Prof. dr hab. Andrzej Piotr Wiatrak Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Zakład Organizacji i Metod Pracy Kierowniczej PRZYGOTOWANIE PRAC NAUKOWYCH ZASADY I WYMAGANIA* Prezentowane opracowanie poświęcone jest przygotowaniu prac naukowych oraz reguł i wymagań związanych z organizacją i przygotowaniem badań naukowych. Zwrócono uwagę przede wszystkim na metodyczne podejście do badań, umożliwiające poznanie analizowanej rzeczywistości oraz jej zaprezentowanie w postaci tekstu naukowego (np. pracy promocyjnej). Analizowano przy tym następujące zagadnienia: praca twórcza a praca naukowa, etapy badań i przygotowania pracy naukowej oraz prace promocyjne i ich istota. Opracowanie to jest wprowadzeniem do omawianej problematyki, opartym na literaturze przedmiotu i własnych przemyśleniach autora oraz przedstawionym w syntetycznej formie. 1. Praca twórcza a praca naukowa Twórczością nazywa się realizowane działania, które mają na celu otrzymanie wytworów oryginalnych (nowych) i użytecznych. Twórcze jest to co nowe i użyteczne, przy czym zmienia się charakter tej użyteczności w czasie i jest on zwykle zróżnicowany w odniesieniu do różnych grup (głównie ze względu na poziom rozwoju lub ze względu na potrzeby i stopień ich zaspokojenia). Ludzie poszukują rzeczy nowych dla realizacji własnych celów, lepszej możliwości ich zaspokojenia, zmniejszenia uciążliwości pracy i życia oraz ze względu na ciekawość oraz dążenia do poznania rzeczy nowych i nieznanych. W tym celu podejmują działania (np. badania), pozwalające poznać rzeczy nowe i pozytywnie rozwiązać je. Dążenie do poznania jest źródłem niepokoju i szukania odpowiedzi, a wraz z tym podstawą dociekań i pracy naukowej. Uzyskanie odpowiedzi na postawione pytania wymaga wysiłku i aktywności badacza, ale to łączy się z jego aktywnością, myśleniem i pracą o charakterze twórczym. * Zagadnienia prezentowane w niniejszym tekście były już omawiane w pracach: Zasady przygotowania prac dyplomowych. Zarządzanie i Edukacja 2000, nr 1, s. 91-112. Przygotowanie prac naukowych zasady i wymagania. [w:] Zarządzanie małymi i średnimi przedsiębiorstwami. AP, Siedlce 2000, s. 48-57.
Proces twórczy zwykle obejmuje następujące fazy 1 : preparacja (przygotowanie), inkubacja (wylęganie się pomysłu), olśnienie (narodziny pomysłu), weryfikacja (sprawdzenie, kontrola i określenie rozwiązania). Praca naukowa należy do prac twórczych, której istota sprowadza się określenia istnienia lub braku związków między badanymi zjawiskami, rzeczami lub ich częściami oraz ukazania charakteru tego związku (np. dodatniego między badanymi cechami lub też zmieniającego się w określonym przedziale). W związku z tym badacz powinien dobrze poznać badane zjawisko oraz dobrać zbiorowość ukazującą jego istotę i odzwierciedlającą rzeczywistość, w której występuje. Oznacza to konieczność przygotowania się do badań oraz posiadania umiejętności myślenia, wyobraźni, zdolności analizowania i syntezy (por. tab. 1). Tabela 1. Procesy poznawcze oraz praktyczne funkcje wiedzy Typowe procesy poznawcze 1. Wyróżnianie cech indentyfikacyjnych: czym są badane przedmioty. 2. Wyróżnienie cech użytkowych: czemu dany przedmiot może służyć. 3. Określenie relacji między przedmiotami. 4. Określanie diagnostycznych cech rzeczy i zjawisk oraz wykrywanie związków przyczynowych. Praktyczne funkcje wiedzy 1. Ułatwianie rozpoznawania przedmiotów i ich klasyfikacji. 2. Wskazywanie rodzajów zastosowania lub wykorzystania przedmiotu. 3. Dostarczanie kryteriów do klasyfikacji przedmiotów. 4. Wskazywanie, jak wykorzystać zasoby i warunki, jakie środki i działania stosować do osiągania celów. Źródło: Stachak S., 1997: Wstęp do metodologii badań ekonomicznych, Wyd. KiW, Warszawa; 47. Praca naukowa jest pracą twórczą, przy ma swoją specyfikę i od innych rodzajów pracy twórczej (np. artystycznej) odróżnia ją to, że umożliwia 2 : poznać dotychczas nie znane części rzeczywistości lub ich układów; konstruować pojęcia lub wzory oparte na istniejącej rzeczywistości; tworzyć nowe metody badawcze 1 Griffin R. W., 1996: Podstawy zarządzania organizacjami. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa; 655. 2 Pieter J., 1975: Zarys metodologii pracy naukowej. Wyd. PWN, Warszawa; 6-7. 2
Poznanie rzeczywistości zależy zarówno od jej złożoności i nieokreśloności, jak i od badacza, a zwłaszcza jego przygotowania, znajomości badanej zbiorowości i analizowanej problematyki oraz podejścia do poszukiwania rzeczy nowych lub nie w pełni znanych. Chodzi tutaj przede wszystkim o uwzględnienie i respektowanie następujących elementów (cech), które charakteryzują badania i pracę naukowo-badawczą 3 : ściśle określony obszar badaczy, temat, cele i tezę pracy; ściśle zdefiniowane specjalistyczne pojęcia stosowane w pracy; oparcie na aktualnym stanie wiedzy w zakresie tematu pracy; ściśle zdefiniowane prezentowane stwierdzenia, dowody i opinie, wykorzystanie w badaniach nowoczesnych metod i modeli; oryginalne rozwiązanie przez autora zagadnienia naukowego, przedstawienie treści w sposób zwięzły, klarowny i przejrzysty. Wymienione cechy charakteryzują istotę pracy naukowej, która dotyczy określonej dziedziny wiedzy i wymaga jej znajomości, aby nie zajmować się zagadnieniami znanymi i wyjaśnionymi. Oznacza to konieczność przygotowania się do badań, określenia badanej problematyki i wykorzystania dotychczasowego dorobku naukowego, aby nie błądzić i nie zajmować się rzeczami będącymi na pograniczu analizowanej problematyki. Wymaga to zaplanowania przebiegu procesu badawczego, zakreślenia pola badawczego, zdefiniowania stosowanych pojęć itp., a następnie krok po kroku postępowania zgodnie z przyjętym harmonogramem badań. Planowanie badań jest również wskazane ze względu na czas i koszt ich realizacji. Postępowanie badawcze przebiega według określonej metody (metod), które wybieramy do badania i według nich wykonujemy poszczególne czynności badawcze. Metoda jest to ogół reguł świadomie i konsekwentnie stosowanych przy badaniu rzeczywistości, wyznaczający sposób postępowania i wyboru zespołu czynników i środków, które będą zmierzały do osiągnięcia badanego celu 4. Reguły te charakteryzują się koncepcyjnym powiązaniem ze sobą i warunkują wzajemnie czynności badawcze, tj. między założeniami teoretycznymi, sposobem doboru zbiorowości próbnej, rodzajem źródeł i ich gromadzenia oraz ich analizy. Metody naukowe są strukturami działań racjonalnych badania rzeczywistości, 3 Wesołowski J. W., 1996: Metodologia badań w dziedzinie nauk o zarządzaniu. Wyd. Wyższej Szkoły Handlowej, Warszawa; 13-16. 3
o ustalonych po sobie czynnościach oraz sprawdzonymi i świadomie stosowanymi. Charakteryzują się one następującymi cechami 5 : precyzja obserwacji przedmiotów, zdarzeń, pozwalających uzyskać identyczne (podobne) wyniki przez dowolnego badacza; pewność i ważność dochodzenia do prawdy lub do uzyskania obiektywnego obrazu rzeczywistości; poprawność rozumowania, pozwalająca na eliminację złudzeń lub zafałszowań subiektywnych błędów logicznych. Podkreślić przy tym należy, że metody są dobierane do badanej problematyki i problemów badawczych. Problem stanowi bowiem wyznacznik metody, która jest jego funkcją. 2. Etapy badań i przygotowania pracy naukowej Realizacja badań obejmuje różnorodne czynności, które ze względu na realizację celu badania wymagają wcześniejszego ich zaplanowania. Tak samo oszczędność czasu i nakładów wymaga o czym była już mowa przygotowania badań i postępowania według określonego harmonogramu. Wynika to z istoty poznania naukowego (tab. 2), które wymaga przestrzegania pewnych reguł i postępowania metodycznego. Tabela 2. Różnice między poznaniem naukowym a nienaukowym Poznanie nienaukowe 1. Jest poznaniem okazjonalnym i niemetodycznym. 2. Odbywa się w warunkach niesprzyjających ścisłej i pewnej wiedzy. 3. Jest powierzchownie ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy. 4. Jest bezinstrumentalne. 5. Jest dokonywane za pomocą potocznych pojęć. 6. Jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci. Źródło: Stachak S., 1997: Wstęp do metodologii, wyd. cyt.; 28. Poznanie naukowe 1. Jest podporządkowane złożonemu celowi i metodyczne. 2. Odbywa się w warunkach sprzyjających ścisłej i pewnej wiedzy. 3. Zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych zjawisk i cech rzeczy. 4. Jest instrumentalne. 5. Jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć. 6. Jego wyniki są kumulowane w formie pisemnej. Najogólniej ujmując realizacja tematu badawczego obejmuje następujące czynności 6 : 4 Por. Kotarbiński T., 1982: Traktat o dobrej robocie. Ossolineum, Wrocław; 79. 5 Pieter J., 1975: Zarys metodologii, cyt. wyd.; 69-103. 4
1. Przygotowanie badań właściwych; 2. Zebranie wiedzy faktualnej; 3. Opracowanie wiedzy faktualnej; 4. Interpretacja wyników badań; 5. Sprawdzenie dokonanych uogólnień; 6. Zredagowanie tekstu naukowego. Przygotowanie badań ekonomicznych obejmuje szereg czynności wstępnych, które związane są z poszukiwaniem problemu badawczego, ustalaniem celów badań i hipotez badawczych, określeniem zbiorowości badawczej, rodzaju badań i doboru wskaźników, które mają być użyte w procesie badawczym. Ten etap przebiega w następujących fazach: Sformułowanie problemu naukowego: zadawanie pytań ogólnych i szczegółowych; ustalenie problemu i celu badań; krytyka problemu w świetle literatury przedmiotu; ustalenie hipotez badawczych; ustalenie wstępne stosowanej terminologii; Konceptualizacja badań: ustalenie zarysu badań; ustalenie rodzaju badań, np.: monografia, eksperyment, sondaż, ankieta itp.; wybór obiektów do badań; Analiza literatury związanej z tematem badawczym; Operacjonalizacja badań: ustalenie szczegółowe pojęć, wskaźników, relacji itp.; wybór albo opracowanie metod badawczych. Problem jest to poważne zagadnienia wymagające rozwiązania, gdy istniejąca sytuacja jest trudna, nowa lub nieokreślona. Taka sytuacja (nazywana problemową) powoduje, że przynajmniej jeden z jego elementów struktury jest niepełny, tj. cel do którego zmierza podmiot oraz istniejące dane i informacje. Z kolei problem naukowy jest zagadnieniem 6 Brzeziński J., 1984: Elementy metodologii badań psychologicznych. Wyd. PWN, Warszawa; 10-17; Stachak S., 1997: Wstęp do metodologii, wyd. cyt.; 87-124 oraz Turowski J., 1995: Socjologia wsi i rolnictwa. Wyd. Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin; 14-18. 5
wymagającym rozwiązania, wynikającym z nie rozpoznania istniejącej rzeczywistości i będącym odzwierciedleniem niedostatków w danej nauce; powstaje on w przypadku 7 : braku odpowiedzi na pytania wynikające z aktualnego stanu wiedzy, błędów w odpowiedziach na postawione pytania. Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie 8. Poszukiwanie odpowiedzi na niedostatki dotychczasowych wyników badań naukowych jest ustaleniem problematyki badawczej i określeniem pojemności problemu. Pamiętać jednakże należy, że wybór ten powinien opierać się na określonych przesłankach (np. w badaniach ekonomicznych przesłanką taką może być umożliwienie zrozumienia zjawisk ekonomicznych). Oznacza to, że nie każde pytanie naukowe staje się problemem, ale tylko takie, które jest nieznane i odpowiedź na nie jest użyteczna i potrzebna. W związku z tym ustawienie problemu polega na pokazaniu ważności problemu, na wskazaniu na rozmiar i charakter powiązań z innymi problemami oraz na wykazaniu, że to jest problem. Kwalifikowanie problemów do badań powinno wynikać z kilku przesłanek, które poza ich użytecznością, powinny uwzględniać ich realność i możliwość sprawdzenia. Wybieramy bowiem do badań problemy, które są 9 : ważne teoretycznie, ważne dla praktyki, prawidłowo sformułowane, empirycznie sprawdzalne, realne. Zakres badanej problematyki jest zróżnicowany w zależności od rodzaju problemu (ogólne i szczegółowe, czy też teoretyczne i praktyczne) oraz badanej zbiorowości. Przystępując bowiem do badań należy określić ten zakres, zwracając uwagę na trzy jego wymiary: przedmiot badań oraz okres i obszar badania. Problem naukowy to potencjalny cel badań. Celem badań staje się on dopiero wtedy, gdy zostanie tematem wybranym albo wybranym do badań 10. Celem jest to do czego się dąży i chce osiągnąć. W pracy nauko- 7 Pieter J., 1975: Zarys metodologii, cyt. wyd.; 35-36. 8 Nowak S., 1970: Metodologia badań socjologicznych. Warszawa; 214. 9 Stachak S., 1977: Wstęp do metodologii, cyt. wyd.; 111-116 10 Tamże; 108. 6
wej cel wynika z przyjętych założeń i hipotez badawczych. Każdy bowiem problem oparty jest na założeniach 11 : 0 na tym co w danej wiedzy wiadomo i co się analizuje (osiągnięcia nauki i praktyki); 0 na tym, co w danej sprawie się przypuszcza (hipotezy). Założenie jest tezą stanowiąca podstawę i punkt wyjścia dalszych wywodów, główną myślą oraz zasadą postępowania w procesie badawczym. W pracy naukowej najczęściej przyjmujemy kilka założeń, które wspólnie stanowią ogólny zarys i wytyczne, według których sporządzany plan i harmonogram przebiegu badań naukowych oraz sposób ich realizacji. Z kolei hipoteza jest założeniem opartym na prawdopodobieństwie, wymagającym sprawdzenia w celu odkrycia nieznanych lub częściowo znanych zjawisk i praw. Sposoby budowania hipotez roboczych: 0. Pogląd intuicyjny; 1. Stosowanie analogii (wymaga wiedzy); 2. Logiczne tłumaczenie faktów; 3. Oparcie hipotezy na podstawie związków zależności (przyczynowe, funkcjonalne, strukturalne); 4. Tworzenie lub ustalanie modeli lub ideałów; 5. Tworzenie hipotez alternatywnych. Formułowanie hipotez roboczych jest ważnym etapem procesu badawczego, pozwalającego na sformułowanie występowania określonych związków w badanej rzeczywistości i ich przyczyn. Hipoteza jest przypuszczeniem, które może okazać się niewłaściwe. W związku z tym mówimy o weryfikacji lub falsyfikacji hipotez, tj. odpowiednio o ich potwierdzeniu lub też nie potwierdzeniu. Sformułowanie problemu naukowego jest pierwszym etapem badań, który wymaga ich konceptualizacji (tzn. określenie sposobu ich przebiegu, zbiorowości próbnej, rodzaju badań itp.), a następnie operacjonalizacji określającej badane relacje i wskaźniki oraz wykorzystywane metody i narzędzia badawcze. Przygotowanie badań wymaga znajomości literatury przedmiotu i doświadczeń z praktyki, aby nie odkrywać rzeczy znanych i nie szukać stwierdzonych już zależności. W związku z tym literaturę przedmiotu należy poznać, aby mieć jasny pogląd na dotychczasowe wyniki badań. Nie zawsze badacz musi w pełni wykorzystać dotychczasowe wyniki, gdyż może w nich dostrzec błędy badawcze lub 11 Pieter J., 1975: Zarys metodologii, cyt. wyd.; 58. 7
też stosowanie niewłaściwych metod. Do literatury przedmiotu trzeba umieć się krytycznie ustosunkować, ale to wymaga wiedzy i dobrego przygotowania. Przebieg procesu badawczego można określić następująco: Problem Metoda Badania Wyniki badań Zebranie wiedzy faktualnej obejmuje fazę organizowania i gromadzenia źródeł, na których będzie oparta dana praca. Merytoryczne czynności naukowo-badawcze zaczynają się od gromadzenia materiału źródłowego, gdyż punktem wyjścia każdego rodzaju badań są fakty naukowe, który stanowią materiał będący wynikiem obserwacji. Materiał ten ze względu na pochodzenie można podzielić na 12 : pierwotny (wywołany) wynikający z bezpośredniego udziału badacza w ich gromadzeniu (np. spostrzeżenia, obserwacje, próby, eksperymenty, doświadczenia, wywiady, ankiety itp.); wtórny (istniejący) będący wynikiem działalności innych osób (takie jak: materiały statystyczne i archiwalne, protokoły, wyniki badań ankietowych, literatura przedmiotu i opracowania bibliograficzne itp.). Opracowanie wiedzy faktualnej obejmuje prace związane z przygotowaniem zebranych danych do odpowiedzi na postawiony cel badawczy i podporządkowaniu ich tematowi pracy. Ponadto należy ocenić wartość danych z punktu widzenia ich przydatności w wyjaśnianiu przyjętych problemów badawczych. Opracowanie zebranych materiałów wraz z oceną ich przydatności obejmuje następujące czynności 13 : porządkowanie, selekcja i eliminacja, klasyfikacja i segregacja, grupowanie, analiza (w tym analiza statystyczna), synteza. Czynności te mają za zadanie uporządkowanie zebranych danych, w celu ich przygotowania do analizy, która jest centralną częścią badania, gdyż przytaczamy w niej dane potwierdzające hipotezy lub też im przeczące i wskazujące na inne hipotezy niż przewidy- 12 Por. Mendel T., 1999: Metodyka pisania prac doktorskich. Wyd. AE, Poznań; 37-40 oraz Pytkowski W., 1985: Organizacja badań i ocena prac naukowych. Warszawa; 72-102. 13 Por. Pytkowski W., 1985: Organizacja badań, wyd. cyt.;103-141. 8
wane w toku planowania i przygotowania badań 14. Jeśli badanie zakłada analizę statystyczną, to wówczas należy przeprowadzić tabularyzację danych w celu ustalenia przebiegu danego zjawiska i zależności między zmiennymi oraz ustalić rozkłady cech. Na podstawie analizy można przygotować syntezę wyników, która umożliwia przejście do następnego etapu interpretacji wyników badań. Ten etap polega na stwierdzeniu na podstawie wiedzy faktualnej (wyników badań empirycznych, danych wtórnych i literatury przedmiotu) występujących związków zależności, porównanie ich z dotychczasowymi wynikami i rzeczywistością oraz krytyczne ustosunkowanie się do przebiegu własnych badań. Na tej podstawie przystępuje się do sformułowania uogólnień i prognoz oraz tworzenia koncepcji, czy też teorii w badanej problematyce. Interpretacja jest teoretycznym wyjaśnieniem ustaleń uzyskanych w badaniu i odpowiedzią czym dane zjawisko było spowodowane i jakie jest jego znaczenie. Interpretacja szczegółowa polega na umiejętności wyjaśniania: tablic, wykresów, liczb, wniosków, tez i hipotez. Fakty bez interpretacji są martwe, dopiero ona, nawiązując do całokształtu wiedzy, nadaje im barwy życia 15. Prawidłowa interpretacja wymaga 16 : dysponowania faktami, znajomości ogólnych teorii dotyczących danego problemu, umiejętności uzasadniania, sformułowania logicznego wniosku z teorii i znanych faktów. Na podstawie interpretacji jest z kolei możliwe tworzenie uogólnień, które można zestawiać w modele, będące wynikiem badanej rzeczywistości i odwzorujące ją, wraz z czynnikami kształtującymi i powiązaniami między nimi. Interpretacja wyników badań wymaga sprawdzenia dokonanych uogólnień, a zwłaszcza czy zostało zastosowane prawidłowe podejście do badania (sformułowanie problemu oraz metody zbierania i przetwarzania wiedzy faktualnej), czy w związku z tym wyniki badań są prawdziwe oraz czy nie wymagają one uzupełnień. Jeśli można odpowiedzieć pozytywnie na postawione pytania, to wówczas przystępujemy do zredagowania tekstu naukowego. W tym etapie należy 14 Turowski J., 1995: Socjologia wsi, wyd. cyt.; 15. 15 Mendel T., 1999: Metodyka pisania prac, wyd. cyt.; 46. 16 Tamże. 9
uwzględnić zarówno wymogi pisarstwa naukowego, jak i zasady gramatyczno-literackie 17. Oznacza to konieczność zaprezentowania problematyki badawczej, celów badań, przyjętych metod badawczych i sposobu formułowania wyników badań. Wymaga to znajomości pojęć naukowych i danej dziedziny, tak aby język pracy był fachowy i odnosił się do badanej problematyki. Jednocześnie język pracy powinien być prosty, umożliwiający jasność i klarowność wywodów oraz ich komunikatywność, ale nie kosztem logiki. Ponadto uwzględnić należy również zachowanie reguł gramatyki i ortografii. Przygotowując pracę należy przestrzegać m.in. następujących zasad jej pisania 18 : logiki (ścisłości wypowiedzi, powiązania zmiennych oraz ich uporządkowania); abstrakcyjności; dostatecznego uzasadnienia twierdzeń; oszczędności słowa; obiektywizmu. Przestrzeganie tych zasad pozwoli przygotować pracę, która zapewni jej zrozumienie nie tylko fachowcom, ale również pozwoli na upowszechnienie wyników badań w społeczeństwie. Ważne są tutaj względy logiczne, znajomość problematyki badawczej, opanowanie metody naukowej oraz obiektywizm badacza. 3. Prace promocyjne i ich istota Celem pracy naukowej jest o czym już pisałem dążenie do wykrycia reguł lub praw rządzących danym zjawiskiem w oparciu o przygotowane badania i zastosowane metody badawcze. W związku z tym materiał badawczy powinien być obiektywnie dobrany, przeselekcjonowany i uporządkowany, a poprawność przyjętej metody naukowo uzasadniona. Rozwiązanie każdego problemu naukowego musi opierać się na logicznym wywodzie, jasnym wykładzie i głęboko przemyślanej interpretacji uzyskanych wyników 19. Opracowaniem wyników pracy badawczej łączy się z jej redagowaniem i przedstawieniem w postaci maszynopisu, artykułu, książki itp. 17 Pieter J., 1975: Zarys metodologii, cyt. wyd.; 174-200 oraz Wójcik K., 1998: Piszę pracę magisterską. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa; 92-99. 18 Tamże. 19 Pytkowski W., 1985: Organizacja badań, wyd. cyt.; 266. 10
Prace naukowe dzielimy na promocyjne i poznawcze. Do prac promocyjnych zalicza się prace licencjackie, magisterskie, doktorskie i habilitacyjne, które są podstawą klasyfikowania ich autorów na podstawie wykazania się wiedzą i umiejętnościami metodycznymi. Wymagania wobec autorów prac promocyjnych są zróżnicowane w zależności ich rodzaju (największe przy pracy habilitacyjnej), ale podstawy ich przygotowania są podobne. Praca promocyjna ma wykazać zdolność autora do obserwowania i analizowania otaczających go zjawisk oraz dostrzegania prawidłowości z nimi związanych, nauczyć posługiwania się zdobytą wiedzą i samodzielnego jej poszerzania, a także dowieść opanowania przez autora podstawowego zasobu wiedzy o metodach badawczych i pracy naukowej oraz wdrożyć go do prawidłowego rozumowania i jasnego przedstawiania swoich myśli i wywodów na piśmie. Od pracy promocyjnej zwłaszcza doktorskiej i habilitacyjnej wymaga się dokładnej dokumentacji, gdyż jej zadaniem jest nie tyle uzyskanie wyników, ale umożliwienie prześledzenia i zweryfikowania poprawności biegu myśli, sposobu gromadzenia materiałów oraz stosowanych metod i interpretacji wyników, w celu sprawdzenia umiejętności autora odnośnie jej prawidłowego sposobu rozumowania, uzasadniania doboru materiałów, metod i literatury wraz z ich retrospektywnym i krytycznym przeglądem 20. Zapewnienie przedstawionych wymagań zależy od zasad przygotowania badania naukowego i sposobu podejścia do niego, o czym pisałem w poprzednich punktach pracy. Przestrzeganie tych zasad pozwoli przygotować pracę promocyjną zgodnie z wymogami prac naukowych oraz ograniczyć występowanie błędów badawczych i interpretacyjnych. Typowy układ pracy promocyjnej można przedstawić następująco: 0. Wstęp lub zagadnienia wstępne (3-8 stron) uzasadnienie zajęcia się danym problemem, cele pracy, metodyka badań, materiał źródłowy oraz zakres pracy, ogólna charakterystyka treści; 1. Rozdział teoretyczny ogólny (10-15 stron) wyjaśnienie podstawowych pojęć, założenia teorii, prezentacja teorii itp. (w świetle literatury przedmiotu); 2. Rozdział teoretyczny uszczegóławiający (15-20 stron) prezentacja poglądów wielu autorów, polemiki i uogólnienia (na podstawie literatury przedmiotu); 20 Tamże; 267. 11
3. Rozdział empiryczny ogólny (10-15 stron) charakterystyka firmy i sposoby jej działania; 4. Rozdział empiryczny uszczegóławiający (15-25 stron) zawiera wyniki badań, ich omówienie, krytykę, propozycje (czasami może być to dwa rozdziały, jeśli tak wynika z materiału badawczego); 5. Zakończenie (2-3 stron) Bibliografia (co najmniej 25 pozycji) Spis tabel i rysunków Aneks (w którym są np. załączniki, jak np. wzór kwestionariusza ankiety). Przedstawiony układ pracy jest typowy dla nauk ekonomicznych, ale należy zwrócić uwagę, że powinien on być dostosowany do zakresu pracy, problematyki badawczej, wyników badań itp. Często niektóre rozdziały są łączone (np. rozdział teoretyczny ogólny i uszczegóławiający w jeden; przy zajmowaniu się przedsiębiorczością może to być: Przedsiębiorczość w świetle literatury przedmiotu ) lub też dzielone. Z kolei rozdział 4 i 5 może być przedstawiony w następujących trzech rozdziałach: 4. Prezentacja firmy... lub Charakterystyka firmy... zawierający takie zagadnienia, jak: 4.1. Historia firmy i zakres jej działania. 4.2. Otoczenie firmy. 4.3. Szczegółowe rozwiązania w firmie. 5. Metodyka badań 5.1. prezentacja metody badawczej. 5.2. Charakterystyka badanego obiektu. 5.3. Założenia i głębokość analizy. 6. Wyniki badań 6.1. Prezentacja wyników. 6.2. Analiza wyników. 6.3. Wnioski i propozycje (wynikające z wyników badań. Rozdział 5 można pominąć i dokładnie omówić we wstępie pracy. Jeśli jest ten rozdział, to wstęp pracy powinien zawierać ogólne omówienie metodyki badań. Z kolei punkty 6.1 i 6.2 można połączyć lub też przedstawiać w zależności od omawianych czynników. Przygotowując pracę promocyjną należy zwrócić uwagę zarówno na metodę badań, jak i na sposób ich prezentacji. Zwrócić tutaj należy przede wszystkim na następujące błędy, 12
które spotyka się w wielu pracach promocyjnych (i to nie tylko w pracach licencjackich i magisterskich) 21 : niezgodność treści pracy z jej tytułem, niezgodność treści rozdziałów lub podrozdziałów z ich tytułami, nadawanie tytułów rozdziałom takich samych jak tytuł pracy itp. powtarzanie kilkakrotnie tych samych zagadnień w pracy, niewłaściwa kolejność przedstawiania wyników, błędna lub niewłaściwa klasyfikacja i nieodpowiedni podział wyników na grupy, nieprawidłowe opracowanie tabel i objaśnień do nich, błędy graficzne w przedstawianiu wyników, brak opisów objaśniających rysunki, błędne opisy itp., błędy w analizie i w omawianiu wyników badań, błędy wnioskowania, błędy ortograficzne, gramatyczne, językowe, stylistyczne itp. Często autorzy nie radzą sobie również z ogromem zebranego materiału i nie potrafią go uporządkować, pogrupować i poddać właściwej analizie. Powoduje to zwykle przeładowanie tekstu wynikami (np. tabelami) i brak powiązania między poszczególnymi częściami pracy. Zadaniem autorów jest dążenie do nie popełniania błędów oraz dołożenia starań do przestrzegania zasad pisarstwa naukowego i wykonania jej zgodnie z przyjętym planem. 21 Urban S., Ładoński W., 1997: Jak napisać dobrą pracę magisterską. Wyd. AE, Wrocław; 198-200. 13