POSTĘP BIOLOGICZNY Prof. dr hab. Edward Arseniuk Dr Tadeusz Oleksiak Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Państwowy Instytut Badawczy w Radzikowie STOSOWANIE KWALIFIKOWANEGO MATERIAŁU SIEWNEGO A EFEKTY PRODUKCJI ZBÓŻ Blisko 8 mln ha uprawianych zbóż powoduje, że Polska jest liczącym się w Unii Europejskiej producentem. Pod względem udziału w zasiewach (13,3%) jesteśmy na drugim, a pod względem wielkości zbiorów (9,9%) na trzecim miejscu w UE. Gorzej wypadamy pod względem uzyskiwanych plonów średni poziom plonowania zbóż w Polsce z lat 21-212 odpowiada 7% średniej w Unii Europejskiej. O pozycji Polski mierzonej poziomem uzyskiwanych plonów w znacznej mierze decydują glebowo-przyrodnicze warunki uprawy, na które nie mamy większego wpływu. Pod względem jakości gleb, rozkładu opadów i temperatur znacznie ustępujemy państwom z zachodniej części kontynentu europejskiego. Dlatego bezpośrednie porównania uzyskiwanych wyników są bardzo mylące i krzywdzące dla polskich rolników. Choć i pod względem wysokości osiąganych plonów na tle innych państw UE widoczny jest u nas postęp. Zasoby gleb dobrych są bardzo ograniczone. Zgodnie z zaakceptowanymi przez Komisję Europejską kryteriami 53% użytków rolnych to obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (Stuczyński T. 26), a ponad 4% gleb Polski charakteryzuje się niską jakością i przydatnością rolniczą. Znacznie krótszy jest okres wegetacji (w stosunku do Francji około 2 dni). Czynnikiem ograniczającym są także opady. Na zachodzie kontynentu sumy opadów są znacznie wyższe niż w Polsce. Środkowa Polska (Mazowsze, Wielkopolska, Kujawy) obok wschodniej Hiszpanii i Sycylii należą do regionów o najmniejszych opadach w Europie (Krasowicz S. i in. 29). Możliwości wzrostu plonów metodami agrotechnicznymi mają swoje granice i dodatkowo są limitowane presją na ograniczenie nawożenia mineralnego czy eliminowaniem kolejnych dostępnych środków chemicznej ochrony roślin. Dlatego dla zmniejszenia dystansu należy jak najpełniej wykorzystywać osiągnięcia postępu biologicznego. Postęp biologiczny jest relatywnie tanim środkiem produkcji. Koszty ponoszone na kwalifikowany materiał siewny, który Zboża wysokiej jakości wydanie 6 maj 213 r. 1
HODOWLA a) średnia z lat 24-25 1 8 6 4 2 jest nośnikiem postępu biologicznego, są zdecydowanie mniejsze niż koszty nawożenia, niższe są również niż przeciętne koszty ochrony chemicznej. Hodowla dostarcza rolnikom nowe odmiany odporne na stresy wywoływane przez choroby i szkodniki oraz czynniki środowiska. Jednak, nie są to cechy niezmienne. U starych odmian uprawianych przez wiele lat, rozmnażanych z nasion niekwalifikowanych, uzyskiwane plony maleją w następstwie zmian genetycznych, przełamywania odporności na stresy biotyczne i w efekcie silniejszego porażenia przez patogeny. Przyczynia się to do wynikającego z interakcji genotypowo-środowiskowej, a określanego, jako wyradzanie się odmian, spadku ilości, jakości i wartości użytkowej plonu. W efekcie prowadzi to do zmniejszenia opłacalności upraw. Dlatego, aby skutecznie korzystać z postępu biologicznego w postaci wyższego plonowania oraz premii w postaci poprawionej odporności, należy stosować nowe odmiany, których nośnikiem jest kwalifikowany materiał siewny. Kwalifikowany materiał siewny (KMS) spełnia dwie podstawowe funkcje w produkcji rolniczej: zapewnia producentom nasiona o sprawdzonych parametrach siewnych, co jest pierwszym i niezbędnym elementem umożliwiającym prawidłowy przebieg całego cyklu produkcji roślinnej; 38,3 Irlandia Holandia Belgia Wielka Niemcy Francja Dania Luxembo Szwecja Włochy Austria Czechy Wegry Slowenia Slovakia Polska Finlandia Litwa Łotwa Rumunia Hiszpania Grecja Estonia Portugali Bułgaria Cypr b) średnia z lat 21-212 1 8 6 4 2 42,2 Irlandia Belgia Holandia Wielka Niemcy Francja Dania Luxembo Szwecja Włochy Slowenia Austria Czechy Polska Wegry Litwa Bułgaria Słowacja Finlandia Łotwa Hiszpania Estonia Grecja Rumunia Cypr Portugal Rys. 1. Plony pszenicy w państwach UE Źródło: Oleksiak T. Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. b.d 2 Zboża wysokiej jakości wydanie 6 maj 213 r.
MATERIAŁ SIEWNY umożliwia wprowadzanie postępu biologicznego do produkcji, czyli umożliwia upowszechnienie i korzystanie z odmian dostosowanych do zmieniających się warunków uprawy oraz oczekiwań odbiorców. % Możliwości zwiększania produkcji poprzez intensyfikację nawożenia i ochronę roślin wyczerpują się. Dlatego będzie się zwiększało znaczenie doskonalenia roślin uprawnych i wykorzystywanie biologicznych czynników wzrostu. Już obecnie udział czynnika biologicznego we wzroście plonowania zbóż w Polsce oceniany jest na 5-6%, a będzie on jeszcze wzrastał. Dla przykładu: w Wielkiej Brytanii, gdzie średnie plony pszenicy w produkcji wynoszą prawie 8 ton z hektara, udział ten już obecnie szacowany jest na 9%. Pod względem udziału kwalifikowanego materiału siewnego w produkcji, wśród państw UE wyprzedzają nas niemal wszyscy. Dzieje się tak, mimo że relacje cen nasion kwalifikowanych do cen zbytu produktów rolnych są w Polsce zbliżone do notowanych w większości innych unijnych krajów. Przyczynami niższego zużycia kwalifikowanego materiału siewnego w Polsce jest przede wszystkim wysoki udział małych gospodarstw, o niskim poziomie produkcji oraz relatywnie słabo rozwinięty sektor nasienny. Powierzchnia użytków rolnych Polski to 8,2% całej powierzchni użytków rolnych UE, natomiast wartość rynku nasiennego Polski, wynosi 3,1%, a udział w eksporcie UE to zaledwie 1%. Problem niskiego udziału kwalifikowanego materiału siewnego w zasiewach i konieczność upowszechnienia jego stosowania w produkcji był od wielu lat niemal tematem dyżurnym wśród producentów nasion, co jednak nie wpływało na zatrzymanie i odwrócenie niekorzystnych trendów w zaopatrzeniu. Ostatnie lata przyniosły jednak wyraźne symptomy poprawy w tym zakresie. Począwszy od 27 r. obserwujemy powolną odbudowę rynku nasiennego i wzrost produkcji. Ożywienie rynku nasion można wiązać z wprowadzeniem systemu dopłat do kwalifikowanego materiału siewnego zbóż. Zainteresowanie rolników dopłatami wzrasta, o czym świadczy rosnąca liczba składanych wniosków. W 212 r. producenci rolni złożyli w Agencji Rynku Rolnego 65,2 tys. wniosków o dopłaty do materiału siewnego, czyli o 3,6% więcej niż w 211 r. Najwięcej wniosków złożono w Oddziałach Terenowych ARR w Poznaniu (24% wszystkich wniosków), w Bydgoszczy (15%) i we Wrocławiu (1%). W 212 r. z ARR, z tytułu dopłat do kwalifikowanego materiału siewnego, rolnicy otrzymali 98 mln złotych za 885 tys. ha powierzchni gruntów ornych obsianych lub obsadzonych kwalifikowanym materiałem siewnym kategorii elitarny lub kwalifikowany, z czego uprawy zbóż stanowiły 95,9% 1 ). 1 Na podstawie danych Agencji Rynku Rolnego 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,, 8,2 powierzchni użytków rolnych UE 3,1 wartości rynku nasion UE 2,6 imporcie nasion 1, eksporcie Rys. 2. Udział Polski w europejskim rynku nasion w 21 roku Źródło: Oleksiak T. Obliczenia własne na podstawie danych International Seed Federation (ISF) i GUS. Zboża wysokiej jakości wydanie 6 maj 213 r. 3
PLANTACJE NASIENNE tys. ha 9 8 7 6 5 4 3 2 1 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Rys. 3. Powierzchnia plantacji zbóż Źródło: PIORiN O pozytywnych zmianach na rynku nasiennym w ostatnich latach świadczy rosnąca powierzchnia plantacji nasiennych zbóż (Rysunek 3), podaż i sprzedaż nasion. Wzrasta udział plantacji nasiennych w ogólnej powierzchni uprawy zbóż. Nieco lepiej wypadają też porównania z innymi państwami. W okresie, gdy przystępowaliśmy do UE (lata 24- -25), plantacje nasienne pszenicy w Polsce stanowiły,9% łącznej powierzchni zasiewów na ziarno, a wielkość produkcji nasiennej w relacji do powierzchni uprawy pszenicy odpowiadała 22% średniej w UE. Obecnie (średnio dla lat 21-211) udział plantacji nasiennych wynosi 1,6%, a wielkość produkcji nasion na hektar stanowi 63% średniej dla UE. Użycie dobrego materiału siewnego jest pierwszym i niezbędnym elementem umożliwiającym prawidłowy przebieg całego cyklu produkcji roślinnej. Stosowanie kwalifikowanego materiału siewnego to: gwarancja jakości użytego materiału siewnego. Tylko stosując materiał siewny, zaopatrzony w urzędową etykietę, mamy pewność i gwarancję jakości użytych nasion, jak również możliwość ewentualnej reklamacji, możliwość przeprowadzenia precyzyjnego siewu dostosowanego do odmiany i stanowiska, a tym samym uzyskanie oszczędności z tytułu mniejszych ilości wysiewu, pewność uzyskania właściwej obsady, szybkich i równomiernych wschodów, a także wyrównanego rozwoju łanu i dojrzewania nasion, możliwość skorzystania z profesjonalnie zaprawionego materiału siewnego. Zapewnia to dobrą zdrowotność upraw, ograniczenie występowania chorób i szkodników, a tym samym wpływa korzystnie na stabilność plonowania, lepsza zdrowotność (wyższa odporność na choroby i szkodniki), a w efekcie mniejsze wydatki na ochronę, wyższa jakość zgodna z oczekiwaniami odbiorców w efekcie łatwiejsza sprzedaż. Dobry, kwalifikowany materiał siewny pozwala wykorzystać możliwości oferowane przez hodowlę, a w efekcie osiągać wyższe plony, lepszą opłacalność i większe dochody dla rolnika. Niski udział kwalifikowanego materiału siewnego w zasiewach to jedna z podstawowych przyczyn znacznych rozbieżności między możliwymi do uzyskania, a praktycznie osiąganymi plonami zbóż. Średni poziom plonów w produkcji w ostatnim 1-leciu nie zmieniał się znacząco i wynosił około 46% plonów osiąganych w doświadczeniach Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego (PDO) prowadzonych w warunkach przeciętnej agrotechniki. Efekty stosowania kwalifikowanego materiału siewnego oceniono na podstawie wyników badań prowadzonych w latach 28-21 w grupie około 5 gospodarstw towarowych. Na polach, na których stosowano kwalifikowany materiał siewny, uzyski- 4 Zboża wysokiej jakości wydanie 6 maj 213 r.
EFEKTY wano istotnie wyższe plony wszystkich badanych gatunków zbóż. Różnice wahały się od 6,5% w przypadku jęczmienia jarego do 22,6% w przypadku żyta. W wartościach bezwzględnych przyrost plonów, na polach, gdzie stosowano kwalifikowany materiał siewny, wynosił od 2,6 dla jęczmienia jarego do 8,3 dla pszenicy ozimej. Dla każdego gatunku wartość uzyskanego przyrostu plonu była większy niż dodatkowe koszty związane z zakupem kwalifikowanego materiału siewnego. Po uwzględnieniu przysługujących rolnikom dopłat do kwalifikowanego materiału siewnego, różnice w koszcie użytego materiału siewnego wahały się od 54 do 163 zł/ha, co odpowiadało wartości ziarna od,7 do 2. Wielkość efektu kwalifikowanego materiału siewnego wynika głównie z osiągniętego postępu w hodowli, a także z różnicy między potencjałami plonotwórczymi starych, znajdujących się dotychczas w uprawie odmian, i nowych, wprowadzanych wraz z materiałem siewnym. Dlatego największy wzrost plonowania uzyskiwano stosując nasiona nowych odmian pszenicy ozimej, gdzie postęp hodowli jest najszybszy, oraz żyta, gdzie wymiana nasion jest relatywnie najniższa, a udział starych odmian jest relatywnie duży. Stosowanie nasion kwalifikowanych jest w tym przypadku, często wprowadzaniem zupełnie nowej jakości pod względem potencjału plonowania. Po wielu latach dominacji jednej bardzo dobrej odmiany (Dańkowskie Złote) wchodzą do uprawy nowe odmiany o zwiększonym potencjale plonowania, także odmiany heterozyjne. W skali kraju, średni efekt stosowania kwalifikowanego materiału siewnego zbóż (ważony udziałem gatunku w strukturze zasiewów) wynosi 5,84 dt/ ha. Upowszechnienie KMS zbóż i osiągnięcie, średniego europejskiego poziomu jego stosowania w produkcji, czyli około 55%, pozwoliłoby na coroczny wzrost plonów o blisko 2 mln ton ziarna. % 25 2 15 1 5 22,6 Żyto 16, ozima 16, Pszenżyto ozime 12, jara 1,2 Owies 6,5 Jęczmień jary Rys. 4. Wzrost plonowania zbóż na polach, na których zastosowano kwalifikowany materiał siewny Źródło: Obliczenia własne T. Oleksiak 9 8 7 6 5 4 3 2 1 8,3 1,8 ozima 6,7 1, Żyto różnica w plonach 5,5 4,9 2, 1,7 Pszenżyto ozime jara 3,5,7 Owies 2,6 1,1 Jęczmień jary w tym dodatkowe koszty zakupu nasion Rys. 5. Efekty stosowania kwalifikowanego materiału siewnego zbóż Źródło: Obliczenia własne T. Oleksiak Zboża wysokiej jakości wydanie 6 maj 213 r. 5