokryte delikatną sierścią. Po ich narodzinach samica przepędza samca i dalej sama zajmuje się potomstwem. Matka żyje z młodymi w grupie rodzinnej aż do uzyskania przez nie 2 18. Obyczaje wydry
samodzielności. Karmi małe wydry przez około 10 tygodni. Po tym okresie młode są gotowe aby po raz pierwszy zanurzyć się w wodzie. Co ciekawe, na początku młode wydry boją się wody i niechętnie do niej wchodzą. Matka uczy młode pływania i polowania. Po 8-9 miesiącach młode zaczynają nocami oddalać się od matki, a następnie w wieku około 1 roku opuszczają ją i rozchodzą się w poszukiwaniu swoich terytoriów. Wydry wiele czasu poświęcają zabawom. Bawią się najczęściej w grupach rodzinnych złożonych z samic z młodymi lub w parach, w okresie płodnym samic. B. Ćwiczenia. 1. Mieszkanie wydry to jej nora 1. Rozdaj uczniom przygotowane karty pracy nr 1 Mieszkanie wydry to jej nora po jednej dla każdego ucznia oraz ołówki. 2. Poproś uczniów o przyjrzenie się rysunkowi na karcie, przedstawiającemu przekrój pionowy przez norę wydry. Zadaniem uczniów jest zaznaczenie na rysunku rzeki i jej brzegów, wejść do nory, komory mieszkalnej i kanałów wentylacyjnych. 3. Sprawdź poprawność wykonania zadania (możesz wykonać szkic prawidłowego rozwiązania na tablicy wg poniższego wzoru). Rozwiązanie: komora mieszkalna kanały wentylacyjne brzeg rzeki wejścia do nory rzeka 2. Miejsca ważne dla wydry 1. Rozdaj uczniom kartę pracy nr 2 Miejsca ważne dla wydry po jednej karcie na parę. 2. Na karcie umieszczony jest rysunek fragmentu rzeki i jej brzegów z zaznaczonymi numerami (1-4) miejscami. Poproś uczniów, aby na podstawie zapamiętanych informacji na temat zwyczajów wydry, pracując w parach określili i nazwali powody, dla których zaznaczone miejsca są dla wydry istotne co ważnego z jej punktu widzenia może znajdować się w tych miejscach? 3. Poproś kilka par uczniów o podanie rozwiązania, pomagając w razie potrzeby. Rozwiązanie: Miejsce nr 1 tutaj może znajdować się nora wydry. Wydra często zamieszkuje wysokie brzegi rzek. Wejścia do nory nie widać, ponieważ często znajduje się ona pod wodą. Miejsce nr 2 przejście przez strumyk. Wydra wybiera starannie miejsca przeprawy przez cieki wodne i często są to stałe przejścia, wielokrotnie później przez nią wykorzystywane. 18. Obyczaje wydry 3
Miejsce nr 3 tu, pod korzeniami krzewu, może znajdować się tymczasowa kryjówka lub legowisko wydry. Miejsce nr 4 wystający kamień na brzegu rzeki. To świetne miejsce na umieszczenie odchodów, które będą dla innych sygnałem, że terytorium jest zajęte! 3. Terytoria wydry 1. Rozdaj uczniom kartę pracy nr 3 Terytoria wydry po jednej karcie na parę uczniów. 2. Na karcie pracy przedstawione i oznaczone są cztery terytoria wydry. Poproś uczniów o uważne przyjrzenie się rysunkowi. Poleć uczniom wskazanie terytoriów samców i samic, i podanie powodów różnej powierzchni terytoriów zamieszkanych przez różne płcie wydry. Odpowiedź: terytorium I należy do samca, terytoria II, III i IV należą do samic. Terytoria trzech samic zawierają się w granicach jednego terytorium samca. Terytoria samic są mniejsze, ponieważ samice gdy mają młode nie mogą zbyt daleko oddalać się od nory i polują blisko niej. 3. Sprawdź i omów poprawność wykonania zadania przez uczniów. 4. Odgadnij hasło z wydrą! 1. Rozdaj uczniom kartę pracy nr 4 Odgadnij hasło z wydrą! - po jednej karcie na parę uczniów. 2. Zadaniem uczniów jest rozwiązanie zdań-zagadek i wpisanie ich do krzyżówki. Litery w zaznaczonych na czerwono polach, czytane od góry do dołu, dadzą hasło krzyżówki: Grupa rodzinna. 3. Poproś uczniów o wyjaśnienie odgadniętego hasła Grupa rodzinna. (Odpowiedź: grupa rodzinna u wydr to grupa złożona z samicy i młodych. Matka żyje z młodymi na swoim terytorium przez około rok, do czasu usamodzielnienia się młodych). Rozwiązanie krzyżówki: Zakończenie 1. Ś L I Z G A N I E 2. T E R Y T O R I U M 3. R U J A 4. P Ł Y W A N I A 5. S A M C Ó W 6. B R O N I O N E 8. G W I Z D Y 7. O S U S Z Y Ć 9. Z A B A W A 10. O F I A R A 11. N O C N E J 12. N O R A 13. K A N A Ł 1. Poproś uczniów raz jeszcze o wyjaśnienie terminów: terytorializm, ruja, grupa rodzinna. 2. Poproś uczniów o napisanie w domu krótkiej historyjki (ewentualnie narysowanie historyjki obrazkowej) o wydrze, na podstawie poznanych zachowań wydry może to być na przykład historia młodej wydry, żyjącej w grupie rodzinnej z matką i rodzeństwem, albo opowieść samicy zakładającej swoje terytorium w obrębie terytorium samca. Zwróć uwagę uczniów, aby historyjka zawierała elementy zachowań wydry np. znakowanie terytorium, uczenie młodych pływania, zabawa zdobyczą, ślizganie na brzuchu, zajęcie nory, osuszanie futra itd. Na następnych zajęciach poproś uczniów o odczytanie przygotowanych historyjek i nazwanie zachowań wydry, które się w nich pojawiły. 4 18. Obyczaje wydry
Słowniczek trudniejszych pojęć Grupa rodzinna u wydr to grupa złożona z samicy i młodych. Matka żyje z młodymi w swoim terytorium przez około rok do czasu usamodzielnienia się młodych. Ruja faza płodności w cyklu rozrodczym u samic większości ssaków łożyskowych. Terytorializm to forma zachowania zwierzęcia, polegająca na obronie terytorium - obszaru uznawanego przez zwierzę za własny. Właściciel terytorium sygnalizuje jego posiadanie np. dźwiękami lub śladami zapachowymi. Wybrane pozycje literatury: 1. H. Kruuk, Wild Otters. Predation and Populations, Oxford University Press, Oxford - New York - Tokyo 1995. 2. S. Sikora, Wydra. Lutra lutra, (w:) Z. Witkowski, P. Adamski, Poradniki ochrony siedlisk i gatunków sieci Natura, t. 6, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2000, s. 412-416. 3. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków sieci Natura, Witkowski Z., Adamski P. (red.), tom 6, str 412-416. Ministerstwo Środowiska. Warszawa 2000. 4. P. Sumiński, J. Goszczyński, J. Romanowski, Ssaki drapieżne Europy, PWRiL, Warszawa 1993. 5. http://www.otternet.com/species/otter.htm 6. http://www.vydry.org/index.php?language=en 18. Obyczaje wydry 5
Obyczaje wydry - karta pracy nr 1 Mieszkanie wydry to jej nora. Znajdź i podpisz na rysunku: rzekę, brzegi rzeki, wejścia do nory, kanały wentylacyjne, komorę mieszkalną nory.
Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku Obyczaje wydry - karta pracy nr 2 Miejsca ważne dla wydry. 1 2 3 4
Obyczaje wydry - karta pracy nr 3 Terytoria wydry IV I II III Napisz, do jakiej płci należą poszczególne oznaczone na powyższym rysunku terytoria? tetytorium I.. terytorium III. tetytorium II.. terytorium IV. Podaj przyczyny różnic w wielkości terytoriów:......
Obyczaje wydry - karta pracy nr 4 Odgadnij hasło z wydrą! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 1. Czynność, dzięki której wydry szybko przemieszczają się z ośnieżonych wzniesień w dół. 2. Areał zajmowany przez samca lub samicę wydry. 3. Nazwa okresu płodnego samicy. 4. Matka uczy młode wydry..., gdy osiągną wiek 10 tygodni. 5. Terytoria... są większe niż terytoria samic. 6. Terytorium jest przez właściciela... przed intruzami. 7. Po wyjściu z wody wydra tarza się w trawie lub śniegu po to, by... futro. 8. Głosy wydawane przez wydry w okresie godowym. 9. Aktywność, której wydry poświęcają wiele czasu. Służą do niej np. złowione ryby lub kamienie. 10. Zwierzę, upolowane przez wydrę to jej.... 11. Wyra to drapieżnik o aktywności dziennej czy nocnej? 12. Mieszkanie wydry. 13.... wentylacyjny zaopatruje norę w świeże powietrze. Tu wpisz hasło krzyżówki:... Wyjaśnij znaczenie hasła:......