Wincenty Romanowski ORGANIZACJA I DZIAŁALNOŚĆ APARATU MOBILIZACYJNEGO LWP W LATACH 1943 1945 W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ ARCHIWALNYCH Jednym z ciekawszych zespołów akt ludowego Wojska Polskiego przechowywanym w Centralnym Archiwum Wojskowym jest Szefostwo Mobilizacji i Uzupełnień (SMiU), składający się z 957 jednostek archiwalnych. Zawartość aktowa zespołu pozwala badaczowi prześledzić rozwój organizacyjny i działalność aparatu mobilizacyjnego od pierwszych dni formowania na ziemi radzieckiej jednostek wojskowych. * * * W maju 1943 r. Związek Patriotów Polskich uzyskał zgodę rządu radzieckiego na utworzenie dywizji piechoty. Na miejsce jej formowania wyznaczono obóz wojskowy w Sielcach, w pobliżu Riazania 1. Po ukazaniu się w radiu i prasie radzieckiej w tej sprawie informacji i wydaniu odpowiednich zarządzeń, radzieckie wojskowe komendy uzupełnień (RWK) zaczęły kierować Polaków przebywających w ZSRR do obozu w Sielcach. W związku z masowym napływem do dywizji ochotników i kierowanych przez RWK Polaków podlegających służbie wojskowej, dowódca dywizji piechoty rozkazem organizacyjnym nr 1 z 14 maja 1943 r. wyznaczył KOMISJĘ PRZYJĘĆ, która miała sporządzić ewidencję i dokonać rozdziału przybywających 2. 1 Nowe Widnokręgi nr 10 z 1943 r. Por. też: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945, t. 1. Warszawa 1958, s. 3. 2 Rozkaz organizacyjny 1 DP nr 1 z 14.05.1943 r. CAW, III-7-2, k. 38. 135
W archiwaliach pochodzących z tego okresu można znaleźć potwierdzenie masowego napływu transportów z polskimi ochotnikami, chcącymi służyć w polskiej dywizji 3. Zachowane w tym zespole karty ewidencyjne wypełniane przez samą komisję zawierają interesujące badacza dane o wykształceniu i przebiegu służby zgłaszających się. Kierowani do dywizji Polacy składali w komisji także dokumenty, wydane przez radzieckie władze cywilne i wojskowe. Dziś stanowią one w CAW w pokaźną kolekcję radzieckich książeczek wojskowych, dowodów osobistych i zaświadczeń tożsamości. Rozwój organizacyjny dywizji spowodował konieczność utworzenia odpowiedniej jednostki zapasowej. Tak więc rozkazem dziennym dywizji nr 43 z 7 lipca 1943 r. sformowano zapasowy pułk piechoty 4, który w swym składzie posiadał m.in. batalion rozdzielczy, uzupełniający organizowane jednostki 5. W aktach tego pułku można znaleźć spisy i kartoteki personalne żołnierzy tam skierowanych. Pomyślne zakończenie formowania 1 dywizji piechoty i dalsze możliwości mobilizacyjne Polaków spowodowały, że Ludowy Komisariat Obrony Związku Radzieckiego (NKO) wyraził zgodę na tworzenie polskiego korpusu, który przyjął nazwę 1 Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (1 KPSZ) 6. Przyjmowaniem powoływanych do korpusu zajmowała się specjalna: EWIDENCYJNA KOMISJA PRZYJĘĆ 7. Tam właśnie na powołanych zakładano ewidencję personalną, po czym kierowano ich do zapasowego pułku piechoty podlegającego dowódcy korpusu. Wytworzone przez komisję akta przechowywane obecnie w CAW, w pełni uzupełniają źródła do badań stanu i składu osobowego wojska w początkowym okresie formowania jego szeregów. Jednostki korpusu uzupełniano także w transport konny. W tym celu powołano specjalną KOMISJĘ PRZYJMOWANIA KONI, której zakres czynności regulował przechowywany w CAW rozkaz dzienny dowódcy KPSZ nr 14 z 14 maja 1943 r. 8 Po przeniesieniu jednostek korpusu do Sum kierowano tam wszystkich Pola- 3 Najliczniejszy materiał w teczkach: III-7-174 do 178. Problem ten omawia również: Cz. P o d g ó r s k i, Zarys rozwoju organizacyjnego PSZ w ZSRR, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1, 1966, s. 7. 4 CAW, III-7-439, k. 180. 5 CAW, III-370-48, k. 82. 6 Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 9 10. 7 Rozkaz dzienny 1 KPSZ nr 2 z 26.08.1943 r., CAW, III-3-98, k. 8. Tok jej pracy regulował rozkaz dzienny nr 4 Korpusu z 30.08.1943 r. Tamże, k. 12. 8 Tamże, k. 35. 136
ków zmobilizowanych na terenach Zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy. Problem ten uregulowany został znajdującym się w zespole zarządzeniem szefa Sztabu Frontu Białoruskiego z dnia 2 lutego 1944 r. (III-4-87, k. 10). Bazą uzupełnienia formowanych jednostek był nadal zapasowy pułk piechoty, do którego przybywających z RWK każdorazowo kierowała utworzona KOMISJA EWIDENCYJNO- -POBOROWA 9. Pomyślny przebieg formowania korpusu pozwolił na rozwinięcie go w armię. W tym wypadku dla badacza interesującym będzie zarządzenie Sztabu Generalnego Armii Czerwonej z marca 1944 r., w oparciu o które Sztab 1 KPSZ przeformowano na Sztab 1 Armii Polskiej w ZSRR. Wkrótce, bo dnia 1 kwietnia 1944 r. ukazał się też rozkaz organizacyjny Dowództwa 1 AP w ZSRR zawiadamiający o sformowaniu armii w rejonie Żytomierza 10. Z analizy wytworzonych w tym czasie, a obecnie przechowywanych w CAW akt wynika, że zgodnie z etatem armii utworzono w dowództwie oddział organizacyjno-ewidencyjny i uzupełnień, który zajmował się kompletowaniem jednostek wchodzących w jej skład i przyjmowaniem przybywających z Ośrodka Formowania Armii w Sumach. Tam właśnie działała specjalna grupa oficerów wydzielona wcześniej z 1 KPSZ pod dowództwem płka Włodzimierza Radziwanowicza, stanowiąca Sztab Uzupełnień, który podlegał zastępcy dowódcy armii, gen. dyw. Karolowi Świerczewskiemu 11. Bliższe dane do spraw organizacyjnych zawiera rozkaz Charkowskiego Okręgu Wojskowego ostatecznie powołujący Sztab Uzupełnień i ustalający również ogólne zasady formowania oraz zaopatrywania jednostek polskich 12. Jak wynika z tego rozkazu uzupełnieniem kadry oficerskiej korpusu, a później armii zajmował się szef Głównego Zarządu Kadr Armii Czerwonej; uzupełnianiem szeregowcami i podoficerami szef Głównego Zarządu Formowania ACz, przeprowadzając przez RWK i według tam obowiązujących przepisów mobilizację Polaków podlegających służbie wojskowej. Natomiast zaopatrzeniem w transport konny i samochodowy oraz w uzbrojenie zajmowali się odpowiedni szefowie zarządów Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR. Wytworzone w sumskim ośrodku formowania wszelkiego rodzaju akta, karty 9 CAW, III-368-1, k. 2. 10 Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 36. 11 CAW, III-368-1, k. 31. 12 Rozkaz nr 00229 z dnia 24.03.1944 r. opracowano w oparciu o dyrektywy Sztabu Generalnego Armii Czerwonej nr org. 1/306603 i org. 1/3066042 z dnia 17.03.1944 r. CAW, III-139-1, k. 99. 137
ewidencyjne i zestawienia statystyczne mogą być pomocne przy badaniu i opracowywaniu zagadnień socjalno-demograficznych ludzi wcielanych do formowanych jednostek wojskowych. Dane zawarte w tych źródłach informują m.in. z jakich rejonów ZSRR przybywali ochotnicy do Armii Polskiej, o ich poprzednim przebiegu służby wojskowej 13, pochodzeniu społecznym, wykształceniu, zawodzie, wieku i narodowości (z podziałem na Polaków, Ukraińców, Białorusinów i Żydów). W związku z planowym rozwojem armii, rozkazem nr 005/U 1 AP z dnia 7 maja 1944 r. powołany został SZTAB FORMOWANIA FORMACJI I JEDNOSTEK ARMII, któremu podporządkowano wszystkie pułki zapasowe (III-4-954, k. 41). Jak wykazuje zachowany w CAW etat 02/415 nowa instytucja przyjęła nazwę DOWÓDZTWO FORMOWANIA ARMII POLSKIEJ w ZSRR (Uprawlenije po Formirowaniju i Ukompletowaniju Czastiej i Sojedinienij Polskoj Armii), składające się m.in. z oddziałów: mobilizacji i uzupełnień, formowania jednostek zapasowych, ewidencji i uzupełnienia oficerów oraz wyszkolenia bojowego (III-368-587, k. 3). Do jego zadań należała organizacja oraz uzupełnienie ludźmi i transportem konnym jednostek bojowych, zapasowych oraz szkolnych. Ponadto Dowództwo zajmowało się opracowaniem planów mobilizacji, etatów, regulaminów i szkolenia. O zadaniach stojących przed tą instytucją informowały przechowywane w zespole tymczasowe wytyczne, które w zasadzie precyzowały ustalony wcześniej podział pracy, wynikający z praktycznych doświadczeń; oparty był on na założeniach organizacyjnych zawartych w etacie Dowództwa Formowania i Uzupełnień 14. Analiza źródeł archiwalnych wytworzonych w tym okresie pozwala na stwierdzenie, że działalność Ośrodka Formowania i Uzupełnienia rozwijała się pomyślnie. Zachowane w zespole sprawozdania z okresu od 8 lutego do 15 czerwca 1944 r. wykazują, że przez komisje poborowe przeszło 56 529 ludzi, z których 2627 nie przyjęto z powodu złego stanu zdrowia. Ogółem do formowanych jednostek skierowano wówczas 53 902 żołnierzy 15. Zbliżający się moment wkroczenia armii na tereny Polski otwierał przed nią dalsze możliwości jej rozwoju. Zachodziła potrzeba rozszerzenia kompetencji apara- 13 Stan osobowy nowo formowanych jednostek uzupełniano także Polakami przymusowo wcielonymi do armii niemieckiej, którzy dostali się do niewoli radzieckiej. Por.: III-3-37, k. 4. 14 Wytyczne zostały zatwierdzone rozkazem organizacyjnym armii nr 095 z dnia 18.06.1944 r. CAW, III-386-14, k. 14. 15 Szczegółowe sprawozdanie w zespole III-368-14 do 20 oraz Cz. P o d g ó r s k i, op.cit., s. 29. 138
tu organizacyjno-mobilizacyjnego; zapadła więc decyzja powołania GŁÓWNEGO SZTABU FORMOWANIA I UZUPEŁNIENIA ARMII POLSKIEJ, który wykonywał zadania związane z organizacją, uzupełnieniem do stanu bojowego i zaopatrzeniem materiałowym nowych jednostek 16. Rozporządzał on Dowództwem Formowania, Centrum Wyszkolenia Armii, jednostkami zapasowymi i szkolnymi oraz składami materiałowymi. Podlegał mu także Urząd Zaopatrzenia Materiałowo- Technicznego Armii, który, jak wynika z archiwaliów, sformowany został rozkazem nr 0079 z dnia 6 czerwca 1944 r., wg etatu 02/417 17. Główny Sztab Formowania stacjonował w Żytomierzu, a jego szefem został pułkownik Wsiewołod Strażewski 18. W lipcu 1944 r. przy Głównym Sztabie Formowania utworzono także Zarząd Polityczno-Wychowawczy 19. Akta wytworzone przez Dowództwo Formowania i Główny Sztab Formowania zawierają wiele informacji dotyczących przede wszystkim początkowego okresu organizacyjnego 1 KPSZ i 1 AP w ZSRR. Do rzędu najciekawszych należą m.in.: rozkazy organizacyjne 1 KPSZ i 1 AP, tabele przebiegu formowania jednostek wojskowych i ich etaty oraz korespondencja z pełnomocnikiem Armii Czerwonej w sprawach uzupełnień (III-368-3, 574 i 615). W oparciu o źródła pochodzące z tego okresu można odtworzyć także stany ilościowe jednostek wojskowych z równoczesnym podziałem na wiek, stopień wojskowy i zdolność do służby wojskowej. Ponadto zawartość aktowa tego zespołu pozwala na przeanalizowania wyników mobilizacji Polaków na ziemi radzieckiej. Okres poprzedzający przełamanie przez Armię Czerwoną oporu niemieckiego na linii Niemna, Bugu i Sanu, w Głównym Sztabie Formowania poświęcony był intensywnym przygotowaniom do organizacji instytucji i organów mających zająć się mobilizacją i poborem na ziemiach polskich. Znajdujące się w zespole SMiU projekty przeobrażeń aparatu mobilizacyjnego pokazują ewolucję jaką aparat ten przeszedł, aby sprostać stawianym przed nim zadaniom. 16 CAW, III-368-587, k. 1. Sztab sformowano wg etatu 02/416. Por. W. J u r g i e l e- w i c z, Rozbudowa Ludowego WP w drugiej połowie 1944 r., WPH nr 3/4, 1963, s. 55. 17 CAW, III-368-1, k. 111 i III-368-7, k. 45. W późniejszym okresie Urząd ten stał się bazą dla zorganizowania Szefostwa Zaopatrzenia WP, a następnie Głównego Kwatermistrzostwa WP. Por.: Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 116. 18 Rozkaz personalny nr 01 z dnia 3.07.1944 r. CAW, III-368-23, k. 1. 19 Rozkaz personalny nr 06 z dnia 14.07.1944 r. wg etatu 017/534. CAW, III-368-570, k. 12. We wrześniu 1944 r., wykorzystując kadrę Zarządu Polityczno-Wychowawczego GSF 139
Z chwilą wkroczenia na ziemie polskie, czynności mobilizacyjne do chwili utworzenia właściwych organów zamierzano powierzyć KOMENDOM ETAPOWYM utworzonym według wzorów radzieckich. W instrukcji wydanej [ ] dla komendantów etapowych Polskiej Armii na ziemiach polskich oswobodzonych spod okupacji niemieckiej przechowywanej obecnie w zespole SMiU, sprecyzowane zostały zadania komend, które miały regulować stosunki między armią a władzami cywilnymi na obszarze przyfrontowym oraz zająć się poborem rekruta i organizacją etapowego punktu zbornego poborowych (III-368-11, k. 6). Zasadniczo sprawy mobilizacyjne miały spocząć w gestii POWIATOWYCH KOMENT UZUPEŁNIEJŃ (PKU), w składzie których planowano powołać Wojskowe Komisje Ewidencyjno-Poborowe 20. Główny Sztab Formowania opracował etaty powiatowych komend uzupełnień, punktów przesyłkowych i komisji poborowej. Tworzone komórki mobilizacyjne miały charakter tymczasowy. Do chwili utworzenia odpowiednich organów cywilnych mobilizację zarządzało dowództwo armii, ustalając wiek oraz kategorie osób podlegających powołaniu. Jak wynika z rozkazu nr 020 GSF przechowywanego w CAW, w okresie od 26 lipca do 1 sierpnia 1944 r. sformowano: jeden punkt rozdzielczy, sześć komisji poborowych i trzy komendy powiatowe z miejscem postoju w Żytomierzu. (III-368-570, k. 31). Jak wykazują archiwalia powołane komórki organizacyjne nie zdążyły przystąpić do realizacji powierzonych im zadań. Utworzony w ten sposób aparat mobilizacyjny oczekiwał na wyzwolenie ziem polskich, gdzie miał przystąpić do stawianych przed nim zadań. Natomiast Polacy, którzy zamieszkiwali na terenach zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi mobilizowani byli przez RWK i kierowani do batalionów zapasowych utworzonych przy sztabach frontów: w Wilnie 5 batalion, w Białymstoku 6, w Lublinie 7 i w Jarosławiu 8 21. W trzeciej dekadzie lipca 1944 r. Armia Czerwona i jednostki polskie znalazły się na terenach polskich, wyzwalając Białostockie, Lubelskie i Rzeszowskie. Okres ten znamionują intensywne przygotowania do utworzenia władzy ludowej, co też znalazło swoje odbicie w aktach aparatu mobilizacyjnego. Dnia 21 lipca 1944 r. powstaje Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Tegoż właśnie dnia Krajowa sformowano Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP. Por.: Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 117. 20 CAW, III-388-11, k. 3. 140
Rada Narodowa uchwaliła między innymi ustawę o przejęciu zwierzchnictwa nad Armią Polską w ZSRR i scaleniu jej z Armią Ludową w jednolite Wojsko Polskie. Zachowany w zespole akt Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień dokument ten mówi również o powołaniu organu kierowniczego nad wojskiem Naczelnego Dowództwa 22. Powołanie do życia tej instytucji wpłynęło zasadniczo na zmianę systemu mobilizacyjnego. W oparciu o znajdujące się w CAW akta badacz może prześledzić dalszy proces organizacji siły zbrojnej oraz jej organów. I tak np. dnia 8 sierpnia 1944 r. utworzony został Sztab Główny NDWP; rozwiązano też Główny Sztab Formowania Armii Polskiej w ZSRR, tworząc SZEFOSTWO MOBILIZACJI I FORMOWANIA (podległe Sztabowi Głównemu NDWP), na czele którego stanął gen. Bronisław Półturzycki. Przejął on personel Wydziału Ogólno-Organizacyjnego z rozwiązanego Głównego Sztabu Formowania oraz ustalił skład nowej komórki organizacyjnej następująco: Kierownictwo, Sztab, Departament Mobilizacji, Departament Formowania, Wydział Personalny oraz Inspektorat 23. Źródła archiwalne z tego okresu wyraźnie wskazują, że powołanie PKWN pozwoliło uregulować kwestie prawne przebiegu mobilizacji na ziemiach polskich. Od tej chwili była ona przeprowadzana tylko na podstawie odpowiednich aktów prawnych wydanych przez PKWN. Dekrety dotyczące mobilizacji i poboru, powołania odpowiednich władz mobilizacyjnych oraz wszelkie instrukcje i etaty dla tych instytucji przygotowane zostały przez przedstawicielstwo ZSRR przy PKWN, gdyż nowe władze polskie nie miały w zasadzie doświadczeń w tym kierunku. Świadczy o tym liczna korespondencja zachowana w zespole akt Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień. Pierwszy dekret PKWN O częściowej mobilizacji i rejestracji do służby wojskowej ukazał się 15 sierpnia 1944 r. Przeprowadzenie samej mobilizacji powierzono REJONOWYM KOMENDOM UZUPEŁNIEŃ (RKU). Na podstawie tego dekretu, jak wykazują źródła archiwalne, kierownik Resortu Obrony Narodowej w porozumieniu z kierownikiem Resortu Administracji Publicznej w dniu 16 sierp- 21 CAW, III-4-164, k. 82. 22 Dz. URP nr 1, poz. 2, 21.07.1944 r.; Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 106 107. 23 Rozkaz nr 3 z dnia 8.08.1944 r. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 115; W. J u r g i e l e w i c z, op. cit. s. 56 57. Etat SMiF został zatwierdzony 22.08.1944 r. CAW, III-368-67, k. 7. 141
nia 1944 r. wydali zarządzenie o utworzeniu 17 RKU ustalając również ich zasięg terytorialny 24. W aktach z tego okresu znajdujemy również zarządzenia NDWP o utworzeniu RKU a w nich komisji poborowych, instrukcje o działalności komend oraz o powołaniu przy radach narodowych wydziałów wojskowych. Zachował się też rozkaz informacyjny o utworzeniu w Lublinie Szkoły Oficerów Poborowych, zadaniem której było przygotowanie kadr dla mających powstać nowych RKU po wyzwoleniu pozostałych terenów Polski (III-1-303, k. 153). Przygotowanie do nowych zadań wpłynęło na dalszą reorganizację aparatu mobilizacji, o czym informują badacza dalsze źródła archiwalne. Dnia 9 października 1944 r. w oparciu o rozkaz NDWP. Szefostwo Mobilizacji i Formowania przemianowano na SZEFOSTWO MOBILIZACJI I UZUPEŁNIEŃ, a jego szefem został gen. A. Siwicki 25. Jednocześnie wydziały: Personalny, Organizacyjno-Ewidencyjny, Wyszkolenia Bojowego oraz Inspektorat podporządkowano Sztabowi Głównemu WP. Nowa instytucja składała się więc z Szefostwa oraz Oddziałów: Administracyjno- Gospodarczego, Mobilizacji, Formowania i Uzupełnień (III-368-56, k. 61). Akta wytworzone przez samo SMiU pozwalają na zorientowanie się w warunkach i metodach tworzenia zaczątków władzy ludowej na ziemiach wyzwolonych. Pokazują one cały wysiłek władz wojskowych mający na celu ujęcie w zorganizowany system obszarów oraz ludzi zniszczonych okupacją i wojną. Przy ich pomocy badacz może wreszcie wyrobić sobie pogląd o wielkim wkładzie, jaki Naród Polski wniósł w zwycięskie zakończenie wojny nie szczędząc ludzi i środków materialnych. W oparciu o zachowane sprawozdania organów mobilizacyjnych można stwierdzić, że po ogłoszeniu pierwszego dekretu o mobilizacji 15 sierpnia 1944 r. zgłosiło się do działających RKU 5290 oficerów, 25 586 podoficerów i 93 745 szeregowców. Z liczby tej do wojska wcielono 102 552 ludzi. Dodatkowe zarządzenia o mobilizacji wydane przed dniem 31 grudnia 1944 r. podniosły ten stan do 110 210 osób (III-368-280, k. 5). Pomimo wyniszczenia również gospodarka rolna postawiła w tym czasie do dyspozycji wojska wozy, uprząż i 293 568 koni, z których 14 991 pobrano na potrzeby armii (III-368-372, k. 1). Ponadto wieś świadczyła na rzecz wojska także dostawami zboża, ziemniaków i paszy. 24 Sam dekret do wiadomości publicznej podano za pomocą plakatów. Jeden egzemplarz zachował się w zespole akt SMiU (III-368-152, k. 1). O RKU patrz: Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 127 128. 25 Rozkaz NDWP nr 46 z 9.10.1944 r. i etat nr OSG/2. CAW, III-1-300, k. 116; Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 206. 142
Zadania i trudności, z jakimi borykał się wówczas aparat mobilizacyjny najlepiej oddane są w protokóle z odprawy komendantów RKU, która odbyła się w SMiU 12 i 13 października 1944 r. To źródło archiwalne może zainteresować badacza, gdyż w pełni oddaje atmosferę tamtych trudnych dni i zawiera równocześnie ocenę przebiegu mobilizacji dokonaną przez kierownictwo SMiU (III-368-445). Gen. Siwicki, omawiając wyniki mobilizacji uwypuklił czynniki ujemne wpływające na pracę RKU, do których zaliczył m.in.: brak doświadczonej kadry, nieokrzepnięcie władzy cywilnej, działalność podziemia i wrogą postawę dezerterów z WP. Ocenę tę potwierdził pisząc w sprawozdaniu do NDWP, że 20 sierpnia 1944 r. (początek mobilizacji) nie wszystkie RKU mogły przystąpić do pracy, gdyż na wyznaczonych terenach trwały jeszcze walki, a na innych obwieszczenia z dekretem PKWN o mobilizacji były zrywane, lub zaklejane wrogimi odezwami przez organizacje podziemne. Nie obyło się także bez wypadków terroru. Zamordowano komendanta RKU Zamość, w RKU Siedlce zabito sekretarza komisji rejestracyjnej, w Jarosławiu zastrzelono oficera, który zgłosił się do RKU w mundurze. Organizacje podziemne, poza aktami terroru na personel RKU i zgłaszających się niszczyły także ewidencję wojskową w gminach 26. W omówionym protokóle z odprawy komendantów RKU znajdujemy pozytywną ocenę przebiegu mobilizacji, dokonaną przez gen. A. Zawadzkiego, który jednocześnie omówił zadania stojące przed aparatem mobilizacyjnym po wyzwoleniu pozostałej części kraju spod okupacji niemieckiej. W aktach wytworzonych przez SMiU można prześledzić dalszy rozwój administracji wojskowej po przesunięciu się frontu na zachód. Do rzędu interesujących archiwaliów o charakterze organizacyjnym należy rozkaz NDWP nakazujący sformować do 1 kwietnia 1945 r. sześć okręgów wojskowych: warszawski, lubelski, krakowski, łódzki, poznański i pomorski (w Toruniu) 27. Okręgi przejęły wszystkie sprawy związane z przeprowadzaniem rejestracji, mobilizacji ludzi, koni i środków transportowych oraz planowaniem i kierowaniem powołanych ludzi do jednostek wojskowych 28. Zgodnie z uchwałą KRN naczelny dowódca WP rozkazał przystąpić do formowania Ministerstwa Obrony Narodowej, w skład którego wszedł również DEPARTAMENT MOBILIZACJI I UZUPEŁNIEŃ, powstały z działającego do- 26 Por. sprawozdanie z 27.10.1944 r. CAW, III-368-411, k. 9. 27 Rozkaz NDWP nr 23/org. z 1.02.1945 r. CAW, III-368-90, k. 67. 28 Wiele akt do tego zagadnienia w teczce III-368-94. 143
tychczas SMiU 29. Utworzony Departament szefem którego został gen. Siwicki podlegał bezpośrednio pierwszemu wiceministrowi ON, gen. Strażewskiemu. W zespole akt SMiU znajduje się statut tej nowej komórki organizacyjnej. W jego ujęciu Departament był centralnym organem wojskowym MON zajmującym się sprawami uzupełnienia wojska w ludzi i konie oraz zwalnianiem do rezerwy. Jemu podlegały wszystkie RKU w sprawach przygotowania i prowadzenia rejestracji, poboru i mobilizacji. Do zadań Departamentu należało też opracowanie planów prowadzenia poboru, zarządzanie naboru kandydatów do szkół oficerskich (prowadzony przez RKU), kierowanie pracą OW w zakresie poboru i mobilizacji, opracowywanie przepisów i instrukcji o służbie wojskowej 30. Z akt znajdujących się w zespole SMiU wynika, że w końcowym etapie wojny aparat mobilizacyjny znacznie się rozwinął. Ostatecznie organizacja jego przedstawiała się następująco: naczelną instytucją, kierującą całokształtem prac mobilizacyjnych był Departament Mobilizacji i Uzupełnień MON. Zadania w tym zakresie realizował on za pośrednictwem okręgów wojskowych; te z kolei posiadały aparat wykonawczy w postaci rejonowych komend uzupełnień. Źródła archiwalne wykazują, że do 15 maja 1945 r. na terenie Polski zorganizowano już 58 RKU. Z tego w Warszawskim Okręgu Wojskowym 11; w Lubelskim 6; w Krakowskim 17; w Łódzkim 11; w Poznańskim 7; w Pomorskim 6 31. Interesujące dane zawiera sprawozdanie SMiU, z którego wynika, że od chwili powstania do końca wojny RKU zarejestrowały na terenie Polski 1 414 148 osób (roczniki od 1925 do 1885) z czego zmobilizowano do armii 196 520 osób. Ponadto dokonano rejestracji 457 527 koni, z których zakwalifikowano dla potrzeb wojska 227.052 (III-368-297, k. 175). Analiza wielu sprawozdań przechowywanych w zespole SMiU pozwala dokonać oceny wysiłku aparatu mobilizacyjnego, który pracując w ciężkich warunkach potrafił jednak zapewnić jednostkom Wojska Polskiego odpowiednie uzupełnienie w ludzi i środki transportowe. Po zakończeniu działań wojennych aparat ten przystąpił do wcale nie mniej poważnej akcji demobilizacji wojska. W zespole SMiU poza aktami obrazującymi organizację i działalność aparatu mobilizacyjnego można znaleźć nie mniej ciekawą grupę źródeł świadczących 29 Rozkaz organizacyjny NDWP nr 099/org. z 18.04.1945 r.; Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 361. 30 CAW, III-368-l10, k. 498. 144
o krwawej cenie, jaką zapłacił Naród Polski za odniesione zwycięstwo nad Niemcami. Są to przede wszystkim zbiorcze listy imiennych strat bezpowrotnych ludowego Wojska Polskiego. Listy te, wraz z wykazami strat jednostek wojskowych posłużyły jako materiał do opracowania przez Centralne Archiwum Wojskowe imiennego wykazu poległych, zmarłych z ran i chorób oraz zaginionych bez wieści żołnierzy ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945 32. * * * W oparciu o bazę źródłową zasygnalizowano jedynie najważniejsze fazy rozwoju organizacyjnego aparatu odpowiedzialnego za całokształt spraw mobilizacyjnych. Równocześnie zaprezentowane zostały pojedyncze materiały lub ich grupy jednak nie wyczerpujące wszystkich zagadnień, którymi zajmowało się Szefostwo Mobilizacji i Uzupełnień. Szczegółowe badanie zgromadzonych w tym zespole akt może pozwolić na ostateczne opracowanie oraz poznanie pełnej struktury instytucji i jednostek ludowego Wojska Polskiego w początkowej fazie ich organizacji. Ponadto przy pomocy tych archiwaliów staje się możliwe pokazanie ważnej roli władz wojskowych, jaką odegrały one w początkowym okresie organizacji organów administracji państwowej oraz kształtowaniu życia społecznego na danym terenie. 31 Wykaz zorganizowanych RKU CAW, III-368-615, k. 136. 32 CAW wspólnie z Wojskowym Instytutem Historycznym przystąpiło ostatnio do wydania strat drukiem. W materiałach archiwalnych ustalono nazwiska 18 939 poległych i 6740 zaginionych, co stanowi około 96% faktycznie poniesionych strat LWP w okresie wojny. 145