Do najważniejszych metod w zakresie realizacji treści edukacji zdrowotnej zaliczyć można metody aktywizujące. Organizacja zajęć z wykorzystaniem tego typu metod przynosi wiele korzyści w obszarach: planowania, organizowania i oceniani własnej nauki, skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia, przygotowania do publicznych wystąpień, efektywnego współdziałania w zespole i pracy w grupie, budowania więzi międzyludzkich, podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji, rozwiązywania problemów w twórczy sposób, poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się technologią informacyjną, stosowania zdobytej wiedzy w praktyce, rozwijania sprawności umysłowych oraz osobistych zainteresowań, przyswajanie sobie metod i technik negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów społecznych (Brudnik, Muszyńska, Owczarska, 2010, s.5). Równie ważną metodą stosowaną w nowoczesnej edukacji zdrowotnej, jest uczenie się przez doświadczenie. Zakłada ona, że to, czego i w jaki sposób człowiek uczy się, powinno być oparte na jego doświadczeniach, potrzebach i motywacjach. Istotne jest, aby uczący się był w pełni gotowy do uczenia się, otwarty na nowe doświadczenia oraz miał świadomość własnego, aktywnego udziału w całym procesie uczenia się, a nie tylko był biernym słuchaczem (Woynarowska, 2000, s. 437-438). W takim ujęciu metodami wspomagającymi realizację edukacji zdrowotnej są metody aktywizujące. Wśród nich proponuję: Burzę mózgów Mapę mózgu Mapę nieba Konflikt w grupie Dywanik pomysłów Niedokończone zdania Rybi szkielet Otwarte ucho Piramidę priorytetów Drzewko decyzyjne
PMI Kapelusze Metodę przypadków Metaplan Zaproponowane metody umożliwiają uczniowi zaangażowanie się w procesy poznawcze przez rozwiązywanie problemów i ćwiczenia pod kierunkiem nauczyciela. Ponadto pozwalają aktywnie zdobywać wiedzę i przyswajać ją w sposób najbardziej sprzyjający uczeniu się. I tak metoda burzy mózgów może przebiegać w następującej formie: 1.Giełda pomysłów 2.Sesja odroczonej oceny 3.Technika twórczego myślenia polegająca na zapisywaniu skojarzeń na określony temat. Np.: zapisz jak najwięcej skojarzeń ze słowem zdrowie. Zadanie to można wykonywać w parach. Uczeń A Uczeń B zdrowie siła wytrzymałość...tężyzna fizyczna klub sportowy sport Przykładowy model pytań do twórczego myślenia: Jakie zachowania sprzyjają zdrowiu? Po czym rozpoznamy zdrowego człowieka? W jaki sposób możemy ustrzec się choroby? Organizując pracę uczniów w oparciu o mapę mózgu należy pamiętać, że cały zespół pracuje nad poszukiwaniem rozwiązań w kwestii wybranego problemu. To poszukiwanie przybiera formę zabawy w skojarzenia np.: tworzenie w zespołach skojarzeń do pojęcia szczęście. Mapa nieba to metoda umożliwiająca rozpoznanie struktury klasowej, panującej w niej atmosfery pomiędzy poszczególnymi uczniami. Pozwala nauczycielowi ocenić hierarchię grupową i jednostkową, a uczniowi uzewnętrznić swoje relacje z innymi. Konflikt w grupie jako metoda negocjowania i rozwiązywania różnorodnych problemów przebiega wg etapów: 1.Zasygnalizowanie konfliktu. 2.Zebranie różnych opinii na temat konfliktu. 3.Określenie potrzeb, odczuć, intencji wobec kolegi, koleżanki z klasy. 4.Sformułowanie celów: przekształcanie negatywnych odczuć w życzenia.
5.Burza mózgów na temat możliwych rozwiązań połączona z zapisywaniem wszystkich sugestii na plakacie. 6.Znalezienie rozwiązania, które będzie satysfakcjonowało wszystkie strony w klasie. Skuteczną metodą prowadzenia dyskusji na określony temat jest dywanik pomysłów. Uczniowie lub nauczyciel przedstawiają problem, który zapisany zostaje na tablicy. 1. Uczniowie stawiają pytania- zapoznanie z sytuacją problemową. 2. Ustalenie zasad pracy np.: nie krytykuj pomysłów swoich kolegów. 3. Zapisywanie pomysłów w grupach 3-4 osobowych na jednej kartce znajduje się tylko jeden pomysł. 4. Tworzenie dywanika pomysłów: na dużym plakacie uczniowie kolejno przypinają swoje karteczki. 5.Ocena proponowanych rozwiązań (każdy uczeń stawia 1 pkt przy rozwiązaniu najbardziej mu odpowiadającym). 6. Rozwiązaniem jest karteczka-pomysł o największej liczbie punktów. Metoda niedokończonych zdań może być stosowana jako wprowadzenie, bądź podsumowanie lekcji i ma na celu budowanie pozytywnych relacji między członkami klasy. Może pełnić funkcję zbierania informacji na temat wybrany przez uczniów, bądź nauczyciela. W swej zabawowej formie stanowi element podnoszący atrakcyjność zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej. Nauczyciel wychowania fizycznego może korzystać z gotowych rozwiązań niedokończonych zdań, które odnajdzie w książce Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Do realizacji celów edukacji zdrowotnej można wykorzystać następujące: Zdrowie jest dla mnie Cieszę się, kiedy Najbardziej podoba mi się we mnie moja Za pomocą metody rybiego szkieletu można rozwiązywać problemy dotyczące zagadnień zdrowia fizycznego i psychicznego. I tak głowę, czyli główny problem stanowić mogą choroby cywilizacyjne. Zadaniem uczniów jest przypisanie do poszczególnych rozgałęzień szkieletu (ości) wszystkich skojarzeń na temat chorób cywilizacyjnych np.: otyłość, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, udar mózgu, depresja itp.
Rysunek 1. Rybi szkielet Kolejną metodą aktywizującą uczniów jest metoda otwarte ucho, która umożliwia wypowiedzi uczniów bez wyrażania opinii o innych. Podobnie jak metoda sześciu kapeluszy stanowi filar dyskusji bez walki na argumenty. Wymianę zdań można rozpocząć od rundki na temat zaproponowany przez nauczyciela, bądź ucznia. Przykładowo można wykorzystać następujące zdania: Odchudzanie, czy to mój problem? Zdrowie w pigułce, czy pigułka na zdrowie. Bez białka nie ma ciałka. Tłuszczom z umiarem, nie pozwalaj zarządzać swym ciałem. Palisz i płacisz, a zdrowie tracisz. Moje marzenia kulinarne. Metodą wspomagającą do metody otwarte ucho może być piramida priorytetów. Stosujemy ją w dwóch przypadkach: jako sposób zaprezentowania dokonywanych wyborów lub jako efekt pracy zespołu, utrwalający wiedzę na określony temat. Przykładową tematykę do sposobu zbierania pomysłów może być: znaczenie aktywności fizycznej w życiu człowieka, najważniejsze składniki codziennej diety, piramida żywienia a moja aktywność fizyczna, wyrażanie emocji sposobem na akceptację itp. Edukacja zdrowotna, zwłaszcza w obszarze umiejętności życiowych, ma być podstawą dokonywania samodzielnych wyborów i odpowiedzialności za nie. Odpowiednią do realizacji tego celu metodą jest drzewko decyzyjne. Zawiera ona podstawowe elementy procesu podejmowania decyzji i rozwija umiejętność określania pozytywnych i negatywnych skutków każdej możliwości ze względu na stawiane cele. Metoda analizy, ucząca myślenia PMI (plusy, minusy, interesujące) pozwala na rozwiązywanie problemów z zastosowaniem krótkich historyjek, opowiadań itp. Realizując treści edukacji zdrowotnej można wykorzystywać fragmenty literatury z zakresu kultury fizycznej. Przykładowo w obszarze tematycznym dbałość o ciało, bezpieczeństwo, choroby, pobudzającym do dyskusji może być fragment książki A. Pawłuckiego: Gdzieś w fitness klubie, do południa znajdujemy ćwiczącego osiłka, który systematycznie wzmacnia i
pomnaża zdrowie. Kiedy noc zapada, silny i sprawny człowiek, ze swoim ciałem, jako narzędziem zła, wyrządza komuś zło (Olsztyn 2002, s. 25). Do analizy tego problemu można wykorzystać tabelę oraz formę pracę w grupach. Na zakończenie powinno nastąpić podsumowanie pracy i wspólne rozwiązane problemu. Schemat pracy w oparciu o metodę PMI: P(+) M(-) I (efekt) Metoda sześciu kapeluszy biały, czerwony, czarny, żółty, zielony, niebieski- jest stosowana po to, by ustawić uczestników dyskusji tak, by wszyscy patrzyli w jednym momencie w tę samą stronę (Bono, 2009, s.95). Kapelusze stanowią rodzaj metafory, a praktyczne rozwiązania, to kreatywność nauczyciela i jego uczniów. Mogą to być karteczki w sześciu kolorach, jak również symbolicznie używane kolory przy rozwiązywaniu konkretnego problemu. I tak kolor biały symbolizuje zbieranie informacji na dany temat. Pomocne są tu pytania: Co wiem? O czym powinienem się dowiedzieć? Jakie pytanie mogę zadać itp. Kolor czerwony oznacza uczucia i emocje. Jest to, więc moment, w którym dopuszczalne jest wyrażanie swoich odczuć na dany temat, np.: Nie podoba mi się ten pomysł. Czarny kapelusz to podstawa krytycznego myślenia, to moment oceny sytuacji, problemu, czy też zwrócenia uwagi na istotne elementy np.: Czy ten pomysł jest rozważny? Używając żółty kapelusz poddajemy szacowaniu korzyści i straty wynikające z realizacji danego zadania, i tak isotnym pytaniem jest tu: dlaczego? Zielony kapelusz to wszystkie pomysły rozwiązania danego problemu. Najważniejszym w toku myślenia równoległego jest niebieski kapelusz, pełniący rolę porządkującego wszystkie jego etapy, jak również podsumowującego kolejność myślenia. Metoda sześciu kapeluszy w edukacji zdrowotnej może stanowić o atrakcyjności zajęć, gdyż z całą pewnością jej atutem jest uzewnętrznianie myśli w toku autentycznego przeżywania i działania. Istotą metody przypadków jest analiza i dyskusja na temat sytuacji, zdarzenia przedstawionego przez ucznia lub nauczyciela w formie pisemnej. Można w tym celu wykorzystywać nagranie wywiadu z osobami ze świata sportu, wycinki z gazet, fragmenty filmów. Tematem do dyskusji może być biografia znanego sportowca, droga jego kariery sportowej, szczegóły na temat jego diety, trybu życia itp. Propozycję opisu i analizy przypadku można odnaleźć na gruncie pedagogiki empirycznej w postaci następującego planu działania: - diagnoza z opisem stanu rzeczy,
- próba wyjaśnienia przyczyn i warunków istniejącego stanu rzeczy, - prognoza i przewidywanie, - znalezienie sposobów rozwiązania problemu (por. Gnitecki, 1993, s.179). Ostatnią proponowaną przeze mnie metodą aktywizującą jest metaplan. Zajęcia z zastosowaniem tej metody, to prowadzenie dyskusji w grupach i tworzenie plakatu metaplanu. Tok lekcji edukacji zdrowotnej może przebiegać według kolejnych etapów: 1.Przykładowa tematyka zagrożenia związane z uprawianiem niektórych dyscyplin sportowych. 2. Postawienie pytania co należy zmienić w dziedzinie sportu? 3. Analiza sytuacji jak jest? Jak powinno być? Dlaczego nie jest tak, jak być powinno? 4. Ustalenie wspólnych wniosków. Nauczyciele wychowania fizycznego w realizacji programu nauczania mają prawo do swobody stosowania takich metod nauczania i wychowania, jakie uważają za najwłaściwsze spośród uznanych przez współczesne nauki pedagogiczne. Ale żeby dokonywać wyboru, trzeba najpierw posiadać wiedzę, w czym wybierać mogę. Wykonywanie zadań na rzecz edukacji zdrowotnej to także samodzielna praca nauczyciela polegająca na usprawnieniu procesu dydaktyczno wychowawczego z wykorzystaniem podstaw nauczania programowanego. Teoretyczne podstawy nowej koncepcji nauczania opracował i przedstawił na konferencji w 1954 roku amerykański psycholog B.Skinner, dający tym samym impuls do intensywnego rozwoju nauczania programowanego na całym świecie. Nauczanie to jest metodą wielofunkcyjną, może być stosowane do przekazywania nowych informacji, kształtowania umiejętności i ich utrwalania oraz kontroli i oceny postępów w nauce. Nauczanie programowane utożsamiane z nową technologią kształcenia obejmuje swoim zasięgiem wszystkie elementy systemu dydaktycznego. W związku z założoną problematyką trudno jest jednoznacznie określić istotę nauczania programowanego. Najprostsza forma nauczania programowanego to forma liniowa. Do najważniejszych zasad nauczania programowanego w układzie liniowym należą: zasada małych kroków, zasada natychmiastowego potwierdzenia odpowiedzi, zasada indywidualizacji tempa uczenia się, zasada stopniowania trudności, zasada zróżnicowanego utrwalania wiadomości, zasada ujednoliconego toku uczenia się instrumentalnego (Bereźnicki, 2007, s.284).
Tabela 3. Karta programowanego nauczania-uczenia się dla ucznia obejmująca obszar tematyczny: zdrowie i dbałość o zdrowie Drogi Uczniu! Postaraj się zapamiętać podstawowe zasady związane z aktywnością fizyczną. Aby aktywność ruchowa przynosiła odpowiednie powinna być.., ćwiczenia Efekty wykonywane przez określony. Aktywność systematyczna aktywność odpowiednią. Zalecana dla dzieci i młodzieży minimalna dawka czas intensywnością ruchu to... realizowana tak, aby... i. były przyspieszone. 1 godzina Aby rozwijać swoją, należy bicie serca. czas trwania ćwiczeń oddech Sprawność fizyczna jest. Twojego wydolność..,prawidłowego funkcjonowania,. I mięśni. Daje Ci poczucie własnej., talentu, który powinieneś systematycznie rozwijać. Bądź wytrwały! zwiększać oznaką zdrowia serca, płuc wartości Źródło: Ostrowska M., Edukacja zdrowotna w praktyce (w:) Edukacja zdrowotna w wychowaniu fizycznym. Realizacja podstawy programowej, red. A. Kostencka, M. Śmiglewska, M. Szark-Eckardt, Oficyna Wydawnicza Mirosław Wrocławski, Bydgoszcz 2012, s. 54